Stanisław Balbus
"Поэтика древнерусской
литературы", Д. С. Лихачев,
Ленинград 1967, Издательство
«Наука», Академия Наук СССР,
Институт русской литературы
(Пушкинский дом), ss. 372 :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 392-401
tr a ln y c h : V ic a r iu s C h r is ti, s e m e t ip s u m p r o n o b is tr a d e n tis , d iv u s A lb a n u s , p ro
h o s p ite u ltr o se h o s tib u s o ffe r e n s o ra z M e n s a in la q u e u m p o sita , in fo v e a m tr id u a n i sa rc o p h a g i v e r s a d iv o M a r c e llo m a r ty r i. D o te j o s ta tn ie j d o łą c z o n e b y ły i n t e r m e d ia : 1) P o p ie lu s c o m ic u s, 2) S a la m a n d r a B a c c h i, 3) L u s c in ia g ra cu lo v e n d ita , 4) U ltim a e ce ra e U ly s s i s 10. O b ie s z tu k i w y s ta w io n e z o s ta ły w k o le g iu m w a r s z a w s k im je z u itó w , p ie r w s z a p rz e z k la s ę p o e z ji 1 m a r c a 1701, d r u g a p rz e z k la s ę r e t o r y k i 13 lu te g o 1706 n . W o b y d w u w y p a d k a c h p r o f e s o r e m b y ł D o m in ik R u d n ic k i i są d z ą c p o u s ta lo n e j w X V II w . p r a k t y c e — je m u w ła ś n ie p rz y p is a ć n a le ż y a u to r s tw o o w y c h s z tu k .
I w re s z c ie d ro b ia z g : tr u d n o się z g o d zić n a je d n o z n a c z n e o k r e ś le n ie p ię c io - to m o w e j k s ią ż k i S. Z a łę s k ie g o J e z u ic i w P o lsce ja k o „ b a ła m u tn e j” (s. 13). B ąd ź co b ą d ź po u p ły w ie p ó ł w ie k u z g ó rą p o z o s ta je o n a w d a ls z y m c ią g u a k tu a l n ą i, co w ię c e j, je d y n ą m o n o g r a f ią je z u itó w p o ls k ic h o ta k im z a s ię g u m a te ria ło w y m , n ie w ie le z r e s z tą m a ją c ą so b ie r ó w n y c h w p r a c a c h a u to r ó w o b cy ch . Z a łę s k i n ie d o t a r ł w p r a w d z ie do w szysT kich z a c h o w a n y c h m a t e r i a łó w (zw łaszcza z a r c h iw u m rz y m s k ie g o ), co rz e c z y w iś c ie w je g o o p ra c o w a n iu p o w o d u je w ie le b r a k ó w i n ie śc isło ś c i — a le s a m a a u to r k a w w y d a tn e j m ie rz e k o r z y s ta p rz e c ie ż z n ieg o , n a w e t p r z y ta k d r o b n e j w k o ń c u s p r a w ie j a k b io g r a fia R u d n ic k ie g o . M im o t e u w a g i i u z u p e łn ie n ia , z n a tu r y rz e c z y p r z e d s ta w ia ją c e p ra c ę o d n a j m n i e j p rz e c ie ż k o r z y s tn e j s tr o n y i p r z y u rz ę d o w e j ju ż n ie ja k o n ie u f n o ś c i r e c e n z e n ta — m o n o g r a f ię D o m in ik a R u d n ic k ie g o p r z y ją ć n a le ż y z u z n a n ie m : je s t o n a p o tr z e b n a , w y p e łn ia is to tn ą lu k ę w b a d a n ia c h n a d l i t e r a t u r ą s ta ro p o ls k ą , a s o lid n o ś ć i p rz y g o to w a n ie a u to r k i s p r a w ia , że lu k ę tę w y p e łn ia d o b rz e . J a n O k o ń Д. С. Л и х а ч е в , П О Э ТИ К А Д РЕ В Н Е РУ С С К О Й Л И Т Е РА Т У РЫ . Ленинград 1967. И здательство „Н аука” — Ленинградское Отделение, ss. 372. Академия Наук СССР. И нститут русской литературы (Пушкинский дом). N o w a k s ią ż k a D y m itr a L ic h a c z o w a je s t w z n a c z n e j m ie rz e k o n ty n u a c ją p r o p o z y c ji m e to d o lo g ic z n y c h o ra z z a in te r e s o w a ń p r z e d m io to w y c h , ja k ie z n a la z ły w y ra z w je g o p o p rz e d n ie j z n a k o m ite j p r a c y Человек в литературе древней Руси (1958). H is to r ia l i t e r a t u r y je s t d la L ic h a c z o w a ty lk o je d n y m z a s p e k tó w h is to r ii k u l t u r y . K u ltu r a zaś — to, w m y ś l p r z y j ę te j p rz e z n ie g o k o n c e p c ji, ty le ż tw o r z e n ie n o w y c h w a r to ś c i co i c ią g ła a k tu a l iz a c ja w a r to ś c i d a w n y c h , n ie u s ta n n e p o s z e rz a n ie tr e ś c i ś w ia d o m o śc i lu d z k ie j. „ W s z y s tk ie f o r m y św ia d o m o śc i sp o łe c z n e j, u w a r u n k o w a n e o s ta te c z n ie m a t e r i a l n ą b a z ą k u ltu r y , je d n o c z e ś n ie są b e z p o ś re d n io z a le ż n e od m a t e r ia łu in t e le k t u a ln e g o n a g ro m a d z o n e g o p rz e z p o p rz e d n ie p o k o le n ia , a ta k ż e od w p ły w u w z a je m n e g o ró ż n y c h k u l t u r ” (s. 365). Z a s a d ą h is to r ii k u l t u r y je s t 10 W iad o m o ść o o b u p r o g r a m a c h (z e g z e m p la rz a B ib l. U n iw e r s y te tu W ile ń s k ie go) z a m ie śc ił W. I. R i e z a n o w ( Школьный драмы польско-литовских иезуитских кол легий. Нежин 1916, s. 103— 104, 107). 11 B łę d n ie i w b r e w in f o r m a c ji R i e z a n o w a (jw ., s. 107, p rz y p is 1) o d c z y ta n ą d a tę w y s ta w ie n ia s z tu k i M e n sa in la q u e u m p o s ita : 1673, p o d a je W. K o r o t a j (Z p r o b l e m a t y k i s ta r o p o ls k ic h p r o g r a m ó w te a tr a ln y c h . W z b io rz e : W r o c ła w s k ie s p o tk a n ie te a tr a ln e . W ro c ła w 1967, s. 99).
RECENZJE 3 9 3
p rz e to z je d n e j s tr o n y c ią g ła n e g a c ja z a sta n e g o , ciąg łe p rz e ła m y w a n ie w a rto ś c i ju ż is tn ie ją c y c h , cz y li o p o z y c j a , z d ru g ie j zaś — a k tu a liz a c ja i k o n t y n u a c j a tr a d y c ji. „N ie d a się z ro z u m ie ć o g ó ln y ch w ła śc iw o ś c i l i t e r a t u r y n o w o ż y tn e j, n ie b a d a ją c l i t e r a t u r y d a w n e j i n o w e j. W szy stk o p o z n a je się p rz e z p o ró w n a n ie . A b y [np.] z ro z u m ie ć o b e c n e sp o so b y tr a k to w a n ia czasu a r ty s ty c z n e g o p rz e z l i t e r a t u r ę , n a le ż y s p o jrz e ć n a p o p rz e d n ie e p o k i” (s. 223). B a d a n ie p e w n e g o s k r a w k a k u lt u r y o d le g łe j c h ro n o lo g ic z n ie , d o sto so w a n ie h e r m e n e u ty k i do p rz e d m io tu — k tó r y w y k a z u je z p o w o d u te j „ o d le g ło śc i” zn a c z n y sto p ie ń sw o is to śc i i o d rę b n o ś c i, p rz y je d n o c z e sn y m tr a k to w a n iu go ja k o z n a c z ą c e g o d l a n a s p r z e ja w u a k ty w n o ś c i lu d z k ie j, p o z w a la ją c e g o p rz e to z ro z u m ie ć ró w n ie ż n ie k tó r e a s p e k ty w sp ó łczesn o ści, zb liża m e to d ę L ic h a c z o w a do w s p ó ł c z e sn e j a n tr o p o lo g ii (czy, ja k k to w o li, etn o lo g ii), czego je s t on z re s z tą ś w ia d o m y . Z b liż a ją jeszcze i to , że L ic h a c z o w n ie o p is u je p o je d y n c z y c h , iz o lo w a n y c h n a w z a je m od sie b ie f a k tó w czy ich z b io ró w , lecz s y s te m , w o b rę b ie k tó re g o .o n e is tn ie ją i k tó r y je o k re ś la , w y z n a c z a ich k u ltu r o w e f u n k c je i h is to ry c z n e z n a c z e n ia .
