Cegielski, Tadeusz
"Ungarn und Oesterreich unter Maria
Theresia und Joseph II. Neue Aspekte
im Verhältnis der beide Länder", hrsg.
von Anna M. Drabek, Richard Plaschka
und Adam Wandruszka, Wien 1982 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 75/2, 336-341
1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Ungarn und Oesterreich unter Maria Theresia und Joseph II. Neue Aspekte im Verhältnis der beiden Länder. Texte des 2. öster
reichisch-ungarischen H istorikertraffens Wien 1980, hrsg. von Anna M. D r a b e k , Richard P 1 a s c h k a und Adam W a n d r u s z k a , Wien 1982, s. 164.
Po pogrzebanej w 1918 r. wielonarodowościowej monarchii habsburskiej pozo stała w krajach, które wchodziły ongiś w jej skład, nie sama tylko świadomość wspólnej przeszłości. Niezbędny dystans czasowy sprawił, iż w latach siedemdzie siątych zrodzić się mogły inicjatyw y kolektywnych badań i dyskusji historycznych, grupujących uczonych Austrii, Włoch, Jugosław ii i Węgier. Wspólne prace otrzym a ły instytucjonalne ramy. Pow stały specjalne komisje: austriacko-w łoska i austriac- ko-jugosłowiańska w 1973 r. i austriacko-w ęgierska w 1976 r. Ze strony dawnej m etropolii patronuje im A ustriacka Akademia Nauk, z drugiej zaś akadem ie nauk w Budapeszcie, Belgradzie i Rzymie.
Owocem prac „Podkomisji A ustria i Węgry” były dwie konferencje austriac ko-węgierskie, w 1978 i 1980 r. oraz odpowiadające im dwa tomy referatów . N i niejszy zawiera dziesięć tekstów; ich autoram i są: Gyözö E m b e r , Emil N i e- d e r h a u s e r , Domokos K o s á r y, István K á 11 а у, K álm án B e n d a — re p re zentujący historiografię w ęgierską oraz Austriacy: Moritz C s á k y, Adam W a n d r u s z k a , H elm ut R e i n a 11 e r, H orst H a s e l s t e i n e r i Roman S a n d r u b e r . Na liście ucząstników konferencji widnieje nazwisko zmarłego niedawno Ro berta A. K a n n a , wybitnego badacza nowożytnych dziejów m onarchii naddu- najskiej.
Tom otw iera arty k u ł Adama W andruszki „Die Historiographie der theresia- nisch-josephinischen Reform zeit”. A utor koncentruje się na kw estii ideologicznego i politycznego uw ikłania dawniejszych i nowszych prac poświęconych epoce M arii Teresy i Józefa II. Zrozumiały na tle stopniowego schyłku i ostatecznego upadku A ustro-W ęgier apologetyczny n u rt w dziejopisarstwie austriackim przełam any zo stał w XX w. dzięki takim autorom jak Heinrich K r e t s c h m a y r , Friedrich W a l t e r , Josef K a l l b r u n n e r , Ludwig J e d l i c k a czy Francuz Victor-Lu- cien T a p i é (s. 25 n.). Miał ów n u rt apologetyczny (owocujący również i pracam i wartościowym i jak dziesięciotomowa „Geschichte M aria Theresias” Alfreda von A r n e t h, Wien 1863—1879) swoją przeciwwagę i przeciwieństwo w historiografii prusko-m ałoniem ieckiej i — jak dowodzi autor kolejnego referatu — w nowoczes nej historiografii węgierskiej.
