Widok TOŻSAMOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ REGIONALNA MIESZKAŃCÓW KONURBACJI RYBNICKIEJ

(1)

Monika KURPANIK

Uniwersytet Śląski w Katowicach

TOŻSAMOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ REGIONALNA

MIESZKAŃCÓW KONURBACJI RYBNICKIEJ

REGIONAL IDENTITY AND CONSCIOUSNESS

OF RESIDENTS RYBNIK CONURBATION

ABSTRACT: Thesubject is a regional identity and consciousnessof residents of selected cities Rybnik conurbation.The aimistodefineanarea inwhich respondents live and their relationshiptoit. Population is characterized by diverse Rybnik conurbation identity andconsciousness. Demonstrated that the predomi- nant type of constructiontooccur in the district is a goodindicatorfor the separation ofresearchareas. It entails because the length of residence and anindicatorof ąualificationto the group of natives and visitors. Demonstratednumerous differences in the approach to the region between the two groups.

KEY WORDS: region,Rybnik conurbation, ąuestionnairemethod, Silesia, the geography of perception

Wprowadzenie

Konurbacja rybnicka położonajest w południowo-zachodniejczęści województwa

śląskiego. Jest to obszar, na którym zachodzą ciekawe przemianyspołeczno-ekono

miczne.Traci on swójgórniczy charakteri przekształca się w zaplecze usługowo-han dlowe tej części regionu. Pojęcia tożsamości i świadomości regionalnej sąrozpatry wane wobrębie czterechmiastkonurbacji: Rybnika, Jastrzębia-Zdroju, Wodzisławia Śląskiegoi Żor (rys. 1).

Terenkonurbacjibył przedmiotem zainteresowań badaczy głównie w latach 70.-80. XXw. (m.in. Czechowicz 1976; Dziadek 1979;Litewka 1971,Rajman 1988). Spowodo wane to było rozwojem RybnickiegoOkręguWęglowego.

Tematyka percepcji środowiska, stosunkudo zamieszkiwanego obszaru niebyła do tychczasrealizowana na terenie konurbacji. Badania wybranych elementówtożsamości regionalnej w kilkumiejscachRybnikaprowadziła jedynie K. Kiereta (2003).

Stosunek do terytorium jest podstawowym czynnikiem skupienia społecznego. Jednocześnie jestto jeden z podstawowych elementówskładowych świadomości

(2)

te-274 Monika Kurpanik

rytorialnej, wskazywanychprzez Z.Rykla (1991). Imwiększe poczucie przynależności

i przywiązaniedo ziemi,tym wyższy poziom świadomości terytorialnej.Równie ważne jest przekonanie o pozytywnie ocenianych właściwościach danego terytorium. Innym

elementem świadomości jestprzekonanie, żespołeczność danego terenu tworzy lub

tworzyła w przeszłości określone wartości, które wchodzą w skład charakterystycz

nej dla danego obszaru kultury. Jednostkamusi mieć poczucie identyfikacji zdaną społecznościąi jej kulturą. Istotnejest świadome uczestniczenie w życiu publicznym.

Z.Rykiel zwracauwagę na element emocjonalny świadomościterytorialnej.Tego czyn

nikazabrakłoz kolei w elementach składowych wskazywanych przezZ. Chojnickiego

(1996),u którego świadomość regionalna to przekonania i poglądy na temat charakteru i kształtu regionu,wartościowaniategożregionui jego symboliki.

Tożsamość regionalna polega na określeniu własnego miejsca w relacji „swój” - „obcy”Ma więccharakter przestrzenny. Możemy wyróżnić kilka elementów tożsamości

regionalnej (Starosta 1998). Jednym zistotniejszych jest odmienność językowa. Może

ona polegać na istnieniuodrębności językowej w stosunkudomowy dominującejw spo łeczności szerszej lub też na pewnej jej odmianie, np. gwarze.Językjest ważnym skład

nikiem kultury, tradycji. Stanowi źródło odmienności. Następną cechą tożsamości jest

dominujący typ zachowańczłonków danej zbiorowościwobec własnej grupyiinnych grup. Ważnym czynnikiem tożsamości są również atrybuty społeczne, którestanowią podstawęwięzispołecznych w danejgrupiei źródłojej odrębności wobecotoczenia.

