BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2018 VARSOVIE
TOM (VOL.) LXIX
2018
W
IA
D
OMOŚCI
ARCHEOLOGICZNE LXIX
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
TOM LXIX
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
Zespół Redakcyjny / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska
Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:
Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),
prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),
prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
dr hab. Adam Cieśliński, prof. dr hab. Sławomir Kadrow, dr hab. Henryk Machajewski, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak, dr Wojciech Wróblewski
Tłumaczenia / Translations: Kinga Brzezińska, Piotr Godlewski
Jacek Andrzejowski Korekta / Proof-reading Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: sprzączka do pasa z Kartal. Rys.: Anna Potoczny i Lidia Kobylińska Cover picture: belt buckle from Kartal. Drawing: Anna Potoczny and Lidia Kobylińska
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2018 © Autorzy, 2018
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
SPIS TREŚCI
Contents
WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE
Tom (Vol.) LXIX
ROZPRAWY
Magdalena Wo i ń s k a, Ślady produkcji żelaza na obszarze osadnictwa kultury wielbarskiej 3
Traces of Iron Production in the Area of the Wielbark Culture Settlement
MISCELLANEA
Igor B r u â k o, Alexandr D z i g o v s k i j, Renata M a d y d a - L e g u t k o, Central European Belt Fittings
from Sarmatian burial at Kartal on the Lower Danube 25
Elementy pasa pochodzenia środkowoeuropejskiego w sarmackim grobie z Kartal nad dolnym Dunajem
Sławomir Wa d y l, Ciekawe grzebienie wczesnośredniowieczne z Pasymia w pow. szczycieńskim 51
Unusual Early Medieval Combs from Pasym, Szczytno County
Beata M i a z g a, Małgorzata G r u p a, Dawid G r u p a, Wyniki nieniszczących badań mikroskopowych
i spektralnych galonów grobowych z Torunia i Gdańska 67
The Results of Non-destructive Microscopic and Spectral Examinations of Grave Galloons from Toruń and Gdańsk
MATERIAŁY
Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Izabela C h o j n o w s k a, Wyniki badań ratowniczych
osady kultury pucharów lejkowatych w Kownacicy, pow. garwoliński 79
The Results of the Rescue Excavation at the Settlement of the Funnel Beaker Culture in Kownacica, Garwolin County
Andrzej S z e l a, Zgliczyn Pobodzy. Niepozorna nekropola z północnego Mazowsza 121
Zgliczyn Pobodzy. An Unassuming Cemetery from Northern Mazovia
Hanna O l c z a k, Dariusz K r a s n o d ę b s k i, Tomasz S a m o j l i k, Bogumiła J ę d r z e j e w s k a, Osada kultury
ceramiki kreskowanej z produkcją żelaza na Polanie Berezowo w Puszczy Białowieskiej 149
An Iron Producing Settlement of the Stroked Pottery Culture at the Berezowo Clearing in the Białowieża Forest
ODKRYCIA
Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Topór kamienny z Warszawy-Ursynowa 177
Stone Axe from Warszawa-Ursynów
Wojciech B o r k o w s k i, Osada kultury trzcinieckiej ze stanowiska 52 w Obierwi na terenie Puszczy Kurpiowskiej 180
A Settlement of the Trzciniec Culture at site 52 at Obierwia in the Area of the Kurpiowska Forest
Agata K a r w e c k a, Prowincjonalnorzymska emaliowana zapinka tarczowata z miejscowości Wierzonka,
pow. poznański 187
Katarzyna C z a r n e c k a, Krzysztof G o r c z y c a, Katarzyna S c h e l l n e r, Spatha z Konina-Kurowa 190
The Spatha from Konin-Kurów
Elżbieta K o w a l c z y k - H e y m a n, Gród Osielsk – rozwiązanie ostatniej zagadki części dziewięcinnej
tzw. falsyfikatu mogileńskiego 197
The Gord of Osielsk – Solving the Last Riddle of the So-called Mogilno Falsification
Bartosz K o n t n y, Gliniana pisanka-grzechotka z wyspy na Jeziorze Golenicko-Dobropolskim 204
Clay Resurrection-Egg-Shaped Rattle (pisanka) from the Island on the Lake Golenicko-Dobropolskie
Andrzej K o k o w s k i, Von Malchin bis Gródek nad Bugiem 208
Od Malchina do Gródka nad Bugiem
Marzenna Z i e l e n i e w s k a - K a s p r z y c k a, Piotr Wr o n i e c k i, Nieinwazyjne badania krajobrazu
archeologicznego wokół miasta Ryczywół w powiecie kozienickim 211
Non-invasive Study of Archaeological Landscape Around the Town of Ryczywół, Kozienice County
211
G ł a d y s z, M.
