Oksana Seroka, Eugeniusz Gurgul,
Dorota Zarzeczna
Walory turystyczne Zelowa
Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura
Fizyczna 7, 189-193
Seria: KULTURA FIZYCZNA z. VII, 2007
O ksana Seroka, Eugeniusz G urgul, D orota Zarzeczna
Walory turystyczne Zelowa
Słowa kluczowe: turystyka, Zelów
Tourist virtues of Zelów
K ey words: tourism , Zelów.
A bstract
Z e l ó w c o m m u n e i s s i t u a t e d i n t h e r e g i o n o f Ł a s k h e i g h t . T h e l a n d s c a p e i s m a i n l y f l a t v a r y i n g w i t h m a n y r i v e r ’ s v a l l e y s . S i n c e i n t h e b e g i n n i n g o f 1 9 th c e n t u r y m a n y G e r m a n a n d C z e c h s e t t l e r s a r r i v e d t o t h e c o m m u n e y o u c a n f i n d i n Z e l ó w c h u r c h e s o f v a r i o u s r e l i g i o n s l i k e : B a p t i s t c h u r c h , C z e c h ’ s B r o t h e r s c h u r c h , E v a n - g e l i c a l - A u g s b u r g c h u r c h , E v a n g e l i c a l - R e f o r m e d c h u r c h . W o r t h - s e e i n g a r e a l s o t w o c e m e t e r i e s : E v a n g e l i c a l - R e f o r m e d a n d R o m a n - C a t h o l i c . A m o n g s e c u l a r s t r u c t u r e s t h e m o s t i n t e r e s t i n g a r e : C z e c h ’s s e t t l e r s f a r m f r o m t h e m i d d l e o f 1 9 th c e n t u r y i n P i o t r k o w s k a s t r e e t , c o m m e m o r a t i v e s t o n e i n t h e a r e a o f f o r m e r w o r k c a m p d u r i n g I I W o r l d W a r a n d T a d e u s z K o ś c i u s z k o c o m m e m o r a t i n g p l a t e o n t h e D ą b r o w s k i s q u a r e . U n f o r t u n a t e l y , t h e r e a r e n ’t a n y t y p i c a l t o u r i s t i c t r a i l s a n d w e l l d e v e l o p e d t o u r i s t i c i n f r a s t r u c t u r e i n t h e a n a l y z e d t o w n .W stęp
P o j ę c i e t u r y s t y k i i s t n i e j e o d n a j d a w n i e j s z y c h l a t . P o d r ó ż o w a l i j u ż s t a r o ż y t n i , o p i s u j ą c w s w y c h t r a k t a t a c h g r a n i c e z n a n e g o i m ś w i a t a . W ę d r o w a n o , r ó w n i e ż i w ś r e d n i o w i e c z u , c o p r a w d a w i n n y c h c e l a c h n i ż p o z n a w c z y c h . N i e n a l e ż y z a p o m i n a ć , o w s p a n i a ł y c h l e t n i c h r e z y d e n c j a c h w ł a d c ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h i m u z u ł m a ń s k i c h p r z e z n a c z o n y c h w y ł ą c z n i e d o o d p o c z y n k u , o d e r w a n i a s i ę o d c o d z i e n n y c h c z y n n o ś c i , z w i ą z a n y c h z e s p r a w o w a n i e m w ł a d z y [ 9 ] . O p i s a n e f a k t y d o t y c z y ł y j e d n a k j e d y n i e b a r d z o w ą s k i e j g r u p y s p o ł e c z n e j . J e d n a k d o p i e r o w c z a s a c h n o w o ż y t n y c h z a c z ę t o p o d r ó ż o w a ć t y l k o i w y ł ą c z n i e d l a o d p o c z y n k u i p o z n a w a n i a . W s p ó ł c z e s n ą t u r y s t y k ę o k r e ś l a s i ę j a k ojedną
z form czynnego wypoczynku, realizowaną przez odbywanie wycieczek połączo
nych z celami poznawczymi i elementami sportu zwłaszcza w obrębie tzw. turystyki
190 Oksana Seroka, Eugeniusz Gurgul, Dorota Zarzeczna
kwalifikowanej[2]. W szerszym znaczeniu turystyka obejmuje wszelkie formy
podróżowania w celach wypoczynkowych, leczniczych, rodzinnych, poznaw
czych, etnicznych, wychowawczych, kulturowych, ekologicznych, motywacyj
nych, socjalnych czy kongresowych.
