Zenowiusz Ponarski
O udziale osób przybranych w
postępowaniu przygotowawczym
Palestra 14/6(150), 101-108
Nr 6 (150) O so b y p r z y b r a n e w p o stę p o w a n iu p rzy g o to w a w czy m 101
wo zmodyfikować tezę aktu oskarżenia.21 Wyrok skazujący jest wyrazem przekona nia, że w ersja wypadku przedstawiona w akcie oskarżenia jest zgodna z rzeczywis tym jego przebiegiem 22.
Z problematyką tworzenia wersji zdarzenia wiąże się oczywiście działalność w toku procesu karnego obrońcy podejrzanego i oskarżonego o spowodowanie wypad ku drogowego sprawcy. Wydaje się rzeczą oczywistą postulowanie zwiększenia zainteresowania obrońcy postępowaniem przygotowawczym pod kątem ujawniania tego rodzaju okoliczności, które mają istotne znaczenie w procesie tworzenia w ersji wypadku. U jaw niając fakty świadczące o przebiegu zdarzenia w sposób odmienny od hipotezy przyjętej przez prowadzącego postępowanie przygotowawcze, obrońca ma możność przyczynienia się do utworzenia w ersji odpowiadającej rzeczywistemu prze biegowi wypadku. Możliwości te w sposób wydatny — moim zdaniem — zwiększają się w świetle przepisów nowego kodeksu postępowania karnego, które wprowadza ją szerszy niż dotychczas udział obrońcy w czynnościach podejmowanych przez pro wadzącego postępowanie przygotowawcze.23
21 P o r . W . G u t e k u n s t : K r y m i n a l i s t y k a , W y d a w n ic tw o F r a w n i c z e , W a r s z a w a 1965, s. 121. 22 T a m ż e . 20 P o r . S . W a l t o ś : I s t o t a i z a k r e s u p r a w n ie ń p o d e jr z a n e g o i p o k r z y w d z o n e g o o r a z ic h z a s tę p c ó w w n ie p o w ta r z a ln y c h c z y n n o ś c ia c h ś le d c z y c h i d o c h o d ź c z y c h , „ P a l e s t r a ” , 1969, n r 9, s. 14 i n a s t. H R O S Z Ę O G Ł O S 1
ZENOWIUSZ PONARSKI
O udziale osób przybranych w postępowaniu
przygotowawczym
I. U W A G I O G Ó L N E O O S O B A C H P R Z Y B R A N Y C H
1. Postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego (art. 2 § 2 k.p.k.). Przepis ten o blankietowej treści nie określa jednak zakresu udziału czynnika społecznego w postępowaniu przygotowawczym i jurysdykcyjnym.
Uzasadnienie projektu do k.p.k. wskazuje na szerszy niż dotychczas udział czyn nika społecznego w różnych postaciach i stadiach procesu. Zalicza ono do niego no wą instytucję przedstawiciela społecznego, szerzej wprowadzone powiększone skła dy sądowe, wprowadzenie ławników do składu opiniującego prośbę o łaskę oraz nowe społeczne środki zapobiegawcze w postaci poręczenia zbiorowego lub osoby godnej zaufania.1
1 0 2 Z e n o w i u s z P o n a r s k i Nr 6 (150) Jednakże wyliczenie to nie jest wyczerpujące, gdyż obejmuje wyłącznie udział czynnika społecznego w postępowaniu sądowym (z wyjątkiem poręczenia, mającego zastosowanie również w śledztwie).
Należy się zastanowić, w jakiej jeszcze postaci może się przejawić udział czyn nika społecznego w postępowaniu przygotowawczym oprócz wskazanego już wyżej wypadku poręczenia (art. 231).
Wydaje się, że uczestnictwo osób przybranych w czynnościach śledczych (oraz do- chodźczych) stanowi także realizację postulatu udziału czynnika społecznego w postępowaniu karnym.