K s ią ż k a je s t w ię c p ró b ą n a s z k ic o w a n ia o g ó ln y c h z a ry s ó w s y s te m u l i t e r a t u r y s t a r o r u s k ie j (a ta k ż e s z e rz e j: g łó w n y c h z a sa d fu n k c jo n o w a n ia l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j); ów s y s te m m ó g łb y n a s tę p n ie p o słu ży ć ja k o u k ła d o d n ie s ie n ia o b o w ią z u ją c y p rz y i n t e r p r e ta c ji w sz e lk ic h z ja w is k lite r a c k ic h te g o o k re s u o ra z p rz y u s ta la n iu is to tn y c h m ię d z y n im i p o w ią z a ń ; re a liz o w a n e k o n s e k w e n tn ie — p o s tę p o w a n ie ta k ie p ro w a d z iło b y do s to p n io w e g o d o p e łn ia n ia i u ś c iś la n ia tr e ś c i ow ego sy s te m u , a w p e w n y c h w y p a d k a c h n a w e t do w e r y f ik a c ji p o c z ą tk o w y c h h ip o te z ta k ic h , ja k o n e z o sta ły s f o rm u ło w a n e w jeg o p ra c y . N a r a z ie b o w ie m p o sz c z e g ó ln e k o n k r e ty i zesp o ły lite r a c k ie b r a n e są po d u w a g ę w ta k i e j ilo ści i o ty le , o ile to je s t k o n ie c z n e , a b y d ać ow e o g ó ln e z a ry s y sy s te m u . P rz y czym w s p o m n ie ć n a le ż y , że n ie k tó r e k w e s tie , ja k z a g a d n ie n ia s ty lis ty k i czy czasu a rty s ty c z n e g o , o p ra c o w a n e z o s ta ły b a r d z ie j szczegółow o. S a m L ic h a c z o w o c e n ia z r e s z tą sw o ją k s ią ż k ę ja k o p u n k t w y jś c ia d la p rz y s z ły c h b a d a ń , ja k o p r o le g o m e n a do p rz y s z łe j sy s te m o w o t r a k to w a n e j h is to r ii l i t e r a t u r y lu b te ż je j s w o i s t e g o w y c in k a .
Z a p r e z e n to w a n ą t u t a j m e to d ę b a d a w c z ą m o ż n a b y o k re ś lić m ia n e m s t r u k t u - r a l i z m u h i s t o r y c z n e g o 1. N a jo g ó ln ie j rz e c z b io rą c , p o le g a o n a n a ty m , iż z c a łe j m a s y z ja w is k k u lt u r y n a d a n y m e ta p ie h is to ry c z n y m w y d z ie la się z ja w is k a je d n o r o d n e , g r u p u ją c je w s z e re g i — s u w e re n n e w o b e c s ie b ie , a le sp e c y fic z n ie ze so b ą p o w ią z a n e ; k a ż d y z n ic h s ta n o w i s w o i s t y s y s te m , s f u n k c jo n a li- z o w a n ą ca ło ść i je d n o c z e śn ie , ja k o ta k i, je s t f u n k c jo n a ln y m e le m e n te m szerszeg o m a k r o s y s te m u k u ltu r y . B a d a n ie p rz e p r o w a d z a się n a jp i e r w w o b rę b ie p o szczeg ó l n y c h s z e r e g ó w -s y s te m ó w , u s t a la j ą c w z a je m n e p o w ią z a n ia i f u n k c je ich e le m e n tó w s k ła d o w y c h (ja k p o w ia d a J u r i j T y n ia n o w — „ s y n f ń n k c je ” ), n a s tę p n ie w y k r y w a się z w ią z k i m ię d z y o d p o w ie d n im i p u n k ta m i sy s te m ó w s u w e re n n y c h (w e d łu g t e r m in o lo g ii T y n ia n o w a — u s t a la n i e „ a u to f u n k c ji” 2). W te n sp osób ż a d n a s t r u k t u r a n ie je s t iz o lo w a n a i m u s i b y ć ro z p a tr y w a n a n ie ty lk o ze w z g lę d u n a n ią sa m ą i je j s k ła d o w e m i k r o s t r u k t u r y , a le ró w n ie ż ze w z g lę d u n a sz e rsz e cało ści, k tó r e w y z n a c z a ją je j m ie js c e i z n a c z e n ia . Te sa m e z ja w is k a w ró ż n y c h o k re s a c h h is to 1 N ie n a le ż y je d n a k u to ż s a m ia ć je j z m e to d ą „ s tr u k tu r a liz m u g e n e ty c z n e g o ” L. G o l d m a n n a (P o u r u n e so cio lo g ie d u r o m a n . P a r is 1964), g d zie w a ż n a t u t a j z a sa d a n ie m ie s z a n ia s z e re g ó w k u ltu r o w y c h n ie je s t p rz e s trz e g a n a . 2 Ю . Т ы н я н о в , О литературной эволюции. W : Архаисты и новаторы. Л енинград 1929, sz c z e g ó ln ie s. 33.
r y c z n y c h m o g ą s ta n o w ić s k ł a d n ik i o d m ie n n y c h m a k r o s t r u k t u r i p e łn ić w te n sp o só b in n e fu n k c je . M ó w ią c k o n k r e t n ie j : w s z e lk ie f a k t y li te r a c k ie lu b ic h z e sp o ły u w a ż a n e są p rz e z L ic h a c z o w a za e le m e n ty h is to ry c z n ie o k re ś lo n e g o s y s t e m u li te r a tu r y , ów z a ś je s t ty lk o je d n y m ze s k ła d n ik ó w ś r e d n io w ie c z n e g o s y s te m u e s te ty c z n e g o , a te n — ta k i m sa m y m s k ła d n ik ie m sz e rsz e g o je s z c z e s y s te m u k u ltu r y , k tó r y z n ó w je s t tr a k to w a n y ja k o je d n a ze s w o is ty c h s tr o n o g ó ln y c h u k ła d ó w sp o łe c z n y c h te g o czasu .
D o d ać i p o d k r e ś lić tr z e b a , że ow e, ta k z h ie r a r c h iz o w a n e sz e re g i, są o k r e ś la n e d y n a m i c z n i e , a w ię c n ie ty lk o p o p rz e z to , czy m są w d a n y m m o m e n c ie , a le i p o p rz e z to , czy m się s ta ją .
M e to d a ta , k tó r ą m o ż n a — z ró ż n y m i m o d y f ik a c ja m i — o d n a le ź ć w n o w sz y m lite r a tu r o z n a w s t w i e r a d z ie c k im (by p rz y to c z y ć ty lk o ta k ie n a z w is k a , ja k : B a c h tin , K o ż y n o w , D n ie p ró w , G aczew ), p o s ia d a tr a d y c je z a ró w n o w tzw . „sz k o le p o e ty k i s o c jo lo g ic z n e j” l a t d w u d z ie s ty c h i tr z y d z ie s ty c h (P ie rie w ie rz je w , A rw a to w , M ie d - w ie d ie w , B iezp o ło w ), ja k i w „ sz k o le f o r m a ln e j” . S p ro w a d z a n ie p o g lą d ó w te j o s t a t n ie j do „ O p o ja z u ” i M o s k ie w s k ie g o K ó łk a L in g w is ty c z n e g o — t a k u n a s c z ę ste — w y d a je się p e w n y m n ie p o r o z u m ie n ie m . S a m L ic h a c z o w w ie le n ie w ą tp liw ie z a w d z ię c z a T y n ia n o w o w i, k tó r y w y s u n ą ł i te o r e ty c z n ie o p ra c o w a ł k o n c e p c ję s to p n io w a n ia i n ie m ie s z a n ia s z e re g ó w s y s te m o w y c h , k o n s ty tu u ją c y c h o s ta te c z n ie je d e n m a k r o s y s te m , o ra z k o n c e p c ję s y s te m u ja k o „ je d n o s tk i e w o lu c ji” 3. S ta n o w is k o L ic h a c z o w a w s p r a w ie c h ro n o lo g ii l i t e r a t u r y s t a r o r u s k ie j n ie p o z o s ta je z a sa d n ic z o s p r z e c z n e z p o to c z n y m i w lite r a tu r o z n a w s t w i e m n ie m a n ia m i n a te n te m a t. N a m a r g in e s ie w a r to m o ż e z a z n a c z y ć , że c z a sy P io t r a I, u w a ż a n e d o ty c h c z a s c z ę sto za o k re s z w r o tn y d la l i t e r a t u r y i s z tu k i, L ic h a c z o w t r a k t u j e ja k o la t a z a s to ju , „ p u s tk i a r t y s ty c z n e j” , n ie ja k o o s ia d a n ia d o ty c h