2001 Brązowa plakietka z wizerunkiem twarzy kobiecej z
Gród-ka nad Bugiem, stan. 6 pow. Hrubieszów. In: J. Kolendo,
A. Bursche, B. Paszkiewicz (Hrsg.), Nowe znaleziska
im-portów rzymskich z ziem Polski II, CRFB Polen,
Suple-ment 2, Warszawa, S. 21–26.
K i r p i č n i k o v, A. N. (Кирпичников, А. Н.)
1973 Snarâženie vsadnika i verhovogo konâ na Rusi IX–XIII
vv., Arheologiâ SSSR. Svod arheologičeskih istočnikov
E1-36, Leningrad.
Ko k o w s k a, E., Ko k o w s k i, A.
2003 Przyczynek do studiów nad kontaktami Grodów
Czer-wieńskich ze Skandynawią. In: J. Olczak (Hrsg.), Studia z archeologii, historii i historii architektury,
Archaeolo-gia Historica Polona 13, Toruń, S. 155–166. Ko k o w s k i, A.
1993 Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, tom I–III, Lublin.
1998 Prowincjonalnorzymska fibula (typ Böhme 29) z
Gród-ka nad Bugiem, Studia Gothica 2, Lublin, S. 231–236.
L a u, N.
2014 Die Pferdegeschirre. Germanische Zaumzeuge und
Sat-telgeschirr als Zeugnisse kriegerischer Reiterei im mittel- und nordeuropäischen Barbaricum, Das Thorsberger
Moor 1, Schleswig. L i a n a, T., D ą b r o w s k a, T.
1959 Osada z okresu wpływów rzymskich w Gródku
Nadbuż-nym, pow. Hrubieszów, WA XXV/4 (1958), S. 373–382.
Ni e d ź w i e d ź, J., Pa n a s i e w i c z, W.
1995 Badania na osadzie wielokulturowej w Gródku nad
Bu-giem, stan. 6, In: Sprawozdania z badań terenowych
w województwie zamojskim w 1995 roku, Zamość, S. 15–18.
No w a k o w s k i, P. A.
2003 W sprawie datowania munsztuków z ziem polskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” LI/1, S. 41– –48.
S c h a n z, E.
1998 Malchin, Lkr. Demmin, BMJ 1997, S. 420–421. 2000 Malchin, Lkr. Demmin, BMJ 1999, S. 472. 2001 Malchin, Lkr. Demmin, BMJ 2000, S. 483–484. 2016 Malchin, Lkr. Mecklenburgische Seenplatte, BMJ 2016,
S. 306. S c h o k n e c h t, U.
1979 Kurze Fundberichte 1979, BMJ 1979, S. 339–412. Uz a r o w i c z o w a, A.
1965 Wyniki badań we wsi Gródek Nadbużny, pow.
Hrubie-szów, w 1961 roku, WA XXX/3–4 (1964), S. 429–460.
Z a w a d z k a - A n t o s i k, B.
1968 Materiały wczesnośredniowieczne z osady w Gródku
Nad-bużnym, pow. Hrubieszów, WA XXXIII/3–4, S. 355–361.
OD MALCHINA DO GRÓDKA NAD BUGIEM STRESZCZENIE
W roku 1990 na wielokulturowym stanowisku 1C w Gródku nad Bu-giem znaleziono przedmiot wykonany ze stopu miedzi (Ryc. 1:a). Nie-mal identyczny zabytek odkryto w 1979 roku koło miejscowości Mal-chin w Meklemburgii, na powierzchni osady słowiańskiej na stan. 9 – Grimmort (Ryc. 1:b).