Reprezentowany jest pogląd, że osoby przybrane stanowią namiastkę publicz ności,2 zapewniają pomoc czynnika społecznego, który jest jednocześnie czynnikiem kontroli społecznej w pracy organów ścigania 3, są przejawem zasady jawności w po stępowaniu przygotowawczym.4
W Związku Radzieckim są oni traktowani też jako przedstawiciele czynnika spo łecznego 5 * *, a ich udział w czynnościach śledczych uznawany jest za powinność i obo wiązek obywatelski11.
2. Procedura karna przewiduje udział osób przybranych wyłącznie przy prze szukaniu (art. 193 i 195). Gdy ma nastąpić przeszukanie pomieszczeń instytucji pań stwowej lub społecznej, to o zamierzonej czynności należy zawiadomić kierownika tej instytucji lub jego zastępcę albo organ nadrzędny i dopuścić ich do uczestnictwa w czynności (art. 193 § 1). Przeszukanie pomieszczenia zajętego przez wojsko może nastąpić jedynie w obecności dowódcy jednostki wojskowej lub osoby przez niego wyznaczonej (art. 193 § 2). Są to osoby przybrane ex officio.
Osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, należy zawiadomić — przed rozpo częciem czynności — o celu przeszukania (art. 195 § 1). Zarówno ta osoba jak i osoba przybrana przez prowadzącego czynność może być obecna w czasie doko nywania przeszukania. Ponadto może być też obecna osoba wskazana przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, jeżeli nie uniemożliwia to samego przeszukania albo nie utrudnia go w sposób poważny (art. 195 § 2). Jeżeli przy przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza lokalu, to do czynności tej należy przywołać przynaj mniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada (art. 195 § 3). Osoby dopuszczone lub przywołane przez prowadzącego czynność albo wskazane przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, są osobami przybranymi sensu stricto.
Przedmioty wydane lub znalezione w trakcie przeszukania należy zabrać albo oddać na przechowanie osobie godnej zaufania (art. 197 § 1). Przedmiot, co do któ rego powstaje wątpliwość, komu należy go wydać, składa się do depozytu sądowego lub oddaje się na przechowanie osobie godnej zaufania aż dc wyjaśnienia upraw nień do odbioru (art. 200). Osoby godne zaufania są osobami przybranymi sensu
largo.
W procesie cywilnym osobami przybranymi mogą być na żądanie stron lub we dług uznania komornika świadkowie obecni przy czynnościach egzekucyjnych (art.
2 S. W a 1 t o ś : M o d el p o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e g o n a tle p r a w n o p o r ó w n a w c z y m , W a r s z a w a 1968, s. 367. 3 K . O t ł o w s k i : O ś w ia d k a c h p r z y b r a n y c h , ..S łu ż b a M O ” 1966, n r 2, s. 225. 4 S . K a l i n o w s k i : P o s tę p o w a n ie k a r n e — Z a r y s c z ę ś c i o g ó ln e j, W a r s z a w a 1963, s. 120. 5 N . K a ł a s z n i k o w a : G a r a n t i j a p r a w s w id ie tie la , e k s p i e r ta , p ie r ie w o d c z ik a , p o n ia -to g o w s o w ie ts k o m u g o ło w n o m p r o c e s s ie , M o sk w a 1966, s. 27. * E n c ik ło p ie d ic z e s k ij s ł o w a r ’ p r a w o w y c h z n a n ij (s o w ie ts k o je p r a w o ), M o sk w a 1965, s. 329.
N r 6 (150) O so b y p rz y b ra n e w p o stę p o w a n iu p rzy g o to w a w c zy m 103
812 § 1 k.p.c.). Świadkami mogą być także członkowie rodziny i domownicy dłużnika fart. 812 § 3 k.p.c.).
3. Pod rządem dawnej procedury z 1928 r. osoby przybrane uczestniczyły w po stępowaniu przygotowawczym podczas rewizji oraz przy rozpieczętowywaniu i prze glądaniu papierów (art. 136 § 1 i 144 k.p.k. z 1928 r.). Mimo że udział tych osób przy branych ograniczony był do powyższych czynności, brały one jednak udział — zgo dnie z ustaloną praktyką śledczą — także przy oględzinach, eksperymencie śledczym, rozpoznaniu i niektórych innych czynnościach.