c z a s w y tw o r z o n y c h w a rto ś c i. S a m z aś m o m e n t w a ż n y d la p o w s ta n ia sa m e g o p rz e ło m u n a le ż y , z d a n ie m b a d a c z a , je d n a k je s z c z e do e p o k i s t a r o r u s k ie j. N a sz c z e g ó ln e p o d k r e ś le n ie z a s łu g u je n a to m ia s t sp o só b u d o k u m e n to w a n ia ty c h c h ro n o lo g ic z n y c h g ra n ic . J a k w. in n y c h w y p a d k a c h , t a k i tu t a j ró w n ie ż o b o w ią z u je z a s a d a sy ste m o w o śc i. M am y w ię c do c z y n ie n ia z p ro p o z y c ją p e r io d y z a c ji l i t e r a t u r y w o p a rc iu o im m a n e n tn e k r y t e r i a p ro c e s u lite r a c k ie g o . M ó w ią c w y r a ź n ie j: g r a n ic e c z a so w e s y s te m u w y z n a c z a n e są p rz e z ż y w o tn o ś ć je g o p o d s ta w o w y c h z a s a d s t r u k tu r a ln y c h , k tó r e p r e z e n to w a n a p r a c a u s t a la i o p is u je . P o c z ą te k ic h a k tu a ln o ś c i to w ie k X I, d r u g a p o ło w a X V I I I p rz y n o s i ic h d e z a k tu a liz a c ję , c h o c ia ż n a r a s ta n i e cech „ o b c y c h ”, n o w y c h m o ż n a ju ż o b s e rw o w a ć od k o ń c a w . X V I; są o n e w ó w c z a s n a ty le je d n a k s ła b e i n ie lic z n e , że n ie n a r u s z a ją c a ło ś c i s y s te m u . O d s c h y łk u w . X V II I f u n k c jo n u ją c e je sz c z e e le m e n ty l i t e r a t u r y s ta r o r u s k ie j c o ra z c z ę śc ie j w c h o d z ą w k o n ta k t ze z ja w is k a m i a r ty s ty c z n y m i, k tó r e z w ią z a n e są z n o w y m ty p e m ś w ia d o m o śc i h is to r y c z n e j i w ty m k o n te k ś c ie z m ie n ia się z n a c z e n ie i a r ty s ty c z n a ja k o ś ć p ie rw s z y c h . S y s te m o w e j z a s a d y i n t e r p r e t a c j i li t e r a tu r y p r z e s tr z e g a L ic h a c z o w d ość ściśle. N ie ty lk o z r e s z tą w o b rę b ie sa m e g o s z e re g u lite r a c k ie g o , le c z ta k ż e p rz y u s t a la n i u „ a u to f u n k c y jn y c h ” z w ią z k ó w z e le m e n ta m i s z e re g ó w p a r a le ln y c h , p e łn ią c y c h w s to s u n k u do l i t e r a t u r y r o lę k o m p l e m e n t a r n ą (ja k m a la r s tw o , rz e ź b a ), o ra z w o d n ie 3 Т ы н я н о в : op. cit.; Литературный факт. W : jw . N a le ż y n a d m ie n ić , że L i c h a c z o w p o le m iz u je je d n o c z e ś n ie z T y n ia n o w e m u w a ż a ją c , iż w y ło ż o n e p rz e z T y n ia n o w a z a s a d y d y n a m ik i z ja w is k li te r a c k ic h z o s ta ły u o g ó ln io n e n a w s z e lk ą l i t e r a tu r ę , p o d c z a s g d y o d n o sić się m o g ą je d y n ie do l i t e r a t u r y n o w o ż y tn e j (zob. s. 100— 101).
RECENZJE
395
s ie n iu do d e te r m i n a n t s y s te m ó w n a d rz ę d n y c h (św ia to p o g lą d , re lig ia , sy s te m s p o łe c z n o -p o lity c z n y , e ty k a ). D o d a jm y , że n a w e t s p r a w a w pływ ów ’ z e w n ę trz n y c h n a l i t e r a t u r ę r u s k ą je s t p rz e z b a d a c z a r o z p a trz o n a ja k o cech a s y s te m u (f a k t „ p rz e w id z ia n y ” p rz e z sy ste m ), n ie zaś — m e c h a n ic z n e zap o ży czen ie.
W ra m a c h te j m e to d y z o s ta je ró w n ie ż p o d ję ty sp ó r o a u te n ty c z n o ś ć S ło w a 0 w y p r a w ie Ig o ra (s. 191— 211). Z e s ta w ia ją c — co m a już w ty m sp o rz e t r a d y c ję — d w a z b ie ż n e te k s ty : Z a d o ń s z c z y z n ę z p rz e ło m u w . X IV i X V o ra z S ło w o , i w y d o b y w a ją c n a ja w n ie je d n o k r o tn ie ju ż p rz e z lite r a tu r o z n a w c ó w ro z p a trz o n e ich p o d o b ie ń s tw a , s tw ie rd z a L ic h a c z o w , iż n ie S ło w o je s t n a ś la d o w n ic tw e m Z a d o ń -
s z c z y z n y z X V II I s tu le c ia , lecz o n a o d w o łu je się do w c z e śn ie jsz e g o od n ie j S ło w a .
P o p ie r w s z e d la te g o , że s y n k r e ty c z n y i n ie k o h e r e n tn y s ty l Za d o ń s z c z y z n y m ieści s ię wT p o e ty c e „ n ie s ty liz o w a n y c h n a ś la d o w n ic tw ” , c h a r a k te r y s ty c z n y c h w ła ś n ie d la w . X IV i X V ; po d ru g ie zaś d la te g o , iż ty p śro d k ó w c z e rp a n y c h z fo lk lo ru , ja k im w c e la c h w y w o ła n ia e fe k tu w z n io sło śc i p o s łu g u je się S ło w o , le ż a ł w n a tu r z e h e ro ic z n e g o ep o su w c z e sn o śre d n io w ie c z n e g o , n a to m ia s t w św ia d o m o śc i e ste ty c z n e j w . X V II I te s a m e ś r o d k i (z p o w o d u m ie jc a , ja k ie z a jm o w a ł fo lk lo r w o w o c z e sn y m s y s te m ie a rty s ty c z n y m ) słu ż y ły celo m w p r o s t p rz e c iw n y m , b y ły s k ła d n ik a m i „ s ty lu n is k ie g o ”.
Z a z n a c z m y je d n a k , że L ic h a c z o w n ie b ie r z e p o d u w a g ę , d y s k u to w a n e j z re s z tą g d z ie in d z ie j, m o ż liw o śc i, iż S ło w o je s t g e n ia ln ą m is ty f ik a c ją o p a r tą n a tr a f n y m o d c z u c iu s ta ro ru s k ie g o s y s te m u lite r a c k ie g o .
P r z e jd ź m y do k ró tk ie g o z re f e ro w a n ia u w a g i w n io s k ó w a u to r a d o ty c z ą c y c h sa m e g o p rz e d m io tu b a d a ń . Rozwmj li t e r a t u r y p rz e b ie g a , z d a n ie m L ic h a c z o w a , od a rc h a ic z n e g o s y n k r e ty z m u (p rzy czy m te r m in te n n a le ż y ro z u m ie ć ta k , ja k b y ł on u ż y w a n y p rz e z W ie s io ło w s k ie g o )4 do co ra z p e łn ie js z e j a u to n o m ii w s to s u n k u do rz e c z y w is to ś c i r e a ln e j, od sy m b o liczn eg o sy g n a liz o w a n ia p o z a lite r a c k ic h z ja w is k , b ę d ą c y c h „ o b o k ” , tu i te r a z , do ilu z o ry c z n e j k r e a c ji ś w ia ta w e d łu g s w o is ty c h p r a w lite r a c k ic h . P o je d n e j s tr o n ie te j lin ii leży o b rz ę d o w a tw ó rc z o ś ć fo lk lo ru , p o d r u g ie j — w sp ó łc z e s n y re a liz m . F o lk lo ry s ty c z n a s z tu k a sło w a z w ią z a n a je s t śc iśle ze z ja w is k a m i p o z a lite r a c k im i ja k o ich fr a g m e n t. P ie ś ń o b rz ę d o w a is tn ie je ty lk o w s y tu a c ji o k re ś lo n e j r y tu a łe m o b rz ę d u i n ie „ o p o w ia d a ” teg o o b rz ę d u , lecz je s t jeg o częścią. L i t e r a t u r a fo lk lo ru n ie o d tw a rz a rz e c z y w is to śc i, lecz sa m a je s t s z c zeg ó ln ą, lu d y c z n ą rz e c z y w is to ś c ią . N a to m ia s t re a liz m p rz e n o s i l i t e r a t u r ę p o n a d rz e c z y w is to ść , k tó r ą o d z w ie rc ie d la , a le się z n ią n ie m iesza.