Pomimo braku dokładnych analogii ustalono, że najprawdopodob-niej są to elementy ogłowia uprzęży końskiej. W archeologii polskiej brakuje opracowania znalezisk tego typu, najpewniej jednak mamy tu do czynienia z munsztukiem, którego konstrukcja wymagała użycia pary wodzy. Najstarsze dla ziem polskich jego wyobrażenie jest na pieczę-ci księpieczę-cia mazowieckiego Konrada I z 1222/1223 roku. W zachodniej Europie znajomość tej konstrukcji potwierdzona jest już w wiekach XI i XII. Oznacza to, że znaleziska z Malchina i Gródka nad Bugiem nale-żą do najstarszych zabytków tego typu w Europie, a być może – z uwagi na surowiec, z jakiego je wykonano – należały do uprzęży o charakterze paradnym. Prawdopodobna jest sugestia o normańskim pochodzeniu obu zabytków, gdyż w północnych Niemczech znaleziska wikińskie wy-stępują masowo, a dla Gródka nad Bugiem potwierdzone są w znaczą-cej liczbie. Trudno więc sobie wyobrazić inny sposobu dotarcia frag-mentu munsztuka nad rzekę Bug w czasach, gdy funkcjonowała tutaj istotna politycznie i gospodarczo strefa o swoistej autonomii, nazywa-na Grodami Czerwieńskimi, która była nazywa-naturalnym magnesem przy-ciągającym uwagę kupców z różnych stron ówczesnego świata (Ryc. 2).
Marzenna Zieleniewska-Kasprzycka, Piotr Wroniecki
NIEINWAZYJNE BADANIA KRAJOBRAZU ARCHEOLOGICZNEGO WOKÓŁ
MIASTA RYCZYWÓŁ W POWIECIE KOZIENICKIM Słowa kluczowe: średniowiecze i czasy nowożytne, badania
nieinwazyjne, Ryczywół
Key words: Middle Ages, Modern Period, non-destructive
archaeology, Ryczywół
Celem przeprowadzonych w 2015 roku badań była przede wszystkim weryfikacja miejsca pierwotnego usytuowania mia-sta istniejącego od czasów średniowiecza w pobliżu ujścia Ra-domki do Wisły1, tzw. Starego Ryczywołu, związanego z nim
dworu starościńskiego wraz z folwarkiem, oraz odtworzenie siatki ulic dawnego miasta za pomocą metod geofizycznych.
1 Projekt był realizowany przez Stowarzyszenie Starożytników w
ra-mach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dzie-dzictwo kulturowe. Ochrona zabytków archeologicznych, pod kierow-nictwem Marzenny Zieleniewskiej-Kasprzyckiej.
Wiadomości Archeologiczne, t. LXIX, 2018 https://doi.org/10.36154/wa.69.2018.15
212
Dzisiejsze miasto Ryczywół zostało przeniesione w miejsce swej obecnej lokalizacji w 1813 roku z powodu systematycz-nego zalewania miasta położosystematycz-nego jeszcze w XIX wieku przy ujściu Radomki do Wisły przez wody obydwu rzek.
Informacje archiwalne
Najstarsze wzmianki o średniowiecznym Ryczywole znajdują się w Kodeksie dyplomatycznym Małopolski 1178–1386. W in-formacjach dotyczących nadań króla Kazimierza Wielkiego w 1370 roku, wśród świadków jednego z takich aktów występu-je Pylik Capitaneo de Ryciwol, czyli starosta z Ryczywołu zwany Pylikiem, w innym miejscu tego samego Kodeksu jest wzmian-ka o castrum nostrum Ricziwol, przy czym termin castrum jest zwykle interpretowany przez historyków jako „zamek”
(F. Pie-Ryc. 1. Fragment mapy zachodniej Galicji (K. Müller 1803), na której zaznaczono Ry c z y w ó ł przy ujściu Radomki do Wisły.
Skan bez skali
Fig. 1. Fragment of a map of western Galicia (K. Müller 1803), on which Ry c z y w ó ł is marked at the outlet of the Radomka
to the Vistula. Not to scale
Ryc. 2. Ry c z y w ó ł i okolice ok. 1830 roku – rysunek na podstawie
mapy kwatermistrzostwa Wojska Polskiego Królestwa Kongresowego.
Wg: T. P. Szafer (1955) Fig. 2. Ry c z y w ó ł and the surrounding area around
1830 – drawing based on a map of the Quartermaster’s Office of the Army of Congress Poland.