Jedną z form turystyki jest rekreacja. Podobnie jak turystka, zawiera ona ele
ment czynnego wypoczynku lecz jej uprawianie nie łączy się ze zmianą miejsca
zamieszkania. Aktywna, regularnie uprawiana rekreacja zwiększa sprawność fi
zyczną człowieka, rozładowuje stany napięcia układu nerwowego, przeciwdziała
ujemnym skutkom życia w warunkach wysokiego rozwoju cywilizacji, jakiego
dziś doświadczamy [4,8]. Stąd też turystyka wspólnie z rekreacją spełniają rolę
wzajemnie uzupełniającą się. W obecnym czasie społeczności nawet najmniejsze
nie mogą być wyizolowane od wpływu tych form spędzania czasu wolnego.
W rezentowanym opracowaniu chcemy przedstawić atrakcje i walory turystycz
ne małej miejscowości Polski centralnej jaką jest Zelów.
C harakterystyka ogólna gm iny Zelów
Miasto i gmina Zelów, zajmują powierzchnię 16698,5 ha. Gmina znajduje się
w centralno-południowej części województwa łódzkiego, na północno-zachod
nich rubieżach powiatu bełchatowskiego. Ziemia zelowska jest jedną z większych
gmin tego województwa, obejmując swym zasięgiem 35 sołectw i 65 miejscowo
ści.
Gmina Zelów leży w obrębie Wysoczyzny Łaskiej, a jedynie jej południo
wo-wschodnie krawędzie sięgają Wysoczyzny Bełchatowskiej i Kotliny Szczer-
cowskiej. Krajobraz tej okolicy jest równinny, urozmaicony szerokimi dolinami
rzek Pilsi i Grabi. Teren gminy Zelów w całości należy do zlewni rzeki Widawki
i odwadniany jest przez jej bezpośredni odpływ, tj. rzekę Grabię, która płynie przez
północno-wschodni skraj gminy, po której przebiega granica administracyjna.
Historyczny początek miastu dała osada założona w XIII wieku. Nazywano ją
początkowo Szelów, a następnie Zeliów [7]. Do końca XVIII wieku z uwagi na
mało urodzajną glebę oraz położenie na uboczu ważniejszych szlaków handlo
wych, Zelów pozostawał ubogą wsią szlachecką, której mieszkańcy trudnili się
głównie uprawą ziemi i hodowlą bydła [6]. Znaczniejszy rozwój miejscowości
nastąpił z początkiem XX wieku. Zelów był miejscem gdzie zaczęły osadzać się
różne grupy etniczne, a głównie koloniści i osadnicy czescy oraz niemieccy. Ci
pierwsi zapoczątkowali tu przemysł włókienniczy [6].
C harakterystyka w alorów turystycznych Zelowa
Centralną część Zelowa zajmuje Plac Dąbrowskiego. Pośrodku placu wznosi
się pomnik Tadeusza Kościuszki, wystawiony w 1932 roku przez mieszkańców
miasteczka. Z oryginalnego pomnika zachowała się tylko brązowa tablica z po
piersiem Naczelnika, ponieważ sam monument wzniesiony pierwotnie z granito
wych kamieni został podczas II Wojny Światowej poważnie uszkodzony [3].
Na południe od tego placu biegnie ulica Sienkiewicza, przy której znajdują się
aż trzy świątynie, w tym najcenniejszy i najstarszy kościół ewangelicko-reformo
wany. Po drugiej stronie tej ulicy stoi budynek kościoła baptystów, którego budo
wę ukończono w 1886 roku. Zgodnie z kroniką zboru, świątynię tę budowano
w tajemnicy przed władzami carskimi, które bardzo niechętnie patrzyły na nowe
ugrupowania religijne. W celu ukrycia budowli przed rosyjską administracją wy
budowano wielką drewnianą szopę, która skutecznie zasłaniała plac budowy.
Zdemontowano ją w momencie ukończenia świątyni. Władze nie chcąc doprowa
dzić do niepokojów społecznych zmuszone były zaakceptować nowe miejsce kul
tu w osadzie. Wyposażenie kościoła baptystów jest niezwykle surowe
i oszczędne. Za najcenniejsze należy uznać organy i chrzcielnicę wybudowaną
w początku XX wieku [6].