Z w r ó ć m y od ra z u u w a g ę , że te n o s ta tn i p ro b le m z o s ta ł tu p o s ta w io n y n ie z b y t p re c y z y jn ie . Z je d n e j s tr o n y r e a liz m je s t tr a k to w a n y śc iśle m im e ty c z n ie , z d r u g ie j — ja k o p o n a d c z a s o w a , w ie c z n ie z m ie n n a , n ie o k re ś lo n a w z a sa d z ie n ic z y m p o za c e c h ą d y n a m ik i i n ie ja s n o w y ra ż o n y m p rz e k o n a n ie m o je j o d p o w ie d n io ś c i w s to s u n k u do re a ln o ś c i h is to ry c z n e j — m e to d a tw ó rc z a . P r z y ta k ie j i n t e r p r e ta c ji k a te g o r ia ta s t a je się z b y t p o je m n a , b y słu ż y ć celo m k la s y f ik a c ji iw in t e r p r e t a c j i lite r a t u r y ; w je j o b rę b ie m ie sz c z ą się (co s tw ie rd z a sa m a u to r ) w s z y s tk ie s ty le 1 m e to d y tw ó rc z e , a s a m a ona je s t p rz e c ie ż ta k ą ż m e to d ą , k tó r a p rz e c iw s ta w io n a z o s ta je n p . ro m a n ty z m o w i i e k s p r e s jo n iz m o w i5.
4 Zob. np. A. H. В е с е л о в с к и й , Три главы из исторической поэтики. W : Собра
ние сочинений. Т. 1. С .-П е т е р б у р г 1913 (szczeg ó ln ie ro zd z. 1: Синкретизм древнейшей поэзии и начала дифференцяции поэтических родов). L ic h a c z o w p o w o łu je się z re s z tą w ty m w z g lę d z ie n a W iesio ło w sk ieg o (zob. s. 229).
5 L ic h a c z o w w y c h o d z i g łó w n ie z zało ż eń W. W. W i n o g r a d o w a (О языке х у
N a t a k s k o n s tr u o w a n e j lin ii l i t e r a t u r a s t a r o r u s k a z a jm u je p o z y c ję p o ś r e d n ią , p rz e jś c io w ą m ię d z y s y n k r e ty z m e m a m im e ty c z n y m re a liz m e m (za m o m e n t p r z e ło m o w y u w a ż a L ic h a c z o w Z y c ie A w w a k u m a ). J e s t o n a jeszcze, ja k l i t e r a t u r a fo lk lo ru , z w ią z a n a p o n ie k ą d z o b rz ę d e m i z a w ie r a — p r z y n a j m n i e j f r a g m e n t a ry c z n ie — p ie r w i a s tk i lu d y c z n e . S p e c y fic z n y je j c h a r a k t e r w y n ik a z p r a g m a ty c z n y c h f u n k c ji, ja k ie p e łn i w o b rę b ie r y t u a ł u k o śc ie ln e g o i św ie c k ie g o , z je j „ p o z a a r ty s ty c z n e g o ” p r z e z n a c z e n ia . „ Ik o n a — m ó w i L ic h a c z e w — to p rz e d e w s z y s tk im p r z e d m io t k u ltu i o ty m n ie n a le ż y z a p o m in a ć a n a liz u ją c je j s y s te m a r ty s ty c z n y ” (s. 354). Z w ią z a n a z o b rz ę d e m r e l ig i jn y m l i t e r a t u r a h a g io g r a fic z n a , h o m ile ty c z n a o ra z m o d lite w n a p o s ia d a d o m in a n ty a r ty s ty c z n e w o b rę b ie te g o o b rz ę d u , n a to m ia s t p o za n im tr a c i w ła ś c iw e je j f u n k c je i z n a c z e n ia , z m ie n ia sw ą s t r u k tu r ę . To sa m o , c h o ć w m n ie js z y m n ie c o s to p n iu , d o ty c z y p iś m ie n n ic tw a św ie c k ie g o . J e g o k s z t a łt a r ty s ty c z n y je s t z a le ż n y od p r z e z n a c z e n ia , k tó r e je s t z k o le i o k re ś lo n e c e r e m o n ia łe m i e ty k i e tą f e u d a ln ą . O d b ió r l i t e r a t u r y n ie je s t w ś r e d n io w ie c z u p r y w a tn y , j a k to m a m ie js c e o b e c n ie , lecz e ty k ie ta ln y . P e w n e ty p y u tw o r ó w z w ią z a n e są z o d p o w ie d n im i o k o lic z n o śc ia m i, z o k re ś lo n y m i s y tu a c ja m i p o z a lite r a c k im i; ic h p e r c e p c ja — to s w o is te u c z e s tn ic tw o w c e re m o n ii. D ru g ą d o m in a n tę s ty lis ty c z n ą s ta n o w i p r z e d m io t p r z e d s ta w ie n ia ; p rz e d m io t w y id e a liz o w a n y i u s c h e m a ty z o w a n y , ró w n ie ż w m y ś l d a n e j a p r io r i e ty k ie ty . Z o k re ś lo n y m i p r z e d m io ta m i z w ią z a n e b y ły b o w ie m , u ś w ię c o n e s z ty w n y m i k a n o n a m i, sp o so b y ic h p r z e d s ta w ie n ia w l i t e r a t u r z e i s z tu c e w o g ó le: ta k i e a n ie in n e f o r m u ły s ty lis ty c z n e , m o ty w y s ło w n e i s y tu a c y jn e , s c h e m a ty f a b u la r n e , n a w e t j ę z y k i (r u s k i lu b s ta r o c e r k ie w n y ) . Z n iw e lo w a n o r ó ż n ic ę p o m ię d z y s ta n e m f a k ty c z n y m a p rz e ś w ia d c z e n ie m o ty m , co b y ć p o w in n o . P r z e d m io t o ra z p ra g m a ty c z n a , w y z n a czo n a e ty k ie tą , f u n k c j a u tw o r ó w b y ły , ja k d a le j d o w o d zi L ic h a c z o w , k r y t e r ia m i ( p o z a lite ra c k im i! ) k la s y f ik a c ji g a tu n k o w e j, a ta k ż e w y z n a c z n ik a m i sty lu . Z e ty k ie tą w ią ż e się t r a d y c y j n o ś ć l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j. S k o ro b o w ie m u tw ó r m a z g ó ry o k r e ś lo n ą tr e ś ć (p rz e d m io t) o ra z f o r m ę (sty l, k o n s tr u k c ję ) , a je d n o c z e ś n ie z g ó ry p r z e w id z ia n e są ty p y jeg o o d b io rc ó w (u s c h e m a ty z o w a n y o d b io r c a je s t w l i t e r a t u r z e ś r e d n io w ie c z n e j w z n a c z n ie w ię k s z y m s to p n iu , n iż o b e c n ie , s k ła d n ik ie m s t r u k t u r y u tw o r u ) — w ta k i m r a z ie is tn i e je p e w n e a p rio ry c z n e n a s ta w ie n ie n a o d b ió r ta k i e j a n ie in n e j tr e ś c i, o c z e k iw a n ie ta k ic h a n ie in n y c h , p rz y n a le ż n y c h o w e j tr e ś c i w m y ś l k a n o n ic z n y c h re g u ł, z a b ie g ó w a r ty s ty c z n y c h . O ile w l i t e r a t u r z e w sp ó łc z e s n e j w a r to ś c ią je s t je j n o w o ść, e f e k t s ty lis ty c z n e g o z a s k o c z e n ia , n ie s p o d z ia n k i, o ty le w a r to ś ć a r ty s ty c z n a l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j u ja w n ia s ię w ó w c z a s, g d y r e a l i z u j e o n a p r z e w i d y w a n i e 6. U tw ó r l i t e r a c k i w ś r e d n io w ie c z u je s t, ja k p o w ia d a L ic h a c z o w , e le m e n te m c e re m o n ii, tr e ś ć c e re m o n ii, w k tó r e j u c z e s tn ic z y , je s t d a n a z g ó ry , to te ż on s a m ra c z e j s y g n a liz u je , „ s y m b o liz u je ” , p o d k r e ś la to , co je s t, co się w ła ś n ie o d b y w a i co po p e w n y m c z a sie m o ż e z o s ta ć w t a k i sa m sp o só b p o w tó rz o n e — n iż p o w ia d a m ia . F ik c ja a u to r s k a , je j o ry g in a ln o ś ć i n o w o ść , n ie są w li t e r a t u r z e ś r e d n io w ie c z n e j e le m e n ta m i s t r u k tu r a ln y m i.
A sk o ro ta k , to r ó w n ie ż n ie je s t ta k i m e le m e n te m in d y w id u a ln a p e r s p e k ty w a tw ó r c y i w z w ią z k u z ty m in d y w id u a liz a c ja , k o n k r e ty z a c ja p r z e d s ta w ie n ia (co je d n a k s p r a w ą r e a liz m u j ę z y k a d z ie ła lite r a c k ie g o ; u o g ó ln ia je g o sp o s trz e ż e n ia i p r z e n o si je n a s f e r ę k o n s t r u k c ji ś w ia ta p rz e d s ta w io n e g o , co s p r a w ia , że z b liż a się m im o w o li do m o d n e j i — p o w ie d z m y : n ie z b y t p r e c y z y jn e j — k o n c e p c ji „ r e a liz m u b e z g r a n i c ” .