R eferat „M aria Theresia in der ungarischen G eschichtsschreibung” Emila Nie derhausera zasługuje na specjalną uwagę czytelnika polskiego, jako że analizuje m. in. ewolucję węgierskiej historiografii m arksistowskiej, z powodu bariery języ kowej mało u na|s znanej. Mimo woli nasuw ają się analogie do przewartościow ań na gruncie polskim. M aria Teresa m iała na ogół „dobrą prasę” na Węgrzech (w przeciwieństwie do swego syna i następcy); sytuacja odm ieniła się zasadniczo po drugiej w ojnie światowej. Potępienie „antynarodow ej”, „kolonialnej” polityki A ustrii względem Węgier szło w latach pięćdziesiątych w parze ze swoistą perso nifikacją dziejów — miejsce „cesarza” z mieszczańskiej historiografii X IX w. zajął „dwór w iedeński”, źródło wszelkiego zła (s. 37). Sugerowano ciągłość polityki H ofburgu i m ocarstw zachodnich, obecnie sojuszników w ram ach NATO; dopa tryw ano się analogii w działaniach Jelaičića i m arszałka Tito. Pew ien przełom w historiografii węgierskiej dał się zauważyć z początkiem lat sześćdziesiątych, jednakże definityw na rezygnacja z tez o „antyw ęgierskiej” i „kolonialnej” polityce W iednia nastąpiła około 1971 r. Polityczny konflikt absolutyzmu habsburskiego ze stanam i węgierskimi utracił wreszcie swoje narodowe, rzekomo, zabarwienie (s. 38 n.).
Kwestię genezy i rozwoju pojęcia narodu na gruncie Korony św. Stefana oma wia, szczególnie interesujący w odcztfciu recenzenta, referat M oritza Csáky „Die
H ungarus-K onzeption. Eine »realpolitische« A lternative zur m agyarischen N atio nalstaatsidee”. W krótkim wprow adzeniu natury metodologicznej autor postuluje ostrożność w posługiwaniu się kryterium narodu w badaniach przeszłości. Zalicza jąc kategorię narodu do pojęć bezrefleksyjnych, przypomina, że stanow iła ona je dynie „teoretyczno-abstrakcyjny postulat, sform ułowany w dobie oświecenia i n a leżący do ideologicznego arsenału dziewiętnastowiecznego liberalizm u” (s. 71). S k u t ki płynące z „fałszywej świadomości” przedstaw ia na przykładzie popularnych opracowań dziejów k u ltu ry i lite ra tu ry Węgier, w których pominięto wszystkie dzieła w języku niemieckim — jako stanowiące fragm ent dziejów Niemiec lub A ustrii (s. 72).
Teza Csáky’ego o istnieniu w K rólestwie alternatyw nej wobec idei „państwa narodowego” koncepcji wielonarodowościowej H ungarii — „Hungarus-Konzep- tion” — stanowi rozwinięcie poglądów przedstawionych w 1972 r. przez Jeno S z ü c s a w głośnej rozpraw ie „Nemzetiség és «nemzeti öntudat» a kôzépkorben” („Narodowość i «poczucie narodowe* w średniowieczu”) 1. Szukając anteceden- sów dla narodów nowożytnych Szücs w yróżnia w przeszłości w spólnoty dwojakiego rodzaju: „naród polityczny” i „narodowość”. Pierw szy jest tw orem państw a sta nowego, opartym na lojalności wobec dynastii lub upostaciowanego w niej pań stwa. Spoiwem łączącym ten „naród” był głównie interes klas panujących wobec poddanych, nie uznaw anych za członków „narodu”. „Naród polityczny” łączyła również wspólna przeszłość, natom iast wspólny język potrzebny był tylko dla po rozumienia się przedstaw icieli klas panujących; jeżeli brakło n aturalnej wspólnoty językowej, w ystarczał język wyuczony, np. łacina. „Narodowość” z kolei to wielka grupa w sensie socjologicznym, owoc długiego procesu historycznej integracji. Głów ną jej więzią jest w iara we wspólne pochodzenie; w toku integracji rozw ija się również wspólny język, przekazujący wspólną tradycję k u ltu ro w ą 2.