Około 300 metrów dalej po tej samej stronie ulicy wznosi się kościół Braci
Czeskich. Z powodu swego charakterystycznego wyglądu, świątynię tą można
uznać za najbardziej charakterystyczny budynek w miasteczku. Dzięki położeniu
na niewielkim wzgórzu wyraźnie góruje on nad niską zabudową okolicznych uli
czek. Kościół rozpościera się na planie prostokąta z kwadratową wieżą zamy
kającą budowlę od strony zachodniej. Najbardziej reprezentacyjna elewacja
zachodnia, zdobiona jest pilastrami oraz klasycystycznym fryzem z dekoracyjny
mi wazami. Ponad wejściem głównym w tympanonie, znajduje się Oko Opatrzno
ści. Poniżej, pomiędzy wspomnianym wcześniej okiem a drzwiami, umieszczono
płyty z tekstami biblijnymi w języku czeskim. Do najciekawszych elementów wy
posażenia świątyni należą: stół pański, kazalnica, chrzcielnica, tablice pamiątko
we w nawach bocznych oraz organy. Parafialną ciekawostką jest interesujący
zbiór około 70 tabliczek trumiennych. Najstarsze tabliczki pochodząz 1847 roku.
Po obejrzeniu zabytków sakralnych skupionych przy ulicy Sienkiewicza warto
zobaczyć klasyczną zagrodę osadników czeskich stojącą przy ulicy Piotrkow
skiej. Niezamieszkała już dzisiaj chałupa, pochodzi z połowy XIX wieku. Swą ar
chitekturą nawiązuje ona do znacznie starszych budowli Czeskiego Śląska. Jest to
zagroda jedno-budynkowa, składająca się z części mieszkalnej złożonej z jednej
dużej izby zwanej svetnicą i sieni, za którymi usytuowane były dwa mniejsze po
mieszczenia przeznaczone na komorę i chlew. Za nimi jest obszerna stodoła. Za
groda ta zachowała charakterystyczną formę architektoniczną w postaci tzw.
wyżki, wspartej na wysuniętych poza zrąb budynku belkach stropowych i łączącej
się ze ścianami stodoły, dzięki czemu stodoła mogła zyskać większą szerokość
w stosunku do części mieszkalno-gospodarczej [3,7].
Kolejnym miejscem wartym obejrzenia w Zelowie jest cmentarz ewangelic
ko-reformowany. W ciągu 200 lat istnienia czeskiego Zelowa funkcjonowały w mie
ście trzy cmentarze. Do dziś zachował się tylko ten jeden, założony na przełomie XIX
i XX wieku. W miasteczku istnieje znacznie większy, jedyny cmentarz rzymsko-ka
tolicki. Za najciekawsze miejsce pochówku uznać należy mogiły polskich żołnierzy
walczących w II Wojnie Światowej na tych terenach [1].
192 Oksana Seroka, Eugeniusz Gurgul, Dorota Zarzeczna N a t e r e n i e n i e i s t n i e j ą c y c h j u ż d z i ś z a k ł a d ó w w ł ó k i e n n i c z y c h i m . J ó z e f a J e r s a - k a , w c z a s i e I I W o j n y Ś w i a t o w e j z o r g a n i z o w a n o o b ó z p r a c y d l a l u d n o ś c i p o l s k i e j . D l a u p a m i ę t n i e n i a t e g o f a k t u p o ł o ż o n o t a m k a m i e ń p r z y p o m i n a j ą c y t r a g i c z n y l o s o f i a r o b o z u . N a d z i s i e j s z y m p l a c u f a b r y c z n y m w z n i e s i o n o s z e ś ć d r e w n i a n y c h b a r a k ó w , c a ł o ś ć z a ś o t o c z o n o w y s o k i m m u r e m z w i e ż a m i s t r a ż n i c i r e f l e k t o r ó w . W z n i e s i o n y r ę k a m i w i ę ź n i ó w m u r s t o i d o d z i ś , o t a c z a j ą c z a b u d o w a n i a z a k ł a d ó w p r z e m y s ł u w ł ó k i e n n i c z e g o „ M a g - r y s ” . W h a l a c h p r z e d w o j e n n e g o z a k ł a d u , p o z d e m o n t o w a n i u k r o s i e n i i n n y c h u r z ą d z e ń m e c h a n i c z n y c h , N i e m c y u