RECENZJE 3 9 7
n ie zn aczy , że b r a k tu t a j w o g ó le u ję ć i o b ie k tó w z in d y w id u a liz o w a n y c h , z n aczy ty lk o , że je s t to s p r a w a p o z a sy s te m o w a , w c a ło ś c i s y s te m u u le g a ją c a p r z y tłu m ie n iu ) . S z tu k a n o w o ż y tn a , d o w o d zi L ich aczo w , je s t z z a sa d y in d u k c y jn a . P u n k te m j e j w y jś c ia je s t za w sz e k o n k r e t i w r a ż e n ie z m y sło w e. N a to m ia s t s z tu k a ś r e d n io w ie c z n a p o s łu g u je się d e d u k c ją a r ty s ty c z n ą ; w y g lą d o ra z se n s w y o b ra ż e ń i p r z e d s ta w ie ń s ta n o w ią tu w y n ik a p rio ry c z n y c h p rz e ś w ia d c z e ń ; d e fo r m a c ja t w ó r cza m a n a c e lu w y d o b y c ie z rz e c z y i z d a rz e ń ich w ie c z n e j, p o z a c z a so w e j is to ty . „ K o n k r e ty z u ją c a s z tu k a z o ło w ia n e g o ż o łn ie rz y k a c z y n i ży w eg o c z ło w ie k a , n a to m ia s t s z tu k a a b s t r a h u ją c a z m ie n ia k o n k re tn e g o k n ia z ia - r y c e r z a w » o ło w ian eg o ż o łn ie rz y k a « , w k a n o n ic z n y s c h e m a t” (s. 129). K o n w e n c jo n a ln o ś ć i a b s tr a k c y jn o ś ć s z tu k i w a r u n k u j ą się n a w z a je m (oczyw iście z d a n ie to je s t s łu sz n e ty lk o w o d n ie s ie n iu do o m a w ia n e g o s y s te m u lite r a tu r y ) .
Te o g ó ln e u w a g i z n a jd u j ą w k sią ż c e L ic h a c z o w a szczegółow e ro z w in ię c ie w p o s ta c i z n a k o m ite j a n a liz y ję z y k o w y c h śro d k ó w a rty s ty c z n e g o w y ra z u (s. 158—211), k tó r e j, n ie s te ty , n ie d a się t u t a j w cało ści o m ó w ić. P rz y to c z y m y ty lk o z n a m ie n n e p rz y k ła d y . M e ta fo ra śre d n io w ie c z n a n ie o p ie ra się n a z a sa d z ie a r b i tr a ln ie p rz e z p o d m io t u s ta lo n e g o p o d o b ie ń s tw a , a le p o s ia d a s a n k c je w p o s ta c i sy m b o lic z n e g o k o d u , is tn ie ją c e g o n a w y ż sz y c h p ię tr a c h s y s te m u k u ltu ro w e g o .
J e s t o n a w is to c ie sy m b o le m . P o ró w n a n ia ró w n ie ż n ie b a z u ją n a p o d o b ie ń s tw a c h w ra ż e n io w y c h , lecz — b u d o w a n e n a o d le g ły c h a s o c ja c ja c h — z m ie rz a ją d o w y d o b y c ia ze z ja w is k ich p o n a d c z a s o w e j, tr a n s c e n d e n t a ln e j is to ty , te g o , co je s t w s p ó ln e o b u , z a z w y c z a j s e m a n ty c z n ie o d le g ły m , czło n o m t e j k o n s tr u k c ji.
Z d r u g ie j s tr o n y b a d a c z p o d k re ś la , że te n d e n c ja do a b s tr a h o w a n ia , b ę d ą c je d n ą z g łó w n y c h cech s y s te m u , n ie w y k lu c z a ła je d n a k u m ie ję tn o ś c i o b s e r w a c ji r e a l i sty c z n e j. Co w ię c e j — szczegół b y w a ł w sz tu c e ta m te g o o k re s u p rz e d s ta w io n y n ie r a z o w ie le p ie c z o ło w ic ie j n iż w sz tu c e n o w o ż y tn e j, z ty m je d n a k , że s ta n o w ił p o d r z ę d n y e le m e n t u k ła d u w y k a z u ją c e g o ja k o cało ść te n d e n c je do u o g ó ln ie n ia i u n iw e r s a liz a c ji p o p rz e z a b s tr a k c ję . R e a liz m n ie b y ł w śre d n io w ie c z u ró w n o rz ę d n ą o b o k a b s t r a k c y j n e j m e to d ą tw ó rc z ą . W ra m a c h n a d r z ę d n e j m e to d y a b s t r a k c y j n e j is tn i e ją w s z a k ż e — c ią g le n a r a s ta j ą c e — cec h y r e a lis ty c z n e , k tó r e „w k o n s e k w e n c ji ro z w in ą się w m e to d ę tw ó rc z ą r e a l iz m u ”. N a r a z ie w o d n ie s ie n iu do n ic h s to s u je L ic h a c z o w te r m in y : „ e le m e n ty r e a lis ty c z n o ś c i” lu b „ re a liz m ż y w io ło w y ” . U k a z a n ie k o n k r e t u ja k o f a k t u in d y w id u a ln e g o , u k a z a n ie w n im je d n o s tk o w eg o , n ie p o w ta r z a ln e g o se n s u , w y m a g a ró w n ie ż in d y w id u a ln e j p e r s p e k ty w y p o r z ą d k u j ą c e j z ja w is k a , p r z e d s ta w ia ją c e j je w s to s u n k a c h p rz e s trz e n n o -c z a s o w y c h i ze w z g lę d u n a se n s u ja w n ia n y w n ic h p rz e z o b s e r w u ją c y p o d m io t (por. c ie k a w e u ję c i e ty c h s p r a w w a n a liz ie s z tu k p la s ty c z n y c h , s. 256—257, 353—357). T ego l i t e r a t u r a i s z tu k a ś r e d n io w ie c z n a w z a sa d z ie n ie z n a ły . K o ż y n o w w y ja ś n ia ów b r a k ja k o n a s tę p s tw o ś c iśle o k re ś lo n e j p o z y c ji je d n o s tk i w h ie r a r c h ii f e u d a ln e j, w y n ik je j „ n ie r u c h o m o ś c i” w ra m a c h tr a n s c e n d e n ta liz m u ow o czesn eg o p o w sz e c h n e g o , „ o fic ja ln e g o ” ś w ia t o p o g lą d u 7. U L ic h a c z o w a n ie zo stało to m oże p o d k re ś lo n e t a k ja s n o , a le to k ro z u m o w a n ia je s t te n sam . J e ś li n p . m ó w i on o b r a k u a u to r a w s y s te m ie li t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j, to n ie ch o d z i m u b y n a jm n ie j o a u to r a ja k o p rz y c z y n ę s p ra w c z ą , a le ja k o e le m e n t s t r u k t u r y u tw o r u : o w ą je d n o s tk o w ą p o zy cję , k tó r a w y z n a c z a p e r s p e k ty w ę i u k ła d p r z e d s ta w ia n y c h z ja w is k , o b r a k , ja k p o w ia d a , z in d y w id u a liz o w a n e g o „ o b ra z u a u t o r a ” w u tw o rz e . Co n a jw y ż e j d a je się tu m ó w ić o p e w n y c h t y p a c h a u t o 7 Zob. В. В. К о ж и н о в , Происхождение романа. Москва 1963 (ro zd z. 1, 4).
r ó w , k tó r e z w ią z a n e b y ły n ie z p o je d y n c z y m i u tw o r a m i, lecz z r o d z a ja m i i g a tu n k a m i. T a k n p . te n sa m o b ra z a u to r a is tn ie je w e w s z y s tk ic h la to p is a c h i je s t on t u t a j in n y n iż w e p ic e r y c e r s k ie j czy h o m ile ty c e itd .
Z a g a d n ie n ie in d y w id u a ln e j p e r s p e k ty w y a u to r s k ie j L ic h a c z o w o m a w ia w a s p e k c ie cz a su a rty s ty c z n e g o . B r a k te j p e r s p e k ty w y je s t w y n ik ie m n ie o b e c n o śc i w ś r e d n io w ie c z n e j k u lt u r z e s u b ie k ty w n e g o p o ję c ia c z a su , k o n s e k w e n c ją a h is to r y c z n e j k o n c e p c ji rz e c z y w is to ś c i. C z ło w ie k ś r e d n io w ie c z n y n ie o k r e ś la ł sw eg o is tn ie n ia p o p rz e z czas, lecz p o p rz e z w ie c z n o ść , co id z ie w p a rz e z te n d e n c ją do a b s t r a h o w a n ia . C zas a r ty s ty c z n y l i t e r a t u r y s t a r o r u s k ie j je s t o b ie k ty w n y i n ie p o d d a je się- s u b ie k ty w n y m m o d y f ik a c jo m , n ie m a tu n p . m o ż liw o śc i je g o s k r a c a n ia i ro z s z e r z a n ia , r e g r e s ji i s y m u lta n e iz a c ji. A r ty s ta ś r e d n io w ie c z n y m o że je d y n ie u tr w a la ć , z a p is y w a ć n a s t ę p s t w o z d a rz e ń w je d n y m s tr u m ie n iu i w k o le jn o ś c i ic h d z ia n ia się, a le n ie je s t w s ta n ie r e k o n s tr u o w a ć cz a su . N ie w y k lu c z a to o c z y w iśc ie w s z e lk ie j s e le k c ji z d a rz e ń , z n a c z y ty lk o , że s e le k c ja ta k a w y s tę p u je d o ść p r z y p a d k o w o i ż y w io ło w o .