Konfrontując zesobą pojęcie świadomości i tożsamości, warto wspomnieć o tym,

że czynnik emocjonalny ma ważny udział w procesie kształtowania się tożsamości regionalnej, natomiast w przypadku rozwoju świadomościjego waga jest dużo mniej

sza. Świadomość regionalna stanowibowiemkonsekwencję indywidualnego rozwoju biologiczno-psychicznego człowieka, natomiasttożsamość jestpochodnąrozwoju edu-kacyjno-kulturowego (Runge 1998). Świadomość kształtowanajest więc od momentu

(3)

od-mienności społeczno-kulturowychotoczenia w relacji do dalej położonychobszarów.

Stan świadomości nie musi pokrywać sięzzakresem tożsamości. Możemybyć bowiem świadomi pewnych zjawisk,faktów, lecz posiadać różne zdania,postawywobec nich,

o różnym stopniu zaangażowania emocjonalnego.

Elementy świadomości i tożsamości mieszkańców Rybnika

Badania przeprowadzone na terenie Rybnika w latach 2007-2008 wykazały, że

dobrym kryteriumkwalifikacji terenudo badania jest dominujący typ zabudowywy stępujący na terenie dzielnicy. Założono, żetyp zabudowypociąga zasobą długość zamieszkania istanowi wyznacznik kwalifikacjido grupy autochtonów iosób przy jezdnych. Wyznaczono trzy typy dzielnic:

— „stare" - zdominującymibudynkamijednorodzinnymi (Radziejów, Ligota); - „mieszane” - na terenie których obokbloków znajdują się osiedla„familoków"

(Niedobczyce, BoguszowiceOsiedle);

- „nowe” -zdominującymi osiedlami bloków (Nowiny, Smolna).

Analizując nazwy zamieszkiwanego regionu podane przez ankietowanych zbada nych dzielnic, zauważamy szereg prawidłowości. Łatwo dostrzec, żenajwiększy

pro-Osiedle

1 - brak odpowiedzi 4_ Śląsk 5 - Górny Śląsk

2 - Rybnik, dzielnice miasta 3 - woj.śląskie 6 - inne Rys. 2. Nazwaregionuwedług mieszkańców wybranych dzielnic Rybnika

(4)

276 Monika Kurpanik

Z tego schematuwyłamuje się jedynie dzielnica Niedobczyce. Z drugiej strony, im

dzielnica starsza, tym większeproblemy z podaniem konkretnej nazwy regionu. To

z kolei może się wiązać z większym przywiązaniem emocjonalnym mieszkańców.

Może onopowodować,że mieszkańcy rozpatrują regionbardzo lokalnie, cosprawia,

że nazywają go swoimdomem, małą ojczyzną, czy też oceniają go, używając przy

miotników nacechowanych pozytywnie (np. „jedyny”„najlepszy” „rodzinny”). Ważne

jest również to, że często badani, nazywając region, nawiązywali do jego charakteru, używając określeń„górniczy” „węglowy" podkreślającw ten sposób jego odrębność od

innych regionów kraju.

Dosyć zaskakujące są wyniki dotyczące używania nazwy Śląsk. Wydawać by się mogło, że w dzielnicach „starych” powinna być tanazwanajbardziejpopularna, nato miast jest inaczej. Najbardziej popularna jest w dzielnicach „młodych”.Mamytuwięc

doczynieniazeswego rodzaju paradoksem. Może się to wiązać ztym, że Śląskjest bardzo charakterystycznym regionem.Co zatym idzie,jest łatwo identyfikowalny przez

osoby z zewnątrz,czyli innych mieszkańców kraju. Poza tymjestbardzospójny,jeżeli

chodzi o sposób jego nazywania wśród różnego rodzaju instytucjiopiniotwórczych, np. w środkach masowego przekazu.Może towpływać na sposób nazywaniaregionu przez osoby przyjezdne. Dowodem na zawężanie się nazwy „region” jestużywanie w stosunku co do niego nazwy miasta Rybnik czy też jegodzielnic. Tutaj najwięcej

wskazań odnotowano w Boguszowicach.

Elementy świadomości i tożsamości

mieszkańców konurbacji rybnickiej

Badaniu dotyczącemu tożsamości i świadomości regionalnej mieszkańców konur

bacji rybnickiej zostali poddani mieszkańcydo 19. roku życia. Rozpatrując wyniki,

zauważamy, że wszyscy ankietowani z RybnikaiWodzisławiaŚląskiegopodali nazwę regionu (rys. 3).Możnanatej podstawiewysunąć wstępne wnioski, że mieszkańców

tych miast charakteryzuje wysoki poziomświadomości regionalnej. Z drugiej jednak strony wodzisławianie najczęściej zwszystkichbadanych posługiwali sięokreśleniami iprzymiotnikami. Niepotrafilipodaćwięc konkretnych nazw, któresą ważnym wy

znacznikiem świadomości regionalnej. Przymiotniki podkreślały zkoleiich przywią

zanie do zamieszkiwanego terenu, świadczące o utożsamianiu się z regionem.