Na potrzebę powoływania do udziału w oględzinach jednej lub dwu osób, asystu jących ewentualnie w charakterze świadków, wskazywała doktryna7. W praktyce śledczej wypowiadano nawet pogląd, że „powołanie postronnych osób jako świadków oględzin jest obowiązkowe.” 8 Uznawano nadto, że podczas eksperymentu śledczego pożądana jest obecność dwóch postronnych osób w charakterze świadków celem zapewnienia obiektywności wykonywanych doświadczeń.9
Przy sprawdzaniu zeznań na miejscu zdarzenia biorą udział osoby przybrane.10 * Podczas rozpoznania należy osobę, która ma być rozpoznana, pokazać grupie 2—3 osób, które właściwie są osobami przybranymi podczas okazania.’ 1
4. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. nie miał specjalnego terminu na okreś lenie osób przybranych, natomiast k.w.p.k. wprowadził do swego słownika nazwę „świadek przybrany” (art. 86 § 3). Kodeks postępowania cywilnego nazywa takie oso by wprost świadkami, bez żadnego przymiotnika (art. 812).
Literatura i orzecznictwo nazywa ich najczęściej „świadkami przybranymi” (rza dziej „osobami przybranymi”), niekiedy zaś „osobami zaufania”, a nawet „świad kami asystującymi”.12
Radziecki proces karny posługuje się terminem „poniatoj”, niejednolicie tłuma czonym z rosyjskiego na polski.13
Kodeks postępowania karnego (art. 195) wprowadza określenie „osoba przybrana”, które w ten sposób wypełnia lukę istniejącą w słowniku dawnego kodeksu i zastę puje nazwę przyjętą w k.w.p.k. („świadek przybrany”).
Kwestie terminologiczne nie są zresztą najbardziej istotne dla omawianej in stytucji, nazwa bowiem jest rzeczą względną, a ustawodawca może stosunkowo swo
7 P . H o r o s z o w s k i : Ś le d c z e o g lę d z in y m i e j s c a , W a r s z a w a 1959, s. 118. s O g lę d z in y ś le d c z e w p r a k t y c e , w y d a n ie Z a k ła d u K r y m i n a l i s t y k i K G M O , W a r s z a w a 1955, s. 36. J . N e l k e n : P r o b l e m a t y k a p r o c e s o w a e k s p e r y m e n tu ś le d c z e g o , „ N o w e P r a w o ” 1958, n r 11, s. 63; Z . P o n a r s k i: E k s p e r y m e n t ś le d c z y w p o s tę p o w a n iu p r z y g o to w a w c z y m , „ S łu ż b a M O ” 1969, n r 3, s. 323. io Z . P o n a r s k i: P r o c e s o w y c h a r a k t e r c z y n n o ś c i ś le d c z e j: „ K o n t r o l a z e z n a ń n a m ie js c u z d a r z e n i a ” , „ P a l e s t r a ” 1969 n r 1, s. 53. u S. K a l i n o w s k i : P o s tę p o w a n ie k a r n e — Z a r y s c z ę ś c i s z c z e g ó ln e j, W a r s z a w a 1964, s . 95. 12 P o r . A . Ł a n i e w s k i , K. S o b o l e w s k i : K o d e k s p o s tę p o w a n ia k a r n e g o — K o m e n t a r z , L w ó w 19*39, s. 189. A u to r z y ci n a z y w a j ą o so b y p r z y b r a n e „ o s o b a m i z a u f a n i a ” . K . O tło w - sk i w s w y m a r t y k u l e (o p . c i t ., s. 222) p r o p o n u je o k r e ś le n ie „ ś w ia d e k a s y s t u j ą c y ” .