C zas je s t p o s tr z e g a n y ja k o je d n o to ro w y , w y iz o lo w a n y s t r u m i e ń z d a rz e ń , k t ó r e n ie s ta n o w ią s p ó jn y c h w e w n ę tr z n ie u k ła d ó w , lecz są s e k w e n c ja m i b u d o w a n y m i w e d le te g o , czy ic h s k ł a d n ik i z a sz ły „ p o ” czy „ p r z e d ”. C zas w k u lt u r z e ś r e d n io w ie c z a m a — p o w ia d a L ic h a c z o w — „ p rz ó d i t y ł” . R z e c z y w isto ść n ie je s t w ó w c z a s t r a k t o w a n a d y n a m ic z n ie , z m ie n ia ją się ty lk o f a k ty , lecz is to ta — u k ła d y — p o zo s t a je ta s a m a . H is to r ia to ja k g d y b y p o d s ta w ia n ie ró ż n y c h z m ie n n y c h do te g o sa m e g o r ó w n a n ia . C ech ę t ę sz c z e g ó ln ie ja s n o i p rz e k o n y w a ją c o w y d o b y w a L ic h a czo w a n a liz u ją c g a tu n e k la to p is u (in n a rzecz, że tu w ła ś n ie je j w y s tę p o w a n ie je s t d ość o c z y w iste , p o d c z a s g d y z a s a d n ic z e tr u d n o ś c i n a s tr ę c z a ły b y p o d ty m w z g lę d e m in n e g a tu n k i). W la to p is ie z d a r z e n ia d o d a ją się je d n e do d ru g ic h ; w te n s a m b e z n a m ię tn y sp o só b tr a k to w a n e są b ła h e co i w a ż k ie , je d y n ą z a s a d ą k o n s t r u k c ji je s t ic h c h ro n o lo g ia (c h ro n o lo g ia ta b ie g n ie n a p rz ó d n a w e t ja k b y n ie z a le ż n ie od teg o , czy w y p a d k i g o d n e u w a g i w o g ó le m ia ły m ie js c e czy n ie ; t r a f i a ją się w s z a k w la to p is a c h „ d a ty p u s t e ” , p o d k tó r y m i f i g u r u je je d y n ie : „n ic s ię n ie z d a rz y ło ” ). I s to tn y , w ie c z n y s e n s w s z y s tk ic h z d a rz e ń je s t t e n sam : v a n ita s
v a n ita tu m . C zas je s t a s p e k te m w ie c z n o śc i, a rz e c z y p r z e j a w i a ją c e się w c z a sie to
je d y n ie ró ż n o r a k ie w c ie le n ia — „ s y m b o le ” , „ e m b le m a ty ” tr a n s c e n d e n t a ln e j is to ty . T a k a p o s ta w a s p r a w ia , że i sa m a l i t e r a t u r a n ie je s t w śre d n io w ie c z u t r a k t o w a n a ja k o p ro c e s , lecz ja k o z b i ó r dzieł. C a ły d o ro b e k li te r a c k i is tn ie je je d n o c z e śn ie , n a r a z , b e z ja k ie g o k o lw ie k d y s ta n s u h is to ry c z n e g o . L i t e r a t u r a o k re ś la s ię n ie w s to s u n k u do w ła s n e j tr a d y c ji , n ie w o p o z y c ji do n ie j, lecz w s to s u n k u do r z e c z y w is to ś c i p o z a lite r a c k ie j.
P r z e d m io to w e i p r a g m a ty c z n e k r y t e r i a lite r a c k ie s p r a w i a ją , że ro z w ó j ó w c z e s n e j l i t e r a tu r y je s t b a rd z o p o w o ln y i n ie r ó w n o m ie r n y . P o sz c z e g ó ln e g a tu n k i p o s i a d a ją w ła s n e lin ie ro z w o ju , w z a je m n ie od sie b ie iz o lo w a n e .
O ile w o d n ie s ie n iu d o l i t e r a t u r y n o w o ż y tn e j L ic h a c z o w p o tw ie r d z iłb y te z ę - - a f o ry z m S z k ło w s k ie g o , że „ l i t e r a t u r a tw o r z y się n a l i t e r a t u r z e ”, o ty le o d rz u c iłb y ją z d e c y d o w a n ie w o d n ie s ie n iu do l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j. R ó ż n ic e sy s te m o w e m ię d z y l i t e r a t u r ą d a w n ą a n o w ą p o le g a ją n ie ty lk o n a z a s a d n ic z o o d m ie n n y c h ty p a c h s t r u k t u r , a le i n a ró ż n y c h r o d z a ja c h p ro c e s u .
W y d a je się, że L ic h a c z o w p rz e c e n ia n ie c o r o lę czasu ja k o k a te g o r ii p o e ty k i. N a g ru n c ie lite r a tu r o z n a w s t w a je s t to , j a k d o tą d , p o ję c ie z b y t p ły n n e , n ie o k r e ś lo n e i n a w e t w t e j p r a c y n ie z o sta ło o n o d o k o ń c a s p re c y z o w a n e , m im o iż a u to r p o ś w ię c ił m u t a k w ie le m ie js c a . O w ie le c e n n ie js z e są u w a g i b a d a c z a s n u te n ie ja k o n a m a r g in e s ie z a g a d n ie n ia czasu . Co do c z a su ja k o o b ie k tu p r z e d s ta w ie n ia
RECENZJE 3 9 0
in t e r e s u j e L ic h a c z o w a g łó w n ie a g o g ik a f a b u ł y 8, co do in n y c h w y ró ż n io n y c h w k s ię d z e ty p ó w — w g ru n c ie rz e c z y ch o d zi n ie ty le o czas, co o ro z m a ite ro d z a je d y s ta n s ó w : p o m ię d z y ś w ia te m n a r r a t o r a (czasem n a r r a to r a ) a rz e c z y w is to ś c ią p r z e d s ta w io n ą (czasem p rz e d s ta w io n y m ), ty m o s ta tn im a rz e c z y w is to ś c ią r e a l n ą (czasem fiz y k a ln y m ). S zczeg ó ln ie w a ż n y je s t tu te n o s ta tn i s to su n e k . S ta n o w i on p u n k t w y jś c ia do ro z w a ż e n ia r a z jeszcze s p r a w y s y n k r e ty z m u f o lk lo r u i „ ą u a si- - s y n k r e ty z m u ” l i t e r a t u r y śre d n io w ie c z n e j o ra z p ro b le m u e m a n c y p a c ji l i t e r a t u r y od p ra g m a ty c z n y c h i o b rz ę d o w y c h fu n k c ji.
W y ró ż n io n e z o s ta ły d w a z a sa d n ic z e sp o so b y tr a k to w a n ia czasu w li te r a tu r z e . M oże on b y ć o t w a r t y , tz n . p rz e d s ta w io n e w u tw o rz e lin ie c zaso w e p o s ia d a ją is to tn e z a c z e p ie n ia „ n a z e w n ą tr z ” , są ja k g d y b y p rz e d łu ż o n e w rz e c z y w is to ś c i r e a l n e j, h is to ry c z n e j, lu b z a m k n i ę t y — w ó w czas g d y rz e c z y w is to ść u tw o r u je s t s a m o w y s ta rc z a ln a , za c z y n a się od zera, „ k re o w a n a z n ic z e g o ” , i k o ń c z y się c a łk o w ity m z a n ik ie m teg o , co z o sta ło stw o rz o n e .