Om awiając wywód Sziicsa Benedykt Z i e n t a r a , stwierdził, iż ..budzi on podziw precyzją konstrukcji schem atu i logiką argum entacji. Niestety, ma on istot ną wadę: jest oderw any od rzeczywistości historycznej” 3. Zgodziwszy się z opinią historyka polskiego co do koncepcji Sziicsa zauważmy, iż z kolei Csáky wychodzi od konkretnego m ateriału źródłowego, w związku z czym m odyfikuje definicje poprzednika. Stwierdza, iż obok stanowego natio, identyfikującego się z liber'as
nobilis, istniało na Węgrzech pojęcie natio Hungaricia rozciągające się na w szyst
kich mieszkańców kraju, zwłaszcza na ludzi w nim urodzonych. To ostatnie, roz w ijające się równolegle do pojęcia „narodu politycznego", stało się „treściowo-for- m alnym wehikułem do utw orzenia uniw ersalnej, burżuazyjnej kategorii narodu” (s. 74). W przeciwieństwie do Szücsa uważa jednak Csáky, iż kryterium językowe nie odgrywało ważniejszej roli w procesie form owania się obu wyobrażeń narodu.
Jakościowo nowa sytuacja pow stała — zdaniem au to ra — u schyłku wieku XVIII. Centralizm józefiński, zwłaszcza wprowadzenie języka niemieckiego do urrę- dó'v, odebrane przez szlachtę jako zamach na jej stanow e przywileje, pociągnęły utożsamienie języka węgierskiego z lingua nationalis, z językiem narodowym. „Ideologizacja” i „upolitycznienie” języka m iały dla wielonarodowościowej Korony św. S tefana poważne i zdecydowanie negatyw ne konsekwencje. „Narodowość” jako
1 W: Nemzetiség a feudalizm us kor&ban. Tanulm ânyok (Narodowość w dobie feudalizmu. Studia), Budapest 1972, s. 9—72. W tymże roku ukazała się (cytowana dalej) w ersja niemiecka: J. S z ü c s , „Nationalität” und „Nationalbewusstsein" im
M ittelalter. Versuch einer einheitlicher Begriffssprache, „Acta H istorica Academiae
Scientiarum Hungaicae” t. X VIII, 1972, s. 1—38, 245—265. 2 Tamże, s. 23 n n , 27, 30 n.
3 B. Z i e n t a r a , S tru k tu ry narodowe średniowiecza. Próba analizy term ino
logii przedkapitalistycznych form świadomości narodowej, KH r. LXXXIV, 1977,
n r 2, s. 298.
zróżnicowana językowo, kulturalnie i religijnie wspólnota mieszkańców Królestwa znalazła się niejako na historycznym rozdrożu. Budzący się nacjonalizm m adziarski części klasy feudalnej z jednej i proces m adziaryzacji „narodu politycznego” z d ru giej strony, staw iały poza obrębem „narodowości” wszystkich posługujących się ję zykami niewęgierskimi. Niebezpieczeństwa stąd płynące — stw ierdza Csáky — do strzeżone zostały przez współczesnych. Niektórzy, tak jak w 1778 r. polihistor Daniel Comides, przeciwstawili językowemu nacjonalizmowi „Madziarów” (Magyare) ideę państwowego patriotyzm u „Węgrów” (H ungari). Praw ie dwie generacje później, w 1821 r. publicysta Johann, Csaplovics pisał w rozpraw ie pod znam iennym tytułem „Das Königreich U ngarn ist Europa im Kleinen”, iż pod pojęciem Węgrów (Ungarn) rozumie się wszystkie zamieszkujące kraj ludy, podczas gdy M adziaram i (Magyaren) są jedynie przedstawiciele „głównego narodu” (H aupt-Nation) K rólestw a (s. 80).
Csáky jest zdania, iż nie chodziło o akademickie, językow o-gram atyczne roz różnienia, ale o konsekw entny program polityczny w duchu konserw atyw nego libe ralizm u, program oparty o realia kulturow e i społeczne k raju . Analogii do tej idei, określonej jako „idea politycznego realizm u”, szuka w „bohemiźmie” Josefa Dobrovský’ego (1792) czy późniejszym (1848) „austroslaw iźm ie” F rantiška Palac- ký’ego. Dodajmy, iż można by je również znaleźć w> dziewiętnastowiecznej idei „skandynawizm u”.