12 R o s y js k i te r m in „ p o n i a t o j ” tłu m a c z o n o n a ję z y k p o lsk i r ó ż n ie . T a k w ię c p r z e tłu m a c z o n o te n w y r a z : ja k o „ o s o b a p r z y b r a n a ” — w s ło w n ik u p r a w n ic z y m r o s .-p o ls k im (W a r s z a w a 1960, s . 281) o r a z w p r a c y C z e lc o w a (R a d z ie c k i p r o c e s k a r n y , W a r s z a w a 1955, s. 235), j a k o ś w ia d e k p r z y b r a n y — w p o d r ę c z n ik u S tr o g o w ic z a ( P r o c e s k a r n y , W a r s z a w a 1952, s. 233), a j a k o ś w ia d e k (b e z ż a d n e g o p r z y m io tn ik a ) — w z b io r z e p t. R a d z ie c k ie u s ta w y k a r n e i o u s t r o j u s ą d ó w (W a r s z a w a 1960, s. 93).
104 Z e n o w l u s z P o n a r s h l Nr 6 (150> bodnie nadawać nazwom potocznym ustalone znaczenie. Analiza funkcji znaczenio wych wyrazów: „świadek przybrany” i „osoba przybrana” prowadzi do wniosku, że są to nazwy jednoznaczne, synonimy, które mają tę samą treść i zakres. Obecnie- należy — oczywiście — stosować tylko nazwę „osoba przybrana”, przyjętą w nowym kodeksie.
I I . P R O B L E M A T Y K A P R O C E S O W A Z W I Ą Z A N A Z I N S T Y T U C J Ą O S Ó B P R Z Y B R A N Y C H
5. Proces socjalistyczny, który świadomie zwiększa udział czynnika społecznego- w postępowaniu i dąży do przestrzegania gwarancji procesowych, przeznacza oso bom przybranym do spełnienia następujące funkcje:
— k o n t r o l n e , polegające na kontroli przez osoby przybrane działalności organów procesowych. W czasie przeszukania osoby przybrane sprawują funkcje* obok kontroli sprawowanej przez strony procesowe w ramach ich uprawnień wyni kających z zasady kontradyktoryjności. Osoby przybrane realizują tzw. kontrolę- społeczną w stosunku do wymiaru sprawiedliwości;14
— p o m o c n i c z e (np. przy eksperymencie śledczym, przechowaniu przedmio tów); są one wówczas zaliczane do tzw. pomocników dowodowych, tj. osób spełnia jących funkcje pomocnicze w postępowaniu dowodowym.15 Obecność przy czynnoś ciach może być czynna lub bierna. Na przykład przy eksperymencie śledczym osoby przybrane nie tylko są obecne, lecz niekiedy aktywnie u c z e s t n i c z ą w prze biegu czynności. Natomiast właściciele, posiadacze i dzierżyciele przedmiotów oraz. miejsc poddanych oględzinom, także zaliczani do grupy pomocników dowodowych,, odgrywają podrzędną, bierną rolę procesową; 1C
— z a b e z p i e c z e n i a d o w o d ó w (np. możliwość przedstawienia przebiegu, oględzin, eksperymentu śledczego, rozpoznania — obok protokołu tych czynności); osoby przybrane są wówczas świadkami prawidłowego przebiegu czynności i zacho wania przepisanych form. Są więc one ciekawym przykładem osobowego dowodu z przeznaczenia i w tym charakterze spełniają funkcję podobną jak protokół;17 stwierdzają obiektywność treści aktów śledczych, zgodność tej treści z odzwiercie dlanymi zjawiskami, z kolejnością przeprowadzonych czynności.'“
Niekiedy funkcje osób przybranych przeplatają się wzajemnie i wówczas spełnia ją one — przy jednej i tej samej czynności — różnorodne zadania.