After: T. P. Szafer (1955)
kosiński 1876, s. 369). W 1393 roku królowa Jadwiga przywi-lejem wydanym w Jedlni nadaje Ryczywół wojewodzie mazo-wieckiemu Andrzejowi Ciołkowi i jego potomkom; w 1407 roku miasto staje się siedzibą starosty niegrodowego (K. Zając 2014, s. 8–9). Średniowieczną metrykę Ryczywołu potwierdza także przywilej Władysława Jagiełły z 1388 roku, zezwalający mieszkańcom miasta na handel z Podlasiem (Słownik... 1889, s. 81–82). Tenże król w 1409 roku nadaje miastu prawo mag-deburskie (K. Zając 2014, s. 8).
Ryczywół, w XIV wieku będący już miastem, najprawdopo-dobniej rozwinął się z istniejącej tu wcześniej osady leżącej przy przeprawie przez Wisłę i Radomkę (Ryc. 1). Istnienie w tym miejscu osadnictwa wczesnośredniowiecznego potwierdza ana-liza ceramiki znalezionej w trakcie badań powierzchniowych. Miasto w trakcie swojego istnienia przeżywało wzloty i upad-ki nierozłącznie związane z historią Polsupad-ki. Jego znaczenie i za-możność wynikała z położenia na szlaku handlowym prowadzą-cym z Rusi na północ i zachód Europy, ale także na południe, w kierunku Lublina i dalej. Przypuszcza się, że nazwa miasta miała związek z rozwiniętym handlem bydłem i powstała od „ryczących wołów”, które czekały tu na dalszy transport. W XV wieku w Ryczywole znajdowała się przeprawa mostowa na Ra-domce, a także komora celna, w XVI wieku istniał także ruchli-wy port i zakłady szkutnicze. Miasto zostało mocno zniszczone i wyludnione w czasie potopu szwedzkiego. W 1677 roku król Jan III Sobieski, chcąc pomóc miastu dźwignąć się z upadku wydał przywilej zezwalający na osiedlanie się w mieście Ży-dów (K. Zając 2014, s. 8–9).
W związku z częstymi wylewami Wisły i Radomki, które w XVIII i XIX wieku niszczyły miasto, w 1813 roku zostało ono relokowane na południowy zachód od Wisły, ok. 1,5 km od dotychczasowej lokalizacji (Ryc. 2). W tymże roku wykonano plan inwentaryzacyjny dotychczasowego Ryczywołu (T. P. Sza-fer 1955, s. 63). Według tego planu Stary Ryczywół miał le-żeć przy ujściu Radomki do Wisły, na południe od niewielkiej
213
Ryc. 3. Ry c z y w ó ł w 1813 roku – rysunek na podstawie
planu inwentaryzacyjnego sporządzonego przez geometrę
Księstwa Warszawskiego T. de Wierneka. Wg: T. P. Szafer (1955) Fig. 3. Ry c z y w ó ł in 1813 – drawing based on a stock inspection
plan prepared by T. de Wiernek, a geometrician of the Duchy of Warsaw. After: T. P. Szafer (1955)
rzeczki zwanej Łachą, łączącej Radomkę z Wisłą i oddzielającej miasto od dworu starościńskiego. Miasto miało kształt owalny (o wym. 565×475 m) z prostokątną siatką ulic, centralnie usy-tuowanym prostokątnym rynkiem (o wym. ok. 75×55 m), sto-jącym pośrodku rynku ratuszem i kościołem w jego południo-wo-wschodnim narożniku. W obrębie miasta znajdowały się także młyn i karczma, oraz kirkut (T. P. Szafer 1955, s. 62). Na planie zaznaczono również dwór starościński (Ryc. 3).
Badania nieinwazyjne
W celu weryfikacji miejsca usytuowania dawnego Ryczywo-łu przeprowadzono zintegrowane badania nieinwazyjne na powierzchni około 400 ha. Wykonano kwerendę archiwalną, następnie na podstawie danych z lotniczego skanowania la-serowego stworzono numeryczny model terenu i przeprowa-dzono prospekcję powierzchniową połączoną z szerokopłasz-czyznowymi pomiarami podatności magnetycznej gruntu, oraz szczegółowe badania geofizyczne w postaci prospekcji magnetycznej, dokonując przy tym koniecznych pomiarów geodezyjnych, a ostateczne wyniki przeprowadzonych badań umieszczono w bazie GIS.