Błyskotliwe wywody M oritza Csáky w ym agają przecież, zwłaszcza w części dotyczącej tła europejskiego, ostrożnego podejścia. Powołajm y się raz jeszcze na opinię Benedykta Zięntary, który dowodził, iż wprowadzony przez Szücsa (a zmo dyfikow any w części dotyczącej języka przez Csáky’ego) podział na „naród poli tyczny” i „narodowość” może mieć zastosowanie jedynie w odniesieniu do specy ficznej sytuacji Węgier, w których „szlachecki w ęgierski «naród polityczny», obej m ujący liczne niewęgierskie grupy etniczne, rzeczywiście rozw ijał się długi czas na m arginesie krystalizacji »narodowości« węgierskiej, choć i tu taj rzeczywisty proces historyczny odbiegał chyba od schepnatu, przedstawionego w pracy” 4.
Z ientara jest zdania, że „zarówno w średniowieczu, jak w czasach nowożytnych pogląd o wyłączeniu nie-szlachty poza ram y narodu nie był powszechny: rów no legle istniał pogląd o wspólnych interesach (również politycznych) wszystkich ludzi, „związanych językiem, pochodzeniem, państwowością, obyczajami itp.” 5.
Zastrzeżenia te nie odnoszą się jednak do tej samej „alternatyw y dla w ęgier skiej idei państw a narodowego”. Do koncepcji Csáky’ego naw iązuje — w kontekście oświeceniowej reform y nauczania na Węgrzech — Domokos K osáry w artykule „Die ungarische U nterrichtsreform von 1777”. A utor koncentruje się na trzech za gadnieniach: 1. związków pomiędzy reform ą (zwaną Ratio Educationis) a ideami oświeconego absolutyzmu; 2. wpływów reform y na język; 3. związków Ratio Edu
cationis z kw estią tzw. oświecenia szlacheckiego. Om awiając stosunek twórców
retformy do problem atyki narodowości i języka, Kosáry zauważa, że węgierscy reform atorzy nie w prowadzali żadnych dystynkcji pomiędzy zam ieszkujące K róle stwo narody; obce im było również pojęcie „narodu politycznego”. Tak więc „Hun- garus-K onzeption” otrzym ała silne wsparcie ze strony zwolenników oświeconego a b solutyzmu. Inna już spraw a, iż w dobie józefińskiej (określanej w literaturze jako druga, późna faza austriackiego światłego absolutyzmu) centralistyczne dążenia cesarza i dworu, zwłaszcza próba zastąpienia m adziarskich stanów zgermanizow- nym aparatem biurokrtyćznym , obrócić m iały wniwecz owe alternatyw ne wobec madziarskiego nacjonalizm u idee. .
Kwestię skomplikowanych związków między ideologią Oświecenia, habsburskim absolutyzmem i jakobinizm em om awia Helm ut R einalter w referacie
„Josephinis-4 Tamże.
mus, Geheimgesellschaften und Jakobinism us. Zur radikalen S pätaufklärung in der H absburgerm onarchie”. Autor polemizuje z poglądem reprezentow anym przez s ta r szą historiografię (np, przez Denisa Silagi), zgodniq z którym jakobinizm stanowił odpowiedź na reakcyjny kurs Franciszka I I 6. Dowodząc znacznie wcześniejszej ge nezy austriackiego jakobinizmu, m. in. poprzez ukazanie związków politycznych między zwolennikami radykalnego Oświecenia a Józefem II, głównie zaś Leopol dem, przedstaw ia równocześnie problem na szerszym tle.
Zasadnicza teza R einaltera o związkach między tronem Józefa i Leopolda a radykalnym Oświeceniem, utożsam ianym z jakobinizmem, budzi pewne w ątpli wości. O ile bezsporny pozostaje fakt, iż jakobini doby Franciszka II — Ignaz von MartinoviQS, Joseph von Sonnenfels — usiłowali nawiązać w spółpracę z poprzed nikam i Franciszka, o tyie udowodnienia wymaga teza o ówczesnym jakobiniżmie obu austriackich dygnitarzy. Z tekstu artykułu w ynika zrąsztą, iż M artinovics i Sonnenfels, podobnie jak wielu innych przedstaw icieli biurokracji, byli w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. zw olennikam i odgórnych reform , nie w ykraczają cych poza ram y istniejącego porządku (s. 61).