6. W trakcie postępowania przygotowawczego z a c h o d z ą s y t u a c j e , w k t ó r y c h u s t a w a w y r a ź n i e d o p u s z c z a o s o b y p r z y b r a n e do u d z i a ł u w c z y n n o ś c i a c h , a nawet wkłada obowiązek powołania takich osób. Ja k już więc zaznaczono wyżej, przy przeszukaniu np. pomieszczenia instytucji pań stwowej lub społecznej należy dopuścić do uczestniczenia w czynności kierownika tej instytucji lub jego zastępcę (art. 193 § 1), a w czasie dokonywanego przeszuka nia pomieszczenia zajętego przez wojsko powinien uczestniczyć dowódca jednostki
n M. C i e ś l a k : P o j ę c i e i r o d z a je n a d z o r u w p r o c e d u r z e k a r n e j n a tle o b o w ią z u ją c e g o p r a w a , „ P a ń s t w o i P r a w o ” 1963, n r 8—9, s. 254. i» M . C i e ś l a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e w p r o c e s ie k a r n y m , t. I, W a r s z a w a 1955, s. 290. 16 M. C i e ś 1 a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e ( ...) , s. 294. 17 M. C i e ś l a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e (...), s. 293. 18 R . B i e 1 k i n : T i e o r i j a i p r a k tik a s le d s tw ie n n o g o e k s p ie r im ie n ta , M o sk w a 1959, s. 5 7
-Nr 6 (150) O so b y p r z y b r a n e w p o stę p o w a n iu p rzy g o to w a w czy m 105* wojskowej lub osoba przez niego wyznaczona (art. 193 § 2). Podczas przeszukania rna prawo być obecna osoba przybrana przez prowadzącego czynność a ponadto osoba wskazana przez tego, u kogo się dokonuje przeszukania (art. 195 § 2); jeżeli nie ma na miejscu gospodarza lokalu, należy do przeszukania przywołać przynaj mniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada (art. 195 § 3).
Przepis o wezwaniu gospodarza lokalu, dorosłego domownika lub sąsiada jest kategoryczny.19 Gospodarza lokalu nie można pozbawić obecności przy przeprowa dzeniu przeszukania, nie jest jednak konieczne wzywanie sąsiada do obecności przy przeszukaniu, jeśli w pomieszczeniu znajduje się choćby jeden dorosły domownik.20 Wyraźnie dopuszczeni są do czynności dzierżyciele przedmiotów wymienieni w art. 197 § 1 i 200 k.p.k.
Z zestawienia przytoczonych wyżej przepisów wynika, że niekiedy uczestnictwo osób przybranych jest o b l i g a t o r y j n e . Dotyczy to dowódcy jednostki wojsko wej lub osoby przez niego wyznaczonej (art. 193 § 2), gospodarza lokalu, dorosłego- domownika lub sąsiada (art. 195 § 3). Udział osób przybranych bywa też a l t e r n a t y w n y . Tak więc np. kierownik instytucji państwowej lub społecznej albo jego zastępca musi być zawiadomiony o zamierzonej czynności, lecz może wybrać jedną z dwóch możliwości: uczestniczyć lub nie uczestniczyć w czynności (art. 193 § 1). Niekiedy dopuszczenie osób przybranych jest f a k u l t a t y w n e , pozostawione do uznania prowadzącego czynność, który może sam przybrać osobę lub też dopuścić osobę wskazaną (art. 195 § 2).
Postępowanie przygotowawcze ma na celu zebranie i utrwalenie dowodów dla sądu (art. 261 pkt 5). W granicach tego „utrwalenia” mieści się także udział osób przybranych w postępowaniu przygotowawczym. Istnieją bowiem w procesie karnym sytuacje, kiedy u d z i a ł t y c h o s ó b j e s t u z a s a d n i o n y o g ó l n y m s f o r m u ł o w a n i e m p r z e p i s u (np. przy okazaniu podejrzanego, pobieraniu krwi dla celów dowodowych, utrwaleniu stanu przedmiotu uzyskanego dzięki oglę dzinom, który może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, eksperymen cie śledczym). Mimo braku wyraźnego przepisu w k.p.k., inne przepisy, jak np. instrukcja KG MO o dochodzeniu w sprawach karnych, przewidują udział osób przybranych przy oględzinach (§ 55), eksperymencie (§ 28 pkt 2) i innych czynnoś ciach.
Zgodnie z k.p.k. podejrzanego można okazać w celach rozpoznawczych innym oso bom w odpowiednio odtworzonych warunkach (art. 65 § 1 pkt 1). Z treści więc tego przepisu wynika, że przy rozpoznaniu mogą być takimi osobami zarówno pokrzyw dzony, jak i osoby przybrane, które w procesie mogą następnie wystąpić w roli świadków. „Odpowiednio odtworzone warunki” mogą obejmować udział osób przy branych.
W celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić doświadczenie lub odtworzenie przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń albo ich fragmentów (art. 186). Z tego sformułowania przepisu o eksperymencie wynika, że obecność osób przybranych przy doświadczeniu lub od tworzeniu nie jest wyłączona, a w praktyce może ona nawet być nieodzowna.
Niekiedy udział osób przybranych jest zbędny (np. przy rozpoznaniu podejrzane go przez pokrzywdzonego, gdy podejrzany przyznał się do winy w sposób nie bu dzący wątpliwości), n i e d o p u s z c z a l n y (przybranie świadka płci męskiej w wypadku oględzin lekarskich kobiety — art. 187 k.p.k. lub przeszukania osoby
19 A . Ł a n i e w s k i , K. S o b o l e w s k i : o p . c i t ., s. 189.
20 L . H o c h b e r g , A. M u r z y n o w s k i , L. S c h a f f : K o m e n ta r z d o k .p .k ., W a r s z a w a - 1959. s. 165.
106 Z e n o w i u s z P o n a r s k i Nr 6 (150)
i odzieży — art. 194 k.p.k.) albo też w praktyce n i e p o ż ą d a n y (ze względu np. na szczególnie poszlakowy charakter sprawy, którą należy otoczyć tajnością).
7. Kw alifikacje osób przybranych wynikają częściowo z przepisów art. 193, 195 i 197 k.p.k. Z przepisów tych wynika, że istnieje:
a) k r y t e r i u m s t a n o w i s k a , a więc może nim być wyłącznie w określo nych wypadkach kierownik instytucji państwowej lub społecznej albo jego zastępca, dowódca jednostki wojskowej lub osoba przez niego wyznaczona; inne osoby nie wchodzą w grę przy przeszukaniu z art. 193 z wyjątkiem organu nadrzędnego instytucji państwowej lub społecznej;
b) k r y t e r i u m z a m i e s z k a n i a ; obejmuje ono gospodarza lokalu, dorosłego domownika i sąsiada (art. 195 § 3), tj. osoby powołane do czynności z racji wspólnoty mieszkaniowej. Określenia „gospodarz lokalu” i „dorosły domownik” (tzn. pełnoletni) są jednoznaczne, natomiast „sąsiad” jest terminem wieloznacznym, bo ma inne zna czenie w mieście, a inne na wsi;
c) k r y t e r i u m z a u f a n i a ; istnieje ono przy oddawaniu rzeczy na przecho wanie (art. 197 i 200). Godnymi zaufania ludźmi powinny być osoby przybrane z inicjatywy prowadzącego czynność lub wskazane przez zainteresowanych (wska zane przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, albo powołane na wniosek po dejrzanego, pokrzywdzonego i ich zastępców).
Osoba przybrana nie powinna być funkcjonariuszem lub pracownikiem organu prowadzącego śledztwo (dochodzenie) albo sprawującego nadzór nad śledztwem (dochodzeniem) bądź mającym nadzór służbowy nad tymi organami, nie może być też związana z zaszłym zdarzeniem z racji zatrudnienia itp.
Osoby dopuszczone do obecności przy czynnościach śledczych i dochodźczych mają następujące u p r a w n i e n i a :
— mogą zgłaszać do protokołu czynności swe wnioski, uwagi i oświadczenia oraz żądać wciągnięcia do protokołu wszystkiego, co dotyczy ich praw i intere sów (art. 134 § 2),
— korzystają ze wzmożonej ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym (art. 233, 235 i 236 k.k.),
— otrzymują zwrot należności.21
Każda osoba, która choćby bez własnej inicjatywy i przy tym obojętnie, w jakim charakterze wchodzi w orbitę procesu karnego, musi z mocy przepisów znosić okreś lone dolegliwości procesowe. Odnosi się to także do osób przybranych, na których ciążą następujące o b o w i ą z k i :
— stawienia się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie;
— niewydalania się z miejsca czynności przed jej zakończeniem pod rygorem kary pieniężnej za nie usprawiedliwione niestawiennictwo albo wydalenie się bez zezwolenia z miejsca czynności (art. 244 k.p.k.). Ponieważ treścią tego obowiązku jest bierne zachowanie się, przeto przyjąć należy, że może być ono
urzeczywistnione przymusowo; 22
— nierozgłaszania danych ze śledztwa i zachowania w tajemnicy przebiegu i wy niku czynności, albowiem kto przed rozprawą główną rozpowszechnia bez ze zwolenia wiadomości pochodzące z postępowania przygotowawczego, ten pono si odpowiedzialność karną (art. 255 § 1 k.k.).