Największy problem z nazwą regionu mieli mieszkańcyJastrzębia-Zdroju. Warto

jednak w tym miejscu pokreślić,że największyodsetek respondentów ogółuankieto

wanych zamieszkujących region w pierwszympokoleniumieszka właśnie w Jastrzę

biu-Zdroju. Zgodnie z wcześniejszymi wynikamizposzczególnych dzielnic Rybnika to właśnie dla mieszkańcówtego miastanastąpiło największezawężenie pojęcia region. W dużo mniejszejskali zauważamyto zjawisko w Żorach.

O silnych powiązaniach iznaczeniu Rybnika na rozpatrywanym terenieświadczy występowanie wśród wymienianychnazwregionuokreśleń związanychz tą

(5)

miejsco-1 -brak odpowiedzi 3 - woj.śląskie 5 -Górny Śląsk 7-ROW

9 - nazwyzwiązanez Rybnikiem

2 - zamieszkiwane miasto,jego dzielnice 4 -Śląsk

6 - konurbacja rybnicka

8 -określenia,przymiotnikii inne 10 -nazwy związane z Katowicami Rys. 3. Nazwaregionu według mieszkańców konurbacji rybnickiej

Źródło:opracowanie własne.

wością.Najsilniejszy związek znajwiększym miastem konurbacji zauważamy w Żorach. Mieszkańcy badanego obszarurzadko używają zkoleinazwy „konurbacja rybnicka”. Wyjątkiem są ankietowani z Jastrzębia-Zdroju.

Ciekawejestto,żenazwa„Górny Śląsk” wystąpiłatylko w dwóchmiastach: Wodzi

sławiu Śl. i Żorach, natomiast określenie „województwo śląskie"wRybniku iJastrzę

biu-Zdroju.

Respondentów zWodzisławiaŚląskiego, Jastrzębia-Zdroju i Żor poproszono owy

mienienie miast leżących w nazwanym przez nich regionie. Bardzo znamienna jest

dominacjawśród wszystkich wskazań najbliżejpołożonych miast: Rybnika (22%), Żor (18%), Wodzisławia Śląskiego (16%), Jastrzębia-Zdroju (13%) (rys. 4). Katowice uzyska

łyjużtylko 7% wskazań. To kolejnydowód na zawężenie rozumienia pojęcia region.

Wartoponadto zwrócić uwagę na to,żewszystkie wymienionemiasta znajdują się na obszarze województwa śląskiego.

Ciekawe jest to,żewśród wskazanych miast jest tylko jedno(Bielsko-Biała),którenie leżało na terenie byłegowojewództwakatowickiego. Zważywszy namłodywiekrespon dentów, niemożna podejrzewaćsilnego zakorzenieniawich świadomościpoprzednie

gopodziałuadministracyjnego kraju. Wynikatoraczej z położenia zamieszkiwanych

miastw środkowej części byłego województwa.Utożsamianie terenu województwa

z regionem spowodowało,żewśródwskazanych miast znalazły siętakżete, które nie znajdująsię w obrębiehistorycznychgranic Śląska(Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza).

Wrazzewzrostem odległości odzamieszkiwanych miast rośnie wielkość wskazanych

miejscowości. Występowanie wśród wskazań takich ośrodków jak Orzesze i Miko łówmożnatłumaczyć faktem ich położenia na trasie linii kolejowej łączącej miasta

(6)

278 Monika Kurpanik

Legenda Bytom

(odsetek wśród wszystkich wskazań) ( M

> >9% ^ZabrzeChorzów

Gliwice(vP ( Ł O

( ^Sosnowiec W 5-8%

1-4% Katowice

C5 <1% Leszczyny Orzesze (JMikołów

Ó (^^Tychy

JeŁ

p

X „ •Ł”’

_Świerklany

Wodzisław Śląski^— Pszczyna

Jastrzębie-Zdrój

3

Bielsko-Biała Rys. 4. Miasta leżące we własnym regioniewg respondentówwybranych miastkonurbacji rybnickiej Źródło: opracowanie własne.

konurbacji z Katowicami. Mimo żenazwa „konurbacjarybnicka” nie cieszyła się po pularnością wśród respondentów, tonajczęściej jakomiasta leżące w swoim regionie

wymienialite, które są częściąkonurbacji.