Słabością wywodu R einaltera jest również niezdecydowanie co do miejsca absolutyzm u monarszego w ustrojow ych i społecznych stru k tu rach epoki, co do jego związków z ideami Oświecenia. Z niektórych stw ierdzeń autora wynika, iż „oświecona” faza absolutyzm u powinna być interpretow ana jako etap w rozwoju feudalnej monarchii, z innych jednak wywnioskować można, iż znajdow ał się abso lutyzm oświecony „na granicy” między starym porządkiem i rew olucją (s. 58 n.). Chodzi, rzecz jasna, nie o granicę chronologiczną, lecz granicę dwu stru k tu r — feudalnej i kapitalistycznej. Autor jest zdania, iż „oświecony” absolutyzm H absbur gów oznaczał nową epokę w dziejach monarchii, epokę „odgórnej rew olucji”.
Jeśli naw et w ślad za K arlem Otm arem von Aretin, na którego powołuje się R einalter, przyjm iem y tezę o „odgórnej rew olucji”, przeprowadzonej przez Józefa II (analogicznej do Revolutionen von oben dokonywanych w różnych okresach przez Hohenzollernów) to i tak otw arte pozostanie pytanie o ch arak ter takiej „rew olu cji”. Niewiele miała ona przecież wspólnego z liberalnym i ideami późnego oświe cenia — racjonalizowała wyzysk i ucisk, centralizow ała i w zm acniała feudalne państwo!
Nie odrzucając z góry typowego dla historiografii niemieckiej pojęcia 7, zauważ my, iż wywodząca się od A lexisa de Tocquevilla tradycja utożsamia absolutyzm (tak „oświecony” jak i „zwykły”) z m onarszym despotyzmem, z systemem określa nym dziś jako totalitarny. Model Tocquevilla (atomizacja społeczeństwa, równość w niewoli, zachowanie fasad dawnych, stanowych wolności) na różny sposób roz w ijany przez Maxa H o r k h e i m e r a , Theodora A d o r n o , François B r u n s c h w i g a i François В 1 u c h e, także m arksistow ska in terp retacja P e rry A n d e r s o n a, otw ierają znacznie rozleglejsze perspektyw y badawcze s.
6 D. S i l a g i , Jakobiner in der Habsburger-Monarchie. Ein Beitrag zur Ge
schichte des aufgeklärten A bsolutism us in Oesterreich, Wien 1962.
7 Zwłaszcza dla historiografii NRD, por. np. H. L a n g e r , H. L e h m a n n , H. S c h u l t z , Forschungen zur deutschen Geschichte von der M itte des 16. Jhs.
bis 1789, [w:] Historische Forschungen in der DDR, 1970—1980. Analysen und B e richte. Z um X V . Internationalen Historikerkongress in Bukarest 1980, „Zeitschrift
fü r Geschichtswissenschaft” t. XXVIII, 1980, Sonderband, s. 99 nn.
8 Por. M. H o r k h e i m e r , Th. W. A d o r n o , D ialektik der Aufklärung.
Philosophische Fragmente, A m sterdam 1947, zwłaszcza rozdział „Begriff der A uf
k lärung”, s. 13—57; F. B 1 u с h e, Le Despotisme Éclairé, Paris b.r.w. [około 1970]; H. B r u n s c h w i g , Société et rom antism e en Prusse au X V III e siècle. La crise
de l’Êiat prussien à la fin X V IIIe siècle et la genèse de la m entalité romantique,
Problem atykę ściśle węgierską z jednej i austriacką z drugiej strony p o ru szają referaty Horsta Haselsteinera („W ehrverfassung und personelle H eereser gänzung in Ungarn, zwischen H errscherxecht und ständischen Konstiitutionalisimus), Istvána K állaya („W irtschaft und Gesellschaft der königlichen Freistädte Ungarns zur Zeit M aria Theresias” oraz Romana Sandgrubera („M arktökonomie und A grar revolution. Anfänge und Gegenkräfte der Kom m erzialisierung der österreichischen L andw irtschaft”). Książkę zamyka a rty k u ł K álm ána Benda „Der W andel der Le bensform en der ungarischen Bauern im 18. Ja h rh u n d ert” („Zmiana w stylach życia chłopów węgierskich w XVIII w.”). Nie czując się kom petentny do recenzowania wymienionych rozpraw, koncentrujących się wokół najróżniejszych zagadnień z dziedziny historii gospodarczej i społecznej, pragnę ograniczyć się do kilku uwag n atu ry metodycznej. Dotyczyć one będą re feratu K álm ána Benda.