C zas z a m k n ię ty w y s tę p u je w fo lk lo rz e . O b rz ę d b o w ie m to k r e a c j a s w o is te j rz e c z y w is to ś c i r e a ln e j, k tó r a z aw sze o d b y w a się „ te r a z ” i m o że b y ć p o w ta r z a n a ; w r a z z z a k o ń c z e n ie m k a r n a w a łu , z a b aw y , u ro c z y s to ś c i — z n ik a o n a c a łk o w ic ie ; je s t to rz e c z y w is to ś ć e fe m e ry c z n a , s tw o rz o n a „ n a o p a k ” rz e c z y w is to śc i h is to ry c z n e j, a le m im o to je s t o n a r e a l n a 9. T w ó rczo ść sło w n a fo lk lo ru je s t e le m e n te m ta k i e j rz e c z y w is to śc i. J e j czas o ra z czas o b rz ę d o w e g o „ ś w ia ta ” , k tó r e g o o n a d o ty czy , są to z ja w is k a to ż s a m e . Z te g o p o w o d u je s t on z aw sze z a m k n ię ty i p ie r w o tn ie te r a ź n ie js z y . T a k je s t w p ie ś n i liry c z n e j i la m e n c ie ; w g a tu n k a c h e p ic k ic h fo lk lo ru is tn ie je p e w n a m o d y f ik a c ja : n a r r a c j a e p ic k a p o w o łu je do ży cia p e w n ą z a m k n ię tą rz e c z y w is to ś ć i d ą ż y do je j ilu z o ry c z n e g o r o z e g r a n ia . O d b y w a się to d z ię k i o d p o w ie d n ie m u w y k o rz y s ta n iu a g o g ic z n y c h a s p e k tó w czasu f a b u la rn e g o : w p e w n y c h o d s tę p a c h te m p o je g o u p ły w u b y w a z w a ln ia n e , t a k a b y p o w s ta ło z łu d z e n ie je d n a k o w e j d łu g o ś c i czasu n a r r a c j i o z d a rz e n ia c h i czasu d z ia n ia się z d a rz e ń (d ro b ia z g o w e o p isy n ie k tó ry c h d z ia ła ń b o h a te ró w , d o k ła d n e p o w ta r z a n ie szczegółów , je ś li z d a rz e n ia się p o w ta r z a ją , itd .), w in n y c h z n ó w m ie js c a c h te m p o b y w a z n a c z n ie p rz y ś p ie s z a n e (np. p rz y p o m o cy k o n s ta ta c ji: „ m in ę ło d z iesięć l a t ” ), a b y z m ie ścić ro z le g łą fa b u łę . M ie jsc a o te m p ie z w o ln io n y m p o s łu g u ją się p rz y ty m z a z w y c z a j c z a se m te r a ź n ie js z y m , co z w ię k sz a ilu z ję n a o c z n o śc i d z ia n ia się.
O w o b rz ę d o w y czas z n a jd u je p e w n e sw o je p rz e d łu ż e n ie w l i te r a tu r z e s t a r o - ru s k ie j, g łó w n ie w l i te r a tu r z e z w ią z a n e j z c e re m o n ia łe m k o śc ie ln y m . S p r a w a p o le g a n a ty m , że to , o czy m się m ó w i w u tw o rz e , je s t je d n o c z e ś n ie p rz e z o b rz ę d u o b e c n ia n e , je s t tu i te r a z , i p rz e d m io t u tw o r u je s t je d n o c z e ś n ie „ o b o k ” n ie g o sa m e g o o ra z s p ro w a d z a się c a łk o w ic ie do te j z e w n ę trz n e j w s to s u n k u do u tw o ru rz e c z y w is to ś c i o b rz ę d o w e j. C zas l i t e r a t u r y s t a r o r u s k ie j je s t w ięc ró w n ie ż — z w y ją tk ie m la to p is ó w — z a m k n ię ty , d o d a tk o w o w w ie lu w y p a d k a c h u w a r u n k o w a n y ty m , co je s t „ o b o k ” , co is tn ie je r e a ln ie lu b q w a s i-re a ln ie (c e re m o n ia k o śc ie ln a ), co się fa k ty c z n ie d z ie je . P r z e ła m a n ie s y s te m u l i t e r a t u r y ś r e d n io w ie c z n e j p o le g a ło , z d a n ie m a u to r a , n a „ o tw a rc iu c z a s u ” , u w o ln ie n iu go od p ra g m a ty c z n y c h i o b rz ę d o w y c h z w ią z k ó w z rz e c z y w is to ś c ią , n a s tw o r z e n iu „ ilu z ji te ra ź n ie js z o ś c i w p rz e s z ło ś c i” , r e k o n s tr u o
8 T e r m in „ a g o g ik a ” u ż y w a n y w m u z y k o lo g ii od k o ń c a w . X IX , a o d n o sz ą c y się do o d c ie n i i z m ia n te m p a , w y d a je się tu w y g o d n y i t r a f n i e o d d a ją c y m y ś l L ic h a c z o w a , choć tr z e b a z azn aczy ć, że w k sią ż c e n ie w y s tę p u je .
9 Zob. z n a k o m ite u w a g i M. B a c h t i n a ( Творчество Франсуа Рабле и народная
w a n e j p rz e z p o d m io t z c z a so w e g o w o b e c n ie j d y s ta n s u . T a w a ż n a ce c h a s t r u k t u r a l n a s f o rm o w a ła się w o b rę b ie X V II -w ie c z n e g o te a t r u i r o z p r z e s tr z e n iła się n a s tę p n ie n a c a łą li te r a t u r ę , w ią ż ą c się je d n o c z e ś n ie z ta k im i z a s a d a m i, ja k z a s a d a — u k s z ta łto w a n e j n a k a n w ie la to p is u — f a b u ły h is to ry c z n e j. M o m e n te m d la l i t e r a t u r y r o s y js k ie j p rz e ło m o w y m p o d ty m w z g lę d e m b y ło w s p o m n ia n e ju ż Z y c ie A w w a k u m a . Z n a k o m ita p o d w ie lo m a w z g lę d a m i, z k tó r y c h g łó w n e p r z y n a jm n ie j s ta r a łe m s ię tu w s k a z a ć , p r a c a L ic h a c z o w a , n ie je s t je d n a k w o ln a od p e w n y c h n ie p r e c y z y jn o ś c i i n ie k o n s e k w e n c ji. O p ró c z w y m ie n io n y c h ju ż w y ż e j — w ą tp liw o ś c i b u d z ą je s z c z e s p r a w y n a s tę p u ją c e : 1. J e d n y m z z a ło ż e ń z a p r e z e n to w a n e j t u h e r m e n e u ty k i je s t a k tu a liz a c ja t r a d y c ji p rz e z m y ś l h u m a n is ty c z n ą . A u to r o m a w ia z a s a d ę p rz e k s z ta łc e n ia s y s te m u l i t e r a t u r y i e s t e ty k i ś r e d n io w ie c z a o ra z je g o p r z e jś c ie w s y s te m n o w o ż y tn y , w s k a z u je w ty m s t a r y m s y s te m ie e le m e n ty , w s to s u n k u do k tó r y c h p e w n e e le m e n ty n o w e g o s y s te m u m o g ą b y ć o k re ś lo n e ja k o o p o z y c y jn e , co w s k a z u je n a ich d ia le k ty c z n ą n a tu r ę . L ic h a c z e w n ie p o p r z e s ta je je d n a k n a ty m i s t a r a się n ie ja k o d o d a tk o w o u k a z a ć k o n ty n u a c j ę w y p r a c o w a n y c h p rz e z e s te ty k ę s t a r o r u s k ą za sa d w n o w sz e j li te r a tu r z e r o s y js k ie j. T e n b o w ie m m . in . cel m a je d e n z k o ń c o w y c h p o d ro z d z ia łó w (Судьбы древнерусского художественного времени в литературе новой,
s. 312— 350). T y m c z a s e m u tw o r y a n a liz o w a n y c h p rz e z n ie g o p is a rz y (H isto ria
je d n e g o m ia s ta S a łty k o w a - S z c z e d r in a , O b ło m o w G o n c z a ro w a o ra z tw ó rc z o ś ć D o s to je w s k ie g o ) n ie są n a t u r a l n ą k o n ty n u a c ją tr a d y c ji , le c z s ta n o w ią je j sz tu c z n e p rz y w o ła n ie , s ty liz a c ję , co z re s z tą s a m a u to r w y r a ź n ie s tw ie rd z a . C z y n ią c to z a s trz e ż e n ie , n ie n a le ż y je d n a k le k c e w a ż y ć rz e c z y w iś c ie o d k ry w c z y c h i tr a f n y c h u w a g co do sa m e g o p rz e d m io tu . W a rto ch o ć b y w s p o m n ie ć , że po r a z p ie rw s z y b o d a j t a k w n ik liw e o p ra c o w a n ie o tr z y m a ł p r o b le m s ty liz a c ji g a t u n k o w e j 10.
2. A u to r p o s ta w ił so b ie z a d a n ie : o p is a ć s y s te m l i t e r a t u r y s t a r o r u s k i e j . T y m c z a s e m p o za k ilk o m a o g ó ln ik o w y m i u w a g a m i w ro z d z ia le w s tę p n y m n a te m a t „ e u r o p e js k o ś c i” o ra z „ s w o is to ś c i” n ie p o ja w ia j ą się n ig d z ie d o k ła d n ie js z e w y z n a c z n ik i je j s p e c y f ic z n ie r u s k i e g o c h a r a k t e r u . Co w ię c e j: n ie sp o só b n ie d o s trz e c p e w n e j n o n s z a la n c ji a u to r a , k tó r y a n a liz u ją c te k s ty b ę d ą c e o g ó ln ą w ła s n o ś c ią k u l t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j (B ib lia ) i ty lk o w y s tę p u ją c e m . in . w ru s k im tłu m a c z e n iu , w y p r o w a d z a n a te j p o d s ta w ie w n io s k i o ic h s p e c y f i c z n i e s t a - r o r u s k i c h c e c h a c h k u ltu r o w y c h . T r a f ch ce, że c y to w a n e p rz e z n ie g o f r a g m e n ty
P s a łte r z a s y n a js k ie g o (b ę d ą c e g o tłu m a c z e n ie m P s a lm ó w D a w id o w y c h ) n ie p o s ia d a ją
w w a r s t w i e s e m a n ty c z n e j ż a d n y c h s p e c y fic z n y c h d la R u s i m o d y f ik a c ji. T o sam o d o ty c z y i in n y c h te k s tó w o o b c e j w s t o s u n k u do R u si p r o w e n ie n c ji, lecz je d y n ie a d a p to w a n y c h ta m . A u to r n ie c z y n i ż a d n e j z a s a d n ic z e j ró ż n ic y m ię d z y n im i a o r y g in a ln y m i u tw o r a m i r u s k im i.