Obszar do badań geofizycznych, oraz prospekcji powierzch-niowej, wytypowano na podstawie dokładnej analizy mate-riałów archiwalnych, map z XVIII i XIX wieku, a zwłaszcza wspomnianej mapy miasta Ryczywół z 1813 roku, oraz anali-zie ukształtowania terenu z uwzględnieniem dawnego przebie-gu rzek Wisły i Radomki uzyskanych na podstawie pochod-nych lotniczego skanowania laserowego. Ostateczny wpływ na
wytypowanie obszaru do badań geofizycznych miało usytu-owanie nieistniejącego już cmentarza żydowskiego, oznaczo-nego na planie z 1813 roku (Ryc. 3), którego lokalizację zwe-ryfikowano w terenie. Według tego planu kirkut znajdować się miał w północno-zachodniej części miasta, zatem obszar badań wyznaczono na południowy wschód od cmentarza. Przed wykonaniem badań geofizycznych wykonano tam ba-dania powierzchniowe.
Na opracowaniu numerycznego modelu terenu LiDAR (Ryc. 4) widoczne są zmiany usytuowania koryt rzek, zarów-no Wisły jak i Radomki, które nastąpiły w ciągu wieków, oraz zmiany ukształtowania powierzchni terenu spowodowane przez liczne wylewy obydwu tych rzek. Po każdej powodzi rozlane wody rzek nanosiły na część przyległych do nich obszarów war-stwy ziemi, często też wody te nie wracały po powodzi do sta-rego koryta, tylko żłobiły sobie nowe. Naniesione przez wodę warstwy ziemi utrudniły prospekcję powierzchniową, ale po-nieważ nie cały badany teren został pokryty warstwą zalewo-wą, z powodzeniem przeprowadzono badania powierzchniowe na tej jego części, gdzie nie było warstw powodziowych, mię-dzy innymi na obszarze wytypowanym do badań geofizycz-nych. Znaleziono na nim dużą ilość materiału ceramicznego, z czego około 100 fragmentów datowane jest na okres późne-go średniowiecza i okres nowożytny, oraz około 80 fragmen-tów na okres wczesnego średniowiecza. Wydaje się zatem, że wyniki badań geofizycznych oraz duża ilość ceramiki średnio-wiecznej i nowożytnej potwierdzają, że w tym właśnie miejscu znajdował się dawny Ryczywół.
214
Prospekcją geofizyczną został objęty teren o powierzchni 17 ha, przy czym pomiary podatności magnetycznej wykona-no na całym obszarze, a pomiary magnetyczne na 8 ha (Ryc. 5).
Wyniki badań
Jak wspomniano we wstępie, głównym celem nieinwazyjnych badań archeologicznych była weryfikacja miejsca usytuowania miasta przed rokiem 1813, a także odtworzenie siatki jego ulic za pomocą metod geofizycznych.
W wyniku zastosowania zintegrowanych metod badawczych, czyli analizy numerycznego modelu terenu (LiDAR), wyników badań geofizycznych, materiałów archiwalnych, oraz określe-nia chronologii materiału zabytkowego pozyskanego w trakcie prospekcji powierzchniowej zlokalizowano miejsce położenia tzw. Starego Ryczywołu (AZP 68-70/1), nie udało się natomiast zweryfikować położenia dawnego dworu starościńskiego (AZP 68-70/2). Obszar, który wytypowano jako miejsce usytuowania
tego ostatniego, pokryty jest warstwą ziemi pochodzącej z wy-lewu rzeki, co bardzo utrudniło przeprowadzenie badan nie-inwazyjnych.
W celu odtworzenia siatki ulic dawnego miasta wykonano prospekcję magnetyczną. Największe anomalie zarejestrowano w centralnej i południowo-zachodniej części badanego obszaru, niestety wykresy wykonane na podstawie odczytów geofizycz-nych nie przypominały regularnej siatki ulic. Przyczyną licz-nych, nieregularnych i rozproszonych anomalii może być mię-dzy innymi słaby stan zachowania obiektów pod ziemią (np. na skutek ich długotrwałego przebywania pod wodą). Anomalie mogą też być związane z istnieniem w granicach dawnego Ry-czywołu dużych stanowisk pradziejowych (AZP 68-70/16, 23, 24 i 25), a nie z układem ulic dawnego miasta (Ryc. 5).