r u c h o m i l i p r o d u k c j ę n i e z b ę d n ą d l a p o t r z e b g o s p o d a r k i w o j e n n e j . W e w s p o m n i a n y c h w y ż e j b a r a k a c h s k o s z a r o w a n o o k o ł o 5 0 0 0 o s ó b . T y s i ą c p r a c o w n i k ó w c o d z i e n n i e d o p r o w a d z a n o d o f i l i o b o z u w H e r b e r t o w i e , g d z i e z a j m o w a l i s i ę s z y c i e m m u n d u r ó w d l a ż o ł n i e r z y a r m i i n i e m i e c k i e j [5 ]. B a r d z o i n t e r e s u j ą c y w y d a j e s i ę r ó w n i e ż k o ś c i ó ł e w a n g e l i c k o - a u g s b u r s k i , k t ó r e g o b u d o w ę r o z p o c z ę t o w r o k u 1 9 3 1 , a z a k o ń c z o n o 1 7 m a j a 1 9 3 6 r o k u . C a ł ą i n w e s t y c j ę s f i n a n s o w a n o z e s k ł a d e k m i e j s c o w y c h l u t e r a n , d l a k t ó r y c h b y ł o t o z n a c z ą c e o b c i ą ż e n i e . B u d y n e k k o ś c i o ł a z b u d o w a n o w s t y l u n e o g o t y c k i m z c h a r a k t e r y s t y c z n ą c z w o r o k ą t n ą w i e ż ą n a d w e j ś c i e m , z a m i e n i a j ą c ą s i ę w o ś m i o k ą t n ą p o d z w i e ń c z e n i e m w p o s t a c i s z p i c z a s t e j i g l i c y .
Podsum ow anie
Z e l ó w j e s t m i a s t e c z k i e m t y p o w o p o l s k i m . P o z o r n i e t e r e n Z e l o w a i o k o l i c m ó g ł b y s i ę w y d a w a ć n i e c i e k a w y . I s t n i e j ą t u j e d n a k z a b y t k i a r c h i t e k t o n i c z n e w p o s t a c i o b i e k t ó w s a k r a l n y c h i n i e l i c z n y c h z a b y t k ó w ś w i e c k i c h , s t a n o w i ą c e n a p e w n o d u ż ą a t r a k c j ę d l a z w i e d z a j ą c y c h . N i e c o i n n y t y p z a b y t k ó w a r c h i t e k t o n i c z n y c h w Z e l o w i e s t a n o w i ą z a k ł a d y p r z e m y s ł o w e , d w o r k i , p o m n i k i u p a m i ę t n i a j ą c e w y d a r z e n i a h i s t o r y c z n e . Z a z n a c z ą c e n i e d o c i ą g n i ę c i a w z a k r e s i e t u r y s t k i , m o ż n a u z n a ć b r a k t y p o w y c h s z l a k ó w t u r y s t y c z n y c h , o r a z s ł a b o r o z w i n i ę t ą i n f r a s t r u k t u r ę g a s t r o n o m i c z n o - h o t e l o w ą c a ł e g o r e g i o n u Z e l o w a . T e u w a r u n k o w a n i a r o k u j ą n i e - k o r z y s t n i e c o d o d a l s z e g o r o z w o j u t u r y s t y k i w t y m r e g i o n i e .Piśm iennictw o:
1. C i o s e k K . , 2 0 0 1 ,
75 lat Parafii Matki Boskiej Częstochowskiej w Zelowie
1926-2001,
P a r a f i a R z y m s k o k a t o l i c k a M a t k i B o s k i e j C z ę s t o c h o w s k i e j , Z e l ó w .2 . G a w o r e c k i W . W . , 2 0 0 0 ,
Turystyka,
P W E W a r s z a w a .3 . G ó r a l J . , K o t e w i c z R . , T o b j a ń s k i Z ., 1 9 8 7 ,
Zarys dziejów Zelowa, Urząd
Miasta i Gminy,
Z e l ó w .4 . K i e ł b a s i e w i c z - D r o z d o w s k a I ., S i w i ń s k i W . ( r e d . ) 2 0 0 1 ,
Teoria i metodyka
rekreacji
, A W F P o z n a ń .5 . M a d a j c z y k C . , 1 9 7 0 ,
Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce
, t . I , P W N ,6 . P a p u g a S ., G r a m s z A . 2 0 0 3 ,
Zelów wspólnota nacji, wyznań i kultur,
Ł P B P G r a k o . Ł ó d ź .7 . P a w i ń s k i A . , 1 8 9 5 ,
Polska w X V I wieku p od względem geograficzno-staty-
stycznym, źródła dziejowe,
W a r s z a w a .8 . P i ę t a J . 2 0 0 4 ,