P o r . M. C i e ś l a k : o p . c it. (ja k w p r z y p is ie 15), s. 329. P o r . M. C i e ś l a k : o p . c i t . (ja k w p r z y p is ie 15), s. 327.
N r 6 (150) O so b y p rz y b ra n e w p o stę p o w a n iu p rzy g o to w a w czy m 107 8. Należy poruszyć tu także zagadnienie udziału osób przybranych przy czyn nościach niepowtarzalnych (art. 272 k.p.k.).
W razie nieustanowienia obrońcy i istnienia poważnych trudności w sprowa dzeniu podejrzanego pozbawionego wolności oraz w razie istnienia niebezpieczeństwa utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki, podejrzany i jego obrońca nie będą uczestniczyć w przeprowadzeniu czynności, której nie można będzie powtórzyć na rozprawie. Wówczas dopuszczenie osób przybranych do udziału w niepowta rzalnych czynnościach jest pożądane, albowiem „dopuszczenie stron do niektórycn czynności może nasuwać o wiele większe trudności aniżeli wezwanie świadków przybranych”. Niekiedy łatwiej jest zorganizować przy oględzinach, zatrzymaniu, pobieraniu krwi lub wydzielin organizmu itp. obecność innych osób przybranych
niż obecność wszystkich stron.23
Udział osób przybranych przy czynnościach niepowtarzalnych wydaje się być pożądanym, choć ustawowo nieokreślonym środkiem zastępczym, a to wobec treści przepisu art. 272 k.p.k., którego istotą jest uzyskanie lepszych efektów, bardziej wy czerpującego i wszechstronnego wyjaśnienia sprawy, rozszerzenie zasady kontra- dyktoryjności, zwiększenie możliwości obrony oskarżonego.24
Nawet udział w czynności niepowtarzalnej podejrzanego i jego obrońcy nie po winien wyłączać obecności osób przybranych.
Uczestnictwo osób przybranych przy czynnościach niepowtarzalnych będzie mieć charakter gwarancji, albowiem charakter taki mają w s z y s t k i e normy karno- procesowe, gdyż wszystkie są powołane do ochrony czy realizacji jakichś interesów w procesie.25
9. Charakter zbliżony do osób przybranych do czynności w postępowaniu przygo towawczym mają osoby obecne podczas rozpoznawania sprawy przy drzwiach zamkniętych, pozostawione na rozprawie (wskazane przez oskarżyciela publicznego lub prywatnego oraz przez oskarżonego).
Osoby takie doktryna nazywa „osobami zaufania” 26 bądź „mężami zaufania”,-7 natomiast zarówno w nowym k.p.k. (art. 309) jak i w dawnym «'art. 280) nie m ają one określonej nazwy. W nowym k.p.c. (art. 154) oraz w dawnym (art. 165) są one nazywane „osobami zaufania”.