Wszystkie stanowiska archeologiczne odkryte na terenie Ry-czywołu i w jego najbliższym sąsiedztwie były wielokulturowe (Ryc. 6). Na wszystkich stwierdzono obecność ceramiki wczesno-
Ryc. 4. Lokalizacja obszaru badań geofizycznych (a) i paleokoryt (b) na zdjęciu lotniczym rejonu dawnego Ry c z y w o ł u. 1 – relikty kirkutu (wg AZP); 2 – relikty dawnego Ryczywołu
(wg AZP). Oprac.: P. Wroniecki Fig. 4. Location of the area of geophysical survey (a) and
paleo-riverbeds (b) on an aerial image of the region of former Ry c z y w ó ł.
1 – remnants of a Jewish cemetery (after Archaeological Map of Poland);
2 – remains of Old Ryczywół (after Archaeological Map of Poland).
215
Ryc. 5. Wizualizacja pomiarów magnetycznych (w 256 odcieniach
skali szarości). A – Obszar badań magnetycznych. Oprac.: P. Wroniecki
Fig. 5. Visualization of magnetic measurements (in 256 shades of grey).
A – Magnetic survey. Graphic design: P. Wroniecki
Ryc. 6. Rozmieszczenie stanowisk pradziejowych w obrębie dawnego Ry c z y w o ł u. Oprac.: P. Wroniecki Fig. 6. Distribution of prehistoric sites within the area of the former Ry c z y w ó ł. Graphic design: P. Wroniecki
216
i późnośredniowiecznej, nowożytnej oraz pradziejowej. Na sta-nowisku AZP 68-70/16 oprócz osadnictwa średniowieczne-go wyróżniono ślad osadnictwa z okresu neolitu lub wczesnej epoki brązu w postaci fragmentu siekiery z krzemienia wołyń-skiego, osadę kultury łużyckiej z epoki brązu i rozległą osadę kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Na sta-nowisku AZP 68-70/23 oprócz osadnictwa średniowiecznego odkryto osadę kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza oraz osadę kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, a na stanowisku AZP 68-70/24 ślad osadnictwa kultury łużyckiej z epoki brązu a także cmentarzysko kultury łużyckiej z wczes-nej epoki żelaza (w czasie badań AZP w 2001 roku znalezio-no tu dwa rozorane groby popielnicowe, a w nich fragmenty urn i przepalonych kości) i osadę kultury przeworskiej z okre-su wpływów rzymskich.
Na stanowisku AZP 68-70/25 odkryto osadę kultury łuży-ckiej z wczesnej epoki żelaza, cmentarzysko kultury grobów kloszowych z epoki żelaza oraz osadę kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich2. Wszystkie opisane stanowiska
znajdowały się w granicach dawnego Ryczywołu.
Podsumowanie
W wyniku nieinwazyjnych badań archeologicznych przepro-wadzonych na obszarze leżącym w widłach Wisły i Radomki wyłania się bardzo interesujący obraz tamtejszego krajobrazu archeologicznego, który pokazuje, iż teren ten był atrakcyjny dla człowieka jako miejsce osadnictwa już od zarania dziejów, a szlak handlowy wzmiankowany w średniowiecznych i póź-niejszych źródłach historycznych najprawdopodobniej prze-biegał tędy także w starożytności.
Dzięki metodom nieinwazyjnym, przede wszystkim ana-lizie numerycznego modelu terenu (LIDAR), oraz badaniom geofizycznym zweryfikowano lokalizację dawnego Ryczywołu, który przez lata był błędnie umiejscawiany w miejscu dzisiej-szego ujścia Radomki do Wisły. Dzięki analizie numeryczne-go modelu terenu stwierdzono, iż od 1813 roku, kiedy to wy-konano plan tzw. Starego Ryczywołu (Ryc. 3), zarówno Wisła jak i Radomka kilkukrotnie zmieniły swoje koryto, a w związ-ku z tym ujście Radomki do Wisły zaznaczone na rzeczonym planie znajdowało się wówczas około 1,5 km na południowy wschód w stosunku do jego dzisiejszego położenia.