Zasadnicza autorska teza głosi, iż w w ieku XVIII doszło na W ęgrzech do ne gatyw nych zm ian w stylu życia w arstw y chłopskiej. Zmiany te w ynikły z zaha m ow ania naturalnych procesów integracyjnych z w arstw am i wyższymi, w yrażały się zaś skostnieniem i uwstecznieniem k u ltury chłopskiej. Sposób, w jak i Benda uzasadnia swoją tezę budzi istotne zastrzeżenia:
Pogląd, iż w XVIII i n a początku X IX w. nośnikiem „postępowych” idei było wyłącznie mieszczaństwo, przyjęty został apriorycznie. Założenie to ma istotne dla końcowego wniosku konsekwencje. Skoro — jak stw ierdza Benda — mieszczaństwo stanowiło na Węgrzech zaledwie 2,25«/o całego społeczeństwa a od wsi oddzielała je tak stanow a jak i narodow o-religijna bariera, to w ostatecznym efekcie chłop węgierski skazany został na izolację od przem ian charakterystycznych dla epoki.
Błędne założenie, budow anie wniosków na zasadzie dedukcji, z pominięciein źródłowej indukcji, prowadzić musi do w ątpliwych rezultatów.
W zmiankowany wcześniej re fera t Domokosa Kosáry zw raca uwagę na kwestię tzw. oświecenia szlacheckiego; również i przykład Rzeczpospolitej wskazuje, iż w k rajach zdominowanych społecznie i politycznie przez szlachtę, przejm owała ona — przynajm niej w swej części t— funkcję nośnika rew olucyjnych idei — tak oświecenia jak i rom antyzm u. Teza o „postępowym” mieszczaństwie i „wstecznej”, „reakcyjnej” szlachcie nie w ytrzym uje konfrontacji z rzeczywistością historyczną.
W ątpliwości budzą i inne tw ierdzenia autora. Nie przekonują wnioski w ysnu w ane z faktu, że zasadniczym — obok m odlitewnika i kalendarza — źródłem chłopskiej wiedzy o świecie była kościelna am bona i szkolna katedra. (Sądzić zresztą można, iż inform acyjnych kanałów było znacznie więcej: instytucje komi tatów , karczm a, plac targowy, kw aterujące na wsi wojsko, i sam a służba wojskowa,
last but not least dwór szlachecki). Stw ierdzenie powyższych faktów pociągnąć
może jedynie pytanie o poziom wykształcenia duchowieństwa i nauczycieli świec kich, o ich poglądy polityczne —■ a problem ten autor pom ija całkowicie. Skądinąd wiadomo, że w w yniku reform y szkolnej -z 1777 r. poziom ten podniósł się w y d at nie, podobnie jak rozszerzył krąg ludzi objętych nauczaniem początkowym. In tere sujące są dane, przytoczone w referacie, na tem at alfahetyzacji e lit wiejskich w poszczególnych kom itatach (najwyższy poziom na terenie Węgier Zachodnich), ale nie potw ierdzają one głównej tezy Benda — z braku danych porównawczych
·» ■ ·
z okresow wcześniejszych.
Inny fakt, zdaniem autora dowodzący kulturalnego konserw atyzm u i zacofa nia wsi — przew aga w artystycznej twórczości chłopów elem entów sztuki renesan sowej — świadczyć może, co najw yżej, o unarodow ieniu ongiś kosmopolitycznego stylu. W spomnijmy w tym m iejscu,' i ż w Wielkiej B rytanii i Hiszpanii jeszcze
z końcem w ieku XVII sięgano do wzorów gotyckich! Umożliwiło to osiem nasto wieczną recepcję gotyku — już jako stylu narodowego 9.