M a r g in a ln ie m o ż n a je s z c z e z a z n a c z y ć , że s ta n o w is k o L ic h a c z o w a w s p r a w ie o r y g in a ln o ś c i ś r e d n io w ie c z n e j s z tu k i r u s k ie j o ra z je j „ e u ro p e iz a c ji” je s t d o ść s p e c y fic z n e i n ie z b y t s iln ie u d o k u m e n to w a n e . T a k n p . o d su w a on, ja k o m a ło zn a c z ą c y , p r o b le m w p ły w ó w s z tu k i b iz a n ty js k ie j , n ie z w ra c a n a le ż y te j u w a g i n a f a k t , że
i° W a rto ta k ż e z w ró c ić u w a g ę n a sz k ic o D o s to je w s k im ( Летописное время у
Достоевского), w k tó r y m w y c h o d z ą c z in n y c h z a ło ż e ń i od in n e j s tro n y , L ic h a
c z o w p o tw ie r d z a i w z b o g a c a s p o s trz e ż e n ia M . B a c h tin a (Проблемы поэтики Досто
евского. М осква 1963) d o ty c z ą c e „ p o lifo n ic z n o ś c i” i sz c z e g ó ln e j p o z y c ji a u to r a w u tw o r a c h te g o p is a rz a .
RECENZJE
401
k a n o n y a r ty s ty c z n e b y ły n a R u si o w ie le s iln ie js z e i tr w a ls z e n iż g d z ie k o lw ie k in d z ie j w E u ro p ie , co szcz e g ó ln ie w y ra ź n ie d a je się d o strz e c w li te r a tu r z e h a g io - g ra f ic z n e j, k tó r ą z re s z tą L ic h a c z o w p ra w ie w c a le się n ie z a jm u je . W a rto m o że je sz c z e d o d a ć i to , że m im o p e w n y c h te z n a te m a t w p ły w ó w i k o n ta k tó w z e w n ę tr z n y c h (tez m a ją c y c h tu ra c z e j w a lo r te o re ty c z n y ) p ro b le m te n ró w n ie ż n ie z o s ta ł d o k ła d n ie j o p ra c o w a n y , a p rz e c ie ż w in ie n b y ć szczegółow o r o z p a trz o n y ja k o je d e n z g łó w n y c h p u n k tó w w y jś c ia w teg o ty p u s y n te ty c z n e j p ra c y . T a k n p . z u p e łn ie (poza je d n y m o g ó ln ik o w y m z d a n ie m ) p o m in ię te z o sta ło z a g a d n ie n ie w z a je m n y c h w p ły w ó w i k o n ta k tó w p o ls k o -ru s k ic h , k tó r e , ja k w ia d o m o , w w. X V I b y ły w c a le in te n s y w n e . W ą tp liw o śc i b u d z i ró w n ie ż to, że p o ję c ie k u lt u r y s ta r o - r u s k ie j L ic h a c z o w k o n s t r u u je k ie r u ją c się d z is ie jsz y m i p o d z ia ła m i n a ro d o w o ś c io w y m i S ło w ia n W sch o d n ich .
3. B ra k t u t a j r o z r ó ż n ie n ia m ię d z y li t e r a t u r ą a r ty s ty c z n ą a p o z o sta ły m i g a tu n k a m i p iś m ie n n ic tw a . A u to r n ie w y o d rę b n ia z re s z tą i n ie r e j e s t r u j e w s z y s tk ic h s ta r o r u s k ic h g a tu n k ó w lite r a c k ic h w sp osób sy s te m a ty c z n y . P o d a n e p rz e z n ieg o k r y t e r ia l i t e r a tu r y s t a r o r u s k ie j: p r a g m a ty k a sp o łe c z n a te k s tu i p r z e d m io t p r z e d s ta w ie n ia , ja k o d e te r m in a n ty g a tu n k o w e , a w ięc k r y te r ia , k tó r e w li te r a tu r z e n o w o ż y tn e j n ie s ta n o w ią ż a d n y c h w y z n a c z n ik ó w se n s u s tr ic to li te r a c k ic h , a są n im i, z g o d n ie z tw ie r d z e n ie m a u to r a , w li te r a tu r z e ś re d n io w ie c z n e j, m o g ą b y ć, j a k ła tw o z a u w a ż y ć , sto s o w a n e d la w sz e lk ie g o p iś m ie n n ic tw a o w o czesn eg o . T a k z re s z tą z d a rz a się w w ie lu m ie js c a c h k s ią ż k i L ic h a c z o w a , to te ż n a s u w a łb y się w n io s e k , że w śre d n io w ie c z u (w k a ż d y m r a z ie n a te r e n ie ru s k im ) n ie is tn ie je je s z c z e p o d z ia ł n a li t e r a t u r ę a r ty s ty c z n ą i l i t e r a t u r ę u ż y tk o w ą : w s z a k li t e r a t u r a a r ty s ty c z n a , z d a n ie m b a d a c z a , ty m się w ó w czas c h a r a k te r y z u je , że p e łn i f u n k c je u ż y tk o w e . T a k ie g o je d n a k tw ie r d z e n ia w y p o w ie d z ia n e g o e x p r e s s is v e r b is w k s ią ż c e n ie z n a jd z ie m y . W ięc ej — m ó w ią c np. o z a g a d n ie n iu in te g r a c ji i d y f e r e n c ja c ji g a tu n k ó w w ś r e d n im o k re s ie s ta r o r u s k im , p o w ia d a L ich aczo w , że je d n y m z p r z e ja w ó w te j in te g r a c ji je s t „ m ie sz a n ie li te r a t u r y a r ty s ty c z n e j z g a tu n k a m i p o z a a r t y s ty c z n y m i” (zob. s. 72— 73 o ra z s. 5).
P o n ie w a ż je d n a k k s ią ż k a je s t w z a m ie rz e n iu , ja k w s p o m n ia łe m w y ż e j, r a c z e j p ró b ą r e k o n s tr u k c j i z a ry s ó w s y s te m u n iż jeg o s y s te m a ty c z n y m i c a ło ś c io w y m o p i se m , z a s trz e ż e n ia te n ie p o d w a ż a ją p rz e k o n a n ia , że s ta n o w i o n a d zieło w y b itn e , w k tó r y m w ie le p ro b le m ó w p o ru s z o n o po r a z p ie rw s z y , w ie le zaś d o c z e k a ło się u ję c ia s y n te ty c z n e g o i zy sk a ło w ty m u ję c iu n o w ą w a rto ś ć . S ta n is ła w B a lb u s R a i n e r H e s s , D A S R O M A N IS C H E G E IS T L IC H E S C H A U S P IE L A L S P R O F A N E U N D R E L IG IÖ S E K O M Ö D IE . (15. U N D 16. JA H R H U N D E R T ). M ü n c h e n 1965. W ilh e lm F in k V e rla g , ss. 198, 8 n lb . „ F r e ib u r g e r S c h r if te n z u r ro m a n is c h e n P h ilo lo g ie ” . B a n d 4. H e ra u s g e g e b e n vo n H u g o F r i e d r i c h . K s ią ż k a ta , w s w e j p ie r w o tn e j r e d a k c ji d y s e r ta c ja d o k to r s k a z a c h o d n io n ie - m ie c k ie g o ro m a n is ty , R a in e r a H e ssa, u c z n ia p ro f, d ra H u g o F r i e d r ic h a z F r e i- b u r g a , je s t r e z u lta te m d łu g ic h s tu d ió w i k w e r e n d b ib lio te c z n y c h p r z e p r o w a d z a n y c h w k s ię g o z b io ra c h w ło sk ic h , fr a n c u s k ic h , h is z p a ń s k ic h i p o rtu g a ls k ic h . O d s t r o n y m a te r ia ło w e j p r z e d s ta w ia się o k a z a le , g ro m a d z ą c ja k o m a t e r i a ł e g z e m p lif ik a - c y jn y p o n a d sto r e p r e z e n ta ty w n y c h tzw . d u c h o w n y c h d r a m a tó w (d ie g e is tli
c h e n D ra m e n ), p o w s ta ły c h i in s c e n iz o w a n y c h (s tą d o k re ś le n ie das S c h a u s p ie l —