Zgodnie z wynikami dotyczącymi nazw regionunajwiększeproblemyzewskazaniem centrum mielirespondenci z Jastrzębia-Zdroju (tab. 1).Kolejnymdowodem zmniejsze

nia pojęcia „region” jest dużyodsetek wskazań Rybnika jako jego centrum. Szczególnie znamienne jestto w przypadku Wodzisławia Śląskiego. Respondenci zdwóchkolejnych miast rozpatrują regionjeszcze węziej.Jakocentrumwskazywali bowiem swojemiasta

lub wręcz poszczególne dzielnice. Możnasobie zadać pytanie: czy możemy mówić jeszcze oregionalizmie, czy jużraczej o lokalizmie?

Centrum regionuwedług mieszkańców wybranych miastkonurbacji

Tabela1 Miejsce zamieszkania Brak odpowiedzi Zamieszkiwa

ne miasto Rybnik Katowice

Dzielnice zamieszkania Żory Jastrzębie-Zdrój Wodzisław Śląski 8% 16% 8% 8% 32% 46% 70% 34% 22% 30% 18% 8%

(7)

Podsumowanie

Wprzypadku badanych dzielnic Rybnika można mówić oróżnym poziomie toż samości iświadomości regionalnej. Główną przyczyną różnicującą te zjawiska jest

długość zamieszkiwania w Rybniku. Zgodnie zzałożeniami, dzielnice zamieszkiwane wznacznej części przez ludność autochtoniczną cechuje silniejwykształcona tożsa

mość iświadomość regionalna. Wprzypadku przyjezdnych można mówić odosyć dużej świadomości, przejawiającej sięchociażby w sposobienazwaniaregionu.

Mieszkańcyposzczególnych miast konurbacji rybnickiej wykazują różny poziom toż

samościiświadomościregionalnej. Wynika on również z długości zamieszkiwania na terenieregionu.Widać wyraźne różnice między osobami, które zamieszkują te tereny

wpierwszympokoleniu, a tymi, których rodziny mieszkały tu od wielupokoleń. Mała ojczyzna w ogólnym sensie to miejsce zamieszkiwaniaczłowieka, które go

kształtuje i ma wpływ najegożycie.S. Starczewski (2000, 23) twierdzi, żemałaojczyzna

„jestzarówno realną przestrzeniągeograficznąi społeczno-kulturową, jak imiejscem

symbolicznym.Przestrzeń małej ojczyzny nie musipokrywać się z administracyjnie

wyznaczonymobszaremgminy,małegomiasta,wsiczy dzielnicy wielkomiejskiej.Jest

to przestrzeńbez wyraziście określonych granic,istotnąrolę wjejkonkretyzacji pełni subiektywna świadomość ludzi utożsamiających się z nią. Przestrzeń małej ojczyzny

to miejscedoniosłych doświadczeń iprzeżyć osobistych jej mieszkańców,formowania sięich biografii, to świat, z którym zrosłosięichżycieizktórymwiążeichczęstokroć

silna więź emocjonalna. To dostępnyzmysłowemu poznaniu światwyglądów, kształtów

i barw domów, ulic,parków, lasów,pól,łąk - światniepowtarzalnejkonstelacji krajo brazów. Mała ojczyzna jest płaszczyznątworzenia sięwięzi lokalnych, zakorzenienia

ludzi we własnej tradycjiihistorii”.

W świetleuzyskanych wyników należy się zastanowić, czy w przypadkuresponden

tów nie powinno się mówić o świadomości itożsamości lokalnej, anie regionalnej. Świadczyćo tym mogłoby chociażby dużeprzywiązaniedo zamieszkiwanego miasta i duży udział nazw związanych z Rybnikiem jako określeń regionu. Jednak zdrugiej

strony większy był udział nazwobejmujących większy obszar. Poza tym logiczne wydaje się, że ludzie czują się bardziej przywiązani domiasta, w którymsię wychowali, niż do całegoregionu, któryje obejmuje. Dobrze wykształcona świadomość i tożsamość lokalna jest dobrą podstawą do rozwoju tychelementów w stosunku doregionu. Nie

muszą sięonewykluczać, a wręcz przeciwnie - uzupełniająsię.

Uzyskanewyniki pokazały jeszcze jednąrzecz, a mianowicie zawężenieznaczenia

pojęcia „region”. Dowodem na to jest ignorowanieprzez dominującą grupę responden tów obszaruŚląska, który leży poza terenem województwa śląskiego.Przejawia sięto

chociażbypoprzezwymienienie miast, które według badanych leżą w regionie. Zauważono równieżbrak jednoznaczności rozumienia pojęcia „region"Respondenci bardzo często utożsamiali z nimobszar województwa śląskiego. Dowodem tego jest równieżwymienianiewśród miast regionunp. Bielska-Białej, którenie leży w zasięgu

(8)

bo-280 Monika Kurpanik

wiem w ostatnim czasie bardzo często utożsamiają obszar województwa z regionem. Poza tym można dostrzec pewien rozdźwięk w kształtowaniu tego pojęcia w szkole. Na lekcjach języka polskiego czy historii posługujemy się regionami np. społecznymi, natomiast na lekcjach geografii fizycznymi czy ekonomicznymi. Prowadzi to do pro blemów identyfikacji, gdyż pod tym samym pojęciem kryją się inne obszary.

Powyższe wyniki mogą wskazywać, że ze względu na odmienną historię i rozwój gospodarczy zasadne jest badanie zróżnicowania tożsamości i świadomości regionalnej zarówno w obrębie wybranych dzielnic miasta, jak i poszczególnych ośrodków rozpa trywanych całościowo. Wydaje się, że tylko wtedy uzyskamy najlepszy obraz branych pod uwagę pojęć i będziemy mogli wskazać poszczególne stadia rozwoju i czynniki na nie wpływające.

Bibliografia

Chojnicki Z.,1996, Regionw ujęciugeograficzno-systemowym, [w:] T. Czyż (red.), Podstawy regionalizacji

geograficznej, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań.

CzechowiczT., 1976, Rybnicki Okręg Węglowy -osiągnięcia i perspektywy,„Wiadomości Górnicze”, t.27, nr8-9.

Dziadek S., 1979, Dojazdy do pracyw Jastrzębiu Zdroju, „Czasopismo Geograficzne”, t. 50, nr 1-2. Kiereta K., 2003, Lokalna przestrzeń kulturowa atożsamość, „KrajobrazyDziedzictwa Narodowego”,

nr3(11).

LisowskiA., 1990, Wstępdogeografiispołecznej, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Litewka C., 1971,Najważniejsze problemy związane z rozwojem Rybnickiego Okręgu Węglowego, „Przegląd

Geograficzny”, z. 1-2.

Rajman J., 1988, Procesy osadnicze i demograficznew RybnickimOkręgu Węglowym, „FoliaGeographica” Vol. 21.

Runge 1998, Region, regionalizacja oraz świadomość itożsamość regionalna w świetle badań geograficz nych, [w:] A. Matczak (red.),Badania nad tożsamościąregionalną.Stani potrzeby, Silesia, Wrocław. Rykiel Z.,1991,0wyobrażeniach i stereotypachprzestrzennych - na przykładzie Śląska, [w:]Z. Rykiel (red.),

Studia z geografii społecznej, Warszawa.

Starczewski S., 2000,Małe ojczyzny - tradycjadla przyszłości, Fundacja Kultury, Warszawa.

Starosta P., 1998, Tożsamośćregionalna w perspektywie socjologicznej, [w:] A. Matczak (red.),Badania nad

tożsamością regionalną. Stani potrzeby, Silesia, Wrocław.

TOŻSAMOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ REGIONALNA MIESZKAŃCÓW KONURBACJI RYBNICKIEJ

ABSTRAKT: Przedmiotem opracowania jest świadomość itożsamość regionalna mieszkańcówwybranych miastkonurbacji rybnickiej. Celem jest zdefiniowanie obszaru, na tereniektórego żyją respondenci, i ich stosunkudo niego. Mieszkańców konurbacjirybnickiejcechuje różnorodnypoziom świadomościi tożsa mości regionalnej. Dowiedziono, że dominującytyp zabudowy występujący na tereniedzielnicy jestdobrym wyznacznikiemdo wydzieleniaobszarów badań. Pociąga on zasobąbowiemdługość zamieszkania i stanowi wyznacznik kwalifikacjido grupyautochtonów i przyjezdnych. Wykazanoliczne różnice w podejściudo regionu między tymidwiema grupami.