Nie przekonują również w nioski wysnuw ane z takich faktów jak względne ubóstwo architektury wiejskiej i wyposażenia chłopskich domostw (s. 151). Skrom niejszy — w porównaniu ze szlacheckim dworem i mieszczańską kamienicą — wy gląd chłopskiej zagrody nie był przecież czymś szczególnym — tak na Węgrzech jak we F rancji czy w Nicmczech i Anglii.
A rtykuł Benda dowodzi raz jeszcze jak dalece zawodną — a więc nieprzy datną —· jest kategoria „postępu” (i jej pochodne), zwłaszcza w odniesieniu do historii społeczeństwa czy historii kultury.
Trudno o jednoznaczną ocenę interesującego niew ątpliw ie przedsięwzięcia, jakim była druga konferencja kom isji austro-w ęgierskiej — tak ze względu na szeroki w achlarz tem atów i problem ów ja k i niejednakow y poziom naukow y referatów . Prezentow any tom, stanowiący jej efekt, spełnia przecież swój zasadniczy a sygna lizowany w podtytule cel: ukazuje nowe i mniej znane aspekty stosunków między Austrią i.W ęgrami.
Tadeusz Cegielski
Carl-Ludwig H o l t f r e r i c h , Die deutsche Inflation 1914—1923.
Ursachen und Folgen in internationaler Perspektive, W alter de Gruy-
ter, Berlin—New York 1980, s. X, 360; Die deutsche Inflation. Eine
Zwischenbilanz, hrsgb. Gerald F e l d m a n n [i inni], „V eröffentlichun
gen der H istorischen Kommission zu Berlin” Bd. 54. Beiträge zu In flation und W iederaufbau in D eutschland und Europa 1914—1924 Bd. I., W aiter de G ruyter, Berlin—New York 1982, s. XXIV, 431. Domyślać się wolno, że zjaw iska inflacyjne w ystępujące w latach siedajn- dziesiątych w wielu krajach św iata ponownie zwróciły uwagę ekonomistów, histo ryków oraz organizacji skłonnych do finansow ania badań na dzieje inflacji po pierwszej wojnie światowej. Temu zawdzięczać należy ukazanie się, dwóch tomów tu taj omawianych; drugi z nich otw iera serię wydawnictw, które są owocem m ię dzynarodowych badań, finansow anych przez Fundację Volkswagena. Niektóre ich w yniki przedstawiono także podczas budapeszteńskiego kongresu historii gospodar czej w 1982 r. Już pierwszy rzut oka na tytuły oraz w stępy pozwala stwierdzić, że autorzy — w odróżnieniu od dawniej dom inujących tendencji badawczych — tra k tu ją zjawiska inflacyjne lat 1918—1923 w ścisłej łączności z procesam i gospo darczym i lat pierwszej wojny światowej. Rozpatrywać też zam ierzają inflację niem iecką w naw iązaniu do analogicznych zjawisk innych krajów europejskich. Z ksiąski C. L. H o l t f r e r i c h a — zarazem uczestnika badań zespołowych — w ynika, że badania nie ograniczają się wyłącznie do sfery ekonomicznej; inflacja rozpatryw ana jest w ścisłym związku z życiem politycznym.
Jest to program badań bardzo am bitny, a jeśli zostanie zrealizowany naw et tylko w części, obiecuje interesujące wyniki. Obie książki um acniają to prze konanie.
Pierw sza z nich, jakkolw iek nie zaliczona form alnie do serii w ydawnictw po święconych inflacji niemieckiej, może być traktow ana jako dobre do' niej w pro wadzenie. Autor postanowił syntetycznie przedstawić przejawy, czynniki sprawcze
9 O tradycji gotyckiej w Anglii; por. m. in. К. C l a r k , The Gothic Revival.
A n Essay in the History of Taste, wyd. 3, London 1962; J. H a s 1 a g, „Gothic” im 17. und 18. Jh. Eine w ort-und-ideengeschichtliche Untersuchung, Köln 19S3;
Z. S i n k o , Z zagadnień gotycyzm u europejskiego i jego recepcji polskiej, „Pa m iętnik Literacki” r. 63, 1972, z. 3, s. 29—73.