Osoby zaufania wzmacniają kontrolę publiczną nad tajną rozprawą, stanowią gwarancję je j prawidłowości i podobnie jak świadek przybrany mogą stanowić do wód prawidłowości przebiegu tajnej rozprawy, gdy udowodniono świadomy fałsz protokołu, jak również dowód stwierdzenia samego fałszerstwa protokołu.28 Symbo lizując niejako publiczność, dają stronom pewną rękojmię quasi-jaw ności.29
Wspólnymi cechami zarówno osób przybranych, jak i osób zaufania jest to, że mogą one być dowodem prawidłowości dokonanej czynności procesowej i je j nale
23 s. W a 1 t o ś: M o d el p o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e g o , s. 368. 2i P o r . J . H a b e r : P o d s ta w o w e z a s a d y p r o c e s u k a r n e g o w ś w ie tle p r o je k tu k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a r n e g o , „ P a ń s t w o i P r a w o ” 1969, n r 2, s. 295. 25 P o r . M . C i e ś l a k : P r o b le m g w a r a n c j i k a r n o - p r o c e s o w y c h n a tle n o w e j k o d y f ik a c ji, „ P a l e s t r a ” 1969, n r 7, s. 29. 26 P o r . M. C i e ś l a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e ( ...) , s. 293. 27 M . L i p c z y ń s k a : P r o b le m d o p u s z c z a n ia o só b w s k a z a n y c h p r z e z s t r o n y n a r o z p r a w ę p r z e p r o w a d z o n ą p rz y d r z w ia c h z a m k n ię ty c h ( a r t . 280 k .p .k .), „ N o w e P r a w o ” 1961, n r 3, S. 639. 23 P o r . M . C i e ś l a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e ( ...) , s. 294. 29 P o r . M . L i p c z y ń s k a : op. c i t ., s. 640.
108 J u l i u s z W i e r c i ń s k i Nr 6 (150)-żytego utrwalenia, że są związane z zasadą jawności procesu i jego demokratycz nym charakterem 30 oraz że realizują postulat zwiększenia udziału czynnika społecz nego w procesie.
O ile jednak osoby zaufania w procesie karnym nie decydują o losach sprawy karnej i nie wpływają na trafność wyroku, o tyle osoby przybrane mogą mieć- wpływ nie tylko na przebieg czynności i je j utrwalenie procesowe, ale także na późniejszą ocenę w sądzie.
Powstaje zagadnienie dopuszczenia osób przybranych do czynności na wniosek: obrońcy lub pełnomocnika wtedy gdy:
a) nie zostali oni dopuszczeni na podstawie art. 272 (przy czynnościach niepowta rzalnych, jeśli zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki) oraz art. 273 § 2 (gdy prokurator odmawia dopuszczenia do udziału- w innych czynnościach ze względu na interes postępowania),
b) zostali wprawdzie dopuszczeni do tych czynności, lecz — ich zdaniem — obec ność osoby przybranej jest pożądana (ze względu na ewentualność je j przesłucha nia w sądzie),
c) nie sprowadza się podejrzanego pozbawionego wolności (ze względu na trud ności lub zwłokę w postępowaniu).
Wnioski takie o dopuszczenie osób przybranych do czynności są dopuszczalne i szczególnie pożądane, jeżeli w czynności nie uczestniczy podejrzany i jego obroń ca (lub pokrzywdzony i jego pełnomocnik).
Składane wnioski obrońcy lub pełnomocnika o przybranie osób do czynności nie są wnioskami dowodowymi sensu stricto. Dotyczą one jedynie kontroli dowodów i zabezpieczenia ich prawidłowości i łączą się z wnioskami dotyczącymi sposobu przeprowadzenia dowodu.31
Uzyskanie i utrwalenie dowodu z udziałem osób przybranj^ch ma walor większej, wiarygodności, wobec czego należy uznać za trafne stanowisko, że w razie nie obecności wszystkich osób występujących w sprawie powinno się zapewnić obecność przy czynności przynajmniej jednej osoby postronnej.32
P o r . M. L i p c z y ń s k a : op. c i t ., s. 642.
31 P o r . M. C i e ś l a k : Z a g a d n ie n ia d o w o d o w e ( ...) , s. 340—341. 32 P o r . S. W a 1 t o ś : M o d el p o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e g o , s. 368.
2
JULIUSZ WIERCIŃSKI
Dalsze uwagi w sprawie emerytów i rencistów
w adwokaturze
Zgłaszam „protest” przeciwko wszelkim lamentom na temat starości. Żadne biada nia nad losem starych ludzi nie wniosą nic nowego i nie zahamują naturalnego biegu rzeczy. Nie tylko zresztą to. Godzą one nadto w jakiś sposób w ludzi starych, je żeli starają się zabiegać o łaskę dla nich, i to przy poparciu takich wytartych