Odtworzenie krajobrazu archeologicznego dawnego Ry-czywołu i jego otoczenia wymaga jednak dalszych, szeroko zakrojonych, interdyscyplinarnych badań archeologicznych. W związku z ciągłym rozwojem techniki, w celu odtworze-nia siatki ulic dawnego miasta, usytuowaodtworze-nia budynków, w tym najważniejszych budowli w mieście, tj. kościoła, ratusza, nale-żałoby przeprowadzić kolejne badania geofizyczne za pomo-cą metod (np. pomiarów georadarowych), które umożliwiłby osiągnięcie celu w warunkach glebowych, jakie panują w miej-scu dawnego Ryczywołu, oraz hipotetycznej lokalizacji dworu starościńskiego. W miejscach wskazanych na podstawie
ana-2 Mps sprawozdania z badań M. Bieni w 2001 roku (archiwum
Mazo-wieckiego Woj. Konserwatora Zabytków, Delegatura w Radomiu), mps sprawozdania z badań Stowarzyszenia Starożytników w roku 2015 (ar-chiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie).
lizy wyników badań nieinwazyjnych, oraz szczegółowej kwe-rendy historycznej, w celu ostatecznej weryfikacji usytuowa-nia Ryczywołu należy przeprowadzić badausytuowa-nia wykopaliskowe.
Marzenna Zieleniewska-Kasprzycka Stowarzyszenie Starożytników ul. Młynarska 35a/45 PL 01-175 Warszawa
marzena.kasprzycka@starozytnicy.org.pl Piotr Wroniecki
Montefortino Prospekcja Digitalizacja ul. Białobrzeska 15/154
PL 02-370 Warszawa piotr.wroniecki@gmail.com
BIBLIOGRAFIA Mü l l e r, K.
1803 West-Galizien. III.tes Blatt enthaltend den Wiazowner,
Siedlcer, Bialer, Chelmer und Lubliner Kreis. Nach Metz-burg’s und Rizzi Zanoni’s Charte und andern bewähr-ten Hülfsmitteln neu entworfen, Wien (https://polona.
pl/item/28528973/0/; dostęp 28.10.2018). P i e k o s i ń s k i, F.
1876 Kodeks dyplomatyczny małopolski 1178–1386, tom I, Kraków 1876.
S ł o w n i k…
1889 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych
kra-jów słowiańskich, tom X, Warszawa.
S z a f e r, T. P.
1955 Ze studiów nad planowaniem miast w Polsce XVIII
i XIX w., [w:] Studia z historii budowy miast, Prace
In-stytutu Urbanistyki i Architektury V/1 (14), Warszawa, s. 47–82.
Z a j ą c, K.
2014 Ryczywół dawniej i dziś, Kozienice.
NON-INVASIVE STUDY OF ARCHAEOLOGICAL LANDSCAPE AROUND THE TOWN OF RYCZYWÓŁ,
KOZIENICE COUNTY SUMMARY
The goal of the archaeological research was to verify the original lo-cation of the former town of Ryczywół (Fig. 1–3), situated near the outlet of the Radomka River to the Vistula River, and to reconstruct the network of its streets. The research included surface prospection combined with the verification of data obtained from a LiDAR anal-ysis and geophysical surveys (Fig. 4, 5).
As a result of the application of integrated research methods, the location of the so-called Old Ryczywół – for years erroneously placed
217
at the location of the present-day outlet of the Radomka to the Vis-tula – was identified. Based on the analysis of the pottery, it was also discovered that the majority of the archaeological sites found earli-er in this area are multicultural (Fig. 6). Among othearli-ers, a settlement of the Lusatian Culture from the Bronze Age and the Early Iron Age, a cemetery of the Lusatian Culture and a burial ground of the Cloche Grave Culture from the Early Iron Age, as well as a vast settlement of the Przeworsk Culture from the Roman Period were all registered here. It can be assumed that this area was attractive to man as a place of settlement since the dawn of history, and the trade route mentioned in the medieval and later sources most probably passed through there also in Antiquity.
219
AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków
AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest
AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)
Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen
Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig
APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa
APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość)
AR – „Archeologické rozhledy”, Praha
B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford
BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin
BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn
BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg.
Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)
CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum
FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań
Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa
InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź
JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale
JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz
KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa
KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии
наук СССР), Moskva
MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva
MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków
MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa
MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa
MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/
Tarnobrzeg)
MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin
PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha
PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań
PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź
PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk
Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg.
PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York
RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków
RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok
RGA – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. ed.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919),
2. ed.: H. Jankuhn, H. Beck et alii (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007).
RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn
RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva
SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York
SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava
SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva
SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków
SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa
WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa
ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków
ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa
WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2018. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :
tel./phone: +48 22 5044 899 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl
