RĘDZINY LU BELSZCZY ZNY 1
(Z Z ak ład u G leboznaw stw a U n iw ersy te tu MCS w L ublinie)
G leby rędzinn e Lubelszczyzny już od d aw na zw racały uw agę ro ln i ków i gleboznawców . Do n a jsta rsz y ch p u b lik acji o podłożu w apiennym i rędzin ach należą p race M a l e w s k i e g o (1877), M a z a n o w s k i e g o (1903 r.), K a r p i ń s k i e g o (1910 r.) i innych. R ędzinam i Lubelszczyzny in tereso w ał się w n astę p n y c h lata ch Sł. M i k l a s z e w s k i i(1912 r.).
W okresie m iędzyw ojennym p u b lik acje o rędzin ach pochodzą z W y d ziału Gleboznaw czego P aństw ow ego In sty tu tu N aukow ego G ospodarstw a W iejskiego w P uław ach. W ty m okresie rędzinam i L ubelszczyzny z a ją ł się ze szczególnym zaintereso w aniem Z yg m un t S t a r z y ń s k i (1923— 1925 r.), k tó ry w sw oich pracach dał dowód głębokiej w iedzy i niepospo litego ta le n tu badaw czego.
N astępne dane o rędzinach w ojew ództw a lubelskiego zn ajd u jem y w p racach T. M i e c z y ń s k i e g o (1932 r.). A u to r ten podaje ogólną c h a ra k te ry sty k ę i przydatność uży tk o w ą gleb rędzinnych. Załączona do te k stu m apa gleb w podziałce 1 : 300 000 daje n ależy te w yobrażenie o rozm iesz czeniu rędzin n a obszarze Lubelszczyzny.
P ra ce o statn ich czasów p rzynoszą szczegółowe badania n iek tó ry ch obiektów lub dotyczą specjaln ych zagadnień n a rędzinach. W ym ienić tu należy bardzo cenne b a d a n ia A. R e n i g e r (1950 r.), nad niszczycielskim działaniem czynników erozyjnych, oraz p rac ę B. Z b y s ł a w a (1952 r.) pośw ięconą opracow aniu gleb jednej ze spółdzielń produ kcyjny ch .
W a r u n k i p o w s t a n i a r ę d z i n n a L u b e l s z c z y ź n i e R ędziny Lubelszczyzny, jak i w szelkie ręd zin y in n y ch obszarów, z w y jątk ie m siarczanow ych, pow stały z przeobrażenia sk a ł w apiennych.
Na om aw ianym obszarze ręd zin y w yk ształciły się z w apieni i m arg li form acji kredo w ej oraz w apien ny ch skał trzeciorzędow ych. S kały te p o sia d ają bardzo zm ienny skład p etro g raficzn y i w ielce urozm aicone zw
ietrze-1 [Przedstaw iono na £ jeźdź ie Polskiego T ow arzystw a G leboznaw czego d n ia ietrze-17. IX . 1953 r. w L ublinie.
liny. J a k w sk azu ją b ad an ia A. M u s i e r o w i c z a i w spółpracow ników (9) w y trzym ałość n a zg n iatan ie lubelskiego w apienia kredow ego jest bardzo m ała, p rzy dużej zaw artości w ęglanu w apnia. N ie w szystkie je d n a k skały w ap ien n e w y stę p u ją c e n a Lubelszczyźnie są ró w n ie b o g ate w w ęglan w ap n ia ja k chełm ska k red a pisząca. Z d anych M i k l a s z e w s k i e g o (8) w ynika, że n iek tó re skały w apienn e z a w iera ją nieznaczne ilości w apnia (tabl. 1).
Z. S t a r z y ń s k i (12) podzielił w apienie W yżyny L ubelskiej n astę-skały zaw ierające ślad y Ca C 0 3
„ „ do 20% Ca C 0 3 ii ii a a 30— 10% a a 40— 50% a a 50— 60% a a 60— 70% a a 70— 80% a a 80— 90%
P rz y tym stw ierdzono n ajw ięk szą ilość w apieni o zaw artości w ęglanu w ap n ia 60— 70%, 30— 40% i poniżej 20%.
T a b l i c a 1
Rozpuszczalność skał w apiennych Lubelszczyzny (M iklaszew ski — G leby Polski)
M ie js c o w o ś ć C h a r a k te r w a p ie n i C z ę ś c i n ie r o z p u s z c z a ln e w HC1 °/o C z ę ś c i r o z p u s z c z a ln e w HC1 °/o C aC O j o z n a c z o n y m e to d ą S c h e ib le r a 7. W ierzchow iska 1 j w ap ie ń bardzo tw ard y 3,8 96,2 95,8
W ęglin w apień piaszczysty 5,6 94,4 90,2
R udka k red a pisząca 7,15 92,8 90,2
Chełm kred a pisząca 12,8 87,2 86,8
T atary k red a opoka 14,9 85,1 81,0
Łabunie w apień m arglowy 18,6 81,4 73,3
Łaziska opoka 22,5 77,5 76,2
P iask i W ielkie „ kredow y 24,8 75,2 73,1
N iedzieliska m arglow y 25,3 74,7 . 70,7
P szczela Wola tw ardy 30,3 69,7 66,9
(Żabia Wola) Z akrzew g liniasty 35,0 65,0 62,7 W ielkopole •, „ 38,7 61,3 60,0 S karczyce »? >> 44,5 55,5 • 52,1 W ałowice cięższy 49,6 50,4 47,9 K am ień m arglow y 53,2 46,8 44,5 W ałowice lekki 73,2 26,8 0,0
JFajsławice m ułkaw aty 97,3 2,7 0,0
R ybczew ice »» ł * 99,3 0,7 0,0 i
i
Na .pow stające gleiby m a pow ażny w pływ m asa nierozpuszczająca się w kw asie solnym . Pod ty m w zględem sk ała m acierzy sta rędzin L u b el szczyzny w yk azuje dużą różnorodność, tak co do w ielkości ziarna, jak też składu m ineralogicznego.
W iększość ręd zin L ubelszczyzny w yk azu je dość duże podobieństw a własności, niezależnie od przebiegu procesu glebotw órczego. W ynika to z w pływ u sk ały m acierzystej n a szybkość p rzeb iegu procesu glebo twórczego.
N iektóre jed n a k ręd zin y w y raźn ie odbiegają sw ym i w łasnościam i od ogółu gleb rędzinnych, wobec d u ży ch różnic w łasności skały. P rz y k ła dem takich — specjalnych ręd zin są c h r a p y , co do k tó ry c h m ożna dyskutow ać do jak ich stadiów rozw ojow ych gleby te należy zaliczyć.
Ogólnie daje się zauw ażyć zależność w łasności skał w ęglanow ych i pow stałych n a nich ręd zin od składu petrograficznego, a ty m sam ym i form acji geologicznej.
G leby n a w apieniach nierzad k o p o siadają dość dobrze ro zw inięty profil glebow y. S kały w apienne fo rm acji trzeciorządow ej tru d n ie j w ie trz eją i d ają gleby bardziej p ły tk ie i szkieletow e.
W w ielu m iejscach w ystęp o w an ia u tw o rów w apiennych spotykam y ręd zin y p o w stałe ze skał w ap ien n ych przy udziale m ate ria łu pochodzenia lodowcowego. Szczególnie częsta jest dom ieszka m ate ria łu piaszczystego lub p y łu lessowego.
W y s t ę p o w a n i e r ę d z i n i i c h k l a s y f i k a c j a
R ędziny w w ojew ództw ie lubelskim w y stę p u ją na tere n ie W yżyny L ubelskiej. L w ia część rędzin w ykształciła się z utw oró w kredow ej for m acji. Je d y n ie na teren ie południow ej części W yżyny spotykam y rów nież rędzin y trzeciorzędow e. Ogółem ręd zin y z a jm u ją w w ojew ództw ie lu b el skim ponad 180 000 ha pow ierzchni, co stan o w i około 6'% ogólnego obszaru w ojew ództw a.
N ajw ięcej procentow o z a jm u ją ręd zin y w pow iecie k rasn y staw sk im (ponad 25%), chełm skim (około 25%), zam ojskim (ponad 16%), tom aszow skim (około 11%). N astęp nie uszeregow ują się pow iaty m ające poniżej 10% rędzin: janow ski, puław ski, lubelski, hrubieszow ski.
N ajogólniejsza k lasy fik acja ręd zin L ubelszczyzny w yróżnia ręd zin y czyste i rędziny m ieszane. B ardziej szczegółowy podział k lasy fik u je na: rędziny kredow e, rędzin y trzeciorzędow e oraz przyrędzinki.
W zastosow aniu klasy fik acji M i k l a s z e w s k i e g o na tere n ie L u belszczyzny należy w yróżnić n astęp u jące gleby rędzinne: ręd zin y vel borow iny z odm ianam i ręd zin y czarnej, białej i żółtej — form acji kred o w ej i form acji trzeciorzędow ej.
R ędziny pow stałe p rzy udziale m a te ria łu lodowcowego dzieli M i k l a s z e w s k i n a bielico-rędziny, czarne, białe lub żółte. W śród ręd zin p rz y k ry ty c h inn ym m ate ria łe m w yróżnia ten a u to r ręd zin y podbielicow e, podlessow e i inne.
T a b l i c a 2 R ozm ieszczenie rędzin na Lubelszczyźnie
(w edług M ieczyńskiego) P o w ia t R ę d z in y c i ę ż k i e ż ó łt e 0 / / 0 R ę d z in y g lin k o w a t e % * R a z e m biłgorajski 0,34 0,25 0,59 chełm ski 3,30 21,45 24,75 hrubieszow ski 0,32 4,05 ’ 4,37 janow ski 6,48 1,45 7,93 krasnystaw ski 6,49 18,97 25,46 lubelski — 6,28 6,28 puław ski — 7,23 7,23
tom aszow ski 8,21 2,47 10.68
w łodaw ski 2Д1 0,97 2.08
zam ojski 7,44 8,67 16,11
W ojew ództwo (całość) około 1,81 1 około 4,04 około 5,85
Późniejsze prace M i e c z y ń s k i e g o (6, 7) przynoszą inne ujęcia klasyfikacyjne. A u to r ten w yróżnia ręd ziny ciężkie, rędzin y ciężkie n am y te próchniczne (borow iny), ręd z in y glinkow ate, ręd ziny lekkie, szczerki i piaski przyrędzinow e. W edług n o m en k la tu ry P T G będą to piaski słabo gliniaste i gliniaste przyrędzinow e). P od any podział o p a rty został p rzed e w szystkim n a składzie m echanicznym w yróżnionych ręd zin.
O m aw iając k lasy fik ację ręd zin Lubelszczyzny należy słów k ilk a p o święcić nazw ie „b o ro w in a“ — w odniesieniu do gleb rędzinnych. Sł. M i k l a s z e w s k i nie widzi różnic m iędzy określeniem rędzina k red o w a a borow ina i w y ra ź n ie pisze: ,,ręd zin a k re d o w a vel borow in ow a“ . In n i n a to m iast o k reślają nazw ą borow iny próch n iczne n a m y te rędziny. N ie b ra k też zw olenników nazy w an ia borow inam i próchnicznych rędzin w y k ształ conych na chełm skiej kredzie piszącej.
Szczególną uw agę należy zwrócić n a specyficzne gleby ręd zinne L u belszczyzny znane w pracach S t a r z y ń s k i e g o i M i k l a s z e w s k i e g o pod nazw ą — c h r a p y .
Z. S t a r z y ń s k i (12) pośw ięca c h a ra k te ry sty c e chrapów sporo uw agi. Z daniem tego a u to ra c h rap y zaw dzięczają sw e pochodzenie opoce krzem ianow ej (silnie piaszczystej) łatw o tracącej zw iązki w apniow e i zbli żonej w łasnościam i do piaskow ców . P rz y ty m należy zaznaczyć, że skała m acierzy sta chrapów jest uboższa w w apń, aniżeli podłoże in n y ch rędzin.
Z ty ch w zględów S t a r z y ń s k i uw aża za w skazane poddać rew izji pogląd M i к 1 a s z e w s к i e g o o przynależności chrapów do gleb rę - dzinnych. Osobiście przy ch y lam się do zdania S t a r z y ń s k i e g o , że ręd ziny p o w stają ze skał zaw ierających sole w ap ien n e um ożliw iające ich
R o z m ie sz c z e n ie rę d zi n na L u b e ls z c z y ź n ie . W y k re śl o n o w g T . M ie c z y ń sk ie g o .
a k ty w n e działanie w glebach. M ożna uznać, że c h ra p stosunkow o k ró tk o p rzeb y w a w g ru p ie gleb rędzinnych, a n astęp n ie przechodzi w stadia gleby odw apnionej i w naszych w a ru n k a ch przyrodniczych w kracza w stadiu m bielicow e.
C h a r a k t e r y s t y k a i p r z y d a t n o ś ć u ż y t k o w a r ę d z i n L u b e l s z c z y z n y
R ędziny o d g ry w a ją n a Lubelszczyźnie pow ażną rolę gospodarczą, bo w iem p rzew ażna ich część z n a jd u je się pod u p raw ą rolną, a w iele odm ian ręd z in należy do najzasobniejszych w składniki odżyw cze gleb Polski.
D otychczasow e b ad an ia w sk azu ją n a w ielką różnorodność gleb rę-; * dzinnych W yżyny L ubelskiej pod w zględem ich w łasności chem icznych i fizycznych, ja k rów nież w arto ści użytkow ej. R óżnorodność ręd zin spo w odow ana jest w pow ażnym sto p niu przez udział m a te ria łu lodowcowego. R ędziny posiadające n a m y ty m ate ria ł, jeżeli jiie są storfiałe, zalicza się do n ajlep szy ch gleb upraw nych .
S potyk ane w południow ej części W yżyny L ubelskiej ręd z in y trzecio rzęd ow e m a ją c h a ra k te r piaszczysty i stano w ią gleby gorsze pod w zglę
dem użytkow ości rolniczej od ręd zin kredow ych.
D obrze w ykształcona ręd zin a zaw iera w poziom ie próchnicznym 3— 4% próchn icy i około 0,l°/o P 2O s . P o ta su ręd zin y zaw ierają sto su n kow o nieduże ilości.
Do najlepszych użytkow o ręd zin zalicza się ręd zin y g linkow ate z n ie znaczną dom ieszką m a te ria łu m orenow ego, m ające trw a łą s tru k tu rę i do b rze w y kształcony profil. R ędziny tak ie k lasy fik u je się do II, a n aw et I k la s y b o n itacy jn ej. U d ają się na p o danych rędzinach w szystkie k u ltu ry rolne.
R ędziny ciężkie, bądź m niej próchniczne, podlegające erozji (rędziny b iałe i żółte), lecz zasobne w sk ład niki pokarm ow e, n a d a ją się do u p raw y pszenicy, rzepaku, bobiku. K la sy fik u je się je do III klasy.
P ły tk ie lub lek kie rędziny, m ające w podłożu m a te ria ł glinko w aty, zaliczam y do IV klasy. N a lżejszych ręd zin ach u p raw ia się żyto, pszenicę, ziem niaki.
R ędziny piaszczyste, w ytw orzone n a podłożu d a ją c y m p rzy w ie trz e n iu m a te ria ł piaszczysty, zaliczam y do k lasy V. W tej g ru p ie z n a jd u ją się przew ażnie ręd zin y trzeciorzędow e. P lo n y pszenicy na tych glebach są zaw odne i nie w ysokie.
Często w y stęp u jące n a tere n ie Lubelszczyzny szczerki (piaski g lin ia ste) przyrędzinow e, pow stałe z n am y teg o piasku gliniastego na skałę w a pienną, zaliczane są do k lasy III i IV.
T a b l i c a 3 W artość użytkow a rędzin Lubelszczyzny
(w edług M ieczyńskiego) G l e b a i C h a r a k te r g le b y i F o s fo r % P o t a s K la s a R ędzina ciężka
u p raw ia się pszenicę, rz e pak, bobik
Ciężka glina 0,17 0,25 I I - I I I
Rędzina ciężka nam yta u d ają się w szystkie k u l tu ry
Ciężka glina 0,14 0,10 I
R ędzina glinkow ata u d aje się pszenica, rz e pak, koński ząb
G linka 0,09 0,27 II
R ędzina lekka
upraw ia się żyto, psze nicę, ziem niaki
P iasek gliniasty i i 0,09 i 0,15 IV P iasek p rzy ręd z in o w y u p ra w ia się żyto, ziem niak i D robnoziarni sty piasek 0,04 0,58 V Rędzina m ieszana u d a ją się w szystkie k u l tu ry P y lasto-glinia- sty ' 0,1 0,12 I —II R ędzina k am ienista u p raw ia się żyto, ziem nia ki, pszenica je st zaw odna
Szkieletow a
i
0,06 0,09 I V - V
P iask i p rzy ręd zin o w e o g ru b ej w arstw ie piaszczystej, trzeb a uznać jak o gleby słabe V i VI klasy. G leby te najsłuszniej byłoby w w iększości w ypadków zalesić.
O m aw iając n a ty m m iejscu ręd zin y W yżyny L ubelskiej nie w spom i n a m o glebach, zn ajd u jąc y c h się n a pograniczu z in ny m i g ru p am i gleb, ja k np. bielico-rędziny.
C h a ra k te ry z u ją c ręd z in y L ubelszczyzny koniecznym jest podkreślić, że w ydajność ty ch gleb zależy w w ielu razach od n a sile n ia procesów ero zyjnych, n a co zw racali uw agę S t a r z y ń s k i (12, 13), R e n i g e r (10), D o b r z a ń s k i , M a l i c k i , Z i e m n i с k i (1) i inni.
E w o l u c j a r ę d z i n L u b e l s z c z y z n y
R ędziny, w y stęp u jące n a obszarze W yżyny L ubelskiej, z n a jd u ją się w rozm aity ch stad iach rozw ojow ych. Duże zróżnicow anie ręd zin L u b el
szczyzny spow odow ane je s t różnicam i petro graficzny m i skały m acierzy stej, w iekiem gleb ręd zin n y ch oraz sposobem pow staw ania.
Znaczna ilość profilów ręd zin osiągnęła sta d iu m rozw ojow e odpow ia dające czarnym ziem iom lu b czarnoziem om . G leby te z n a jd u ją się obec nie pod u p raw ą rolną, zalegają w płaskim lub zagłębionym położeniu i zm ierzają przew ażnie w k ie ru n k u bielicow ania.
P od zespołam i leśnym i tw orzą się, szczególnie na skałach w apiennych piaszczystych, gleby w ykazujące znam iona i w łasności gleb bielicow ych. Do tak ich m ożna odnieść w zm iankow ane poprzednio chrapy. Z. S t a r z y ń s k i (14) uw aża chrapy, jako przedw cześnie zgasły ty p rędzin. N a tu ra ln y k ie ru n e k rozw oju c h rąp ó w zm ierza do pogłębienia zbielicow a- nia, co ijednak w w ielu razach jest pow strzy m an e przez łąkow ą ro ślin ność traw iastą, bądź w łaściw y sy stem gospodarki rolnej.
Znaczna część ręd zin zalegająca W yżynę L ubelską zajm u je w zgórza i zbocza. W iększość zatem ręd zin podlega procesom zm yw nym , co p rze ry w a proces form ow ania głębokiego bielicującego się p ro filu glebowego. R ędziny L ubelszczyzny są w większości p rzeto glebam i m łodym i i z n a jd u ją się w sta d iu m rędzinow ienia. Zapew ne słusznie pisze ‘S t a- r z y ń s k i (14), że „rędziny c h e łm s k ie ... z n a jd u ją się zaledw ie w po czątk ach stadium sw ego ew olucyjnego ro zw o ju“ .
P ro jek to w an e zabiegi przeciw erozyjne n a glebach ręd zin ny ch w p ły n ą niew ątp liw ie na bieg p rzem ian ew olucyjnych ręd zin Lubelszczyzny, i z ty m fak tem pow inni się liczyć w alczący z erozją m elioratorzy.
LIT E R A T U R A
1. D o b r z a ń s k i B r M a l i c k i A. i Z i e m n i c k i S. E ro z ja gleb w Polsce, PW RiL. W arszaw a (1903), str. 101.
2. K a r p i ń s k i W. B orow iny ichełmsflde, „G azeta R olnicza“ n r 27, R. 33, W a r szaw a (189Э), str. 330—ЗОН.
3. K a r p i ń s k i W. G leby w ap ie n n e b o ro w in am i zw ane, „R olnik i Hodowica“ пт 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10, 19, 20, ßil, 22, 23, 24, i25, 26, 27, 28, 29, W arszaw a (19il0). 4. M a l e w s k i K. M ikroskopiczeskije i chim iczeskije isled o w an ija chełm sko wo
m ielą lublin sk o j g uberni, Rus. Je ste it. i W racz., W arszaw a 1 (1877), str. 1— 12. 5. M a z a n ó w is k i J. O pierog n© j n o - katfbon a tnyoh poczw ach (iriendzinach) p riw
i-slanskogo kraija, Ż u m a l Opyt. A gr. 4, P e te rsb u rg i(1903), str. 5'28—545.
6. M i e c z y ń s k i T. Z ary s fizczno-geogiraficzny w ojew ództw a lubelskiego, L u b lin (1932).
7. M i e c z y ń s k i T. B oden d e r W ajew o d sch aft L ublin, M a teria ły do pozn an ia gleb poläkiich, Z. I., (Puławy (193(2), str. 84.
9. (М u s i е г о w i ic z A., C h 1 i p а 1 s к a E., К о n е с к а - В e 1 1 е у K., Ś w i ę c i c k i Cz. B a d an ia rozpuszczalności „ak ty w n o ści“ n ie k tó ry c h dkai w ęgla no - now ych o k reślo n e j m e to d ą elektrodializy, „Roczn. N au k R oln.“ 06, W arszaw a
(11,953), str. 311—60.
10. R e u i g e r A. P ró b a oceny n a s ile n ia i zasięgu p o te n c ja ln e j erozji gleb w Polsce, IR. N. R. 54, W arszaw a, i(H950), str. 1—59.
11. S e m p o ł o w s k i A. O pis n ie k tó ry c h naszych typow ych gleb, R ędzina, B oro w ina, „G azeta roln icza“ nr. 119, t. 46, W arszaw a (Î1906), str. 286—288.
12. S t a r z y ń s k i Z. S tu d ia n a d w y stęp o w an iem u tw o ró w rędzimnych, P a m ię tn ik i Р . I. N. G. W. 4, iKrakiów <1923), str. '24Ф—301.
13. S t a r z у ń is к i Z. R ęd zin y trzeciorzędow e w św ie tle kiilku spostrzeżeń, P a m ię t n ik i P . 1. N. G. W., 5, K ra k ó w <(1;9Û4), istr. 1—il4.
14. S t a r z y ń s k i Z. W sp ra w ie p rzechodzenia rę d z in w u tw o ry zbiel iecow a ne. „Roczn. (Nauk Roln. i L eśn y c h “, 31, P o z n a ń 3 (19(25), str. 60—67.
15. Z b y s ł a w B. Glelby S(półdzielni P ro d u k c y jn e j K am ien n a Góra, R ękopis (1952).
БОГДЯН ДОБЖДНСКИ РЕНДЗИНЫ ЛЮБЛИНСКОГО КРАЯ (Кафедра почвоведения Лю блинского университета М. Склодовской Кюри) Р е з ю м е Основываясь на профессиональной литературе мы составили харак теристику свойств известняковых пород Люблинского края. В работе обсуждаются условия образования рендзин и направление преобразования этих почв. В работе содержится характеристика рендзин Люблинского края в отношении их хозяйственно-производственного достоинства и при годности. При составлении настоящего сообщения использованы все опубликованные литературные материалы из области почвоведения» относящиеся к Люблинским рендзинам. В. D O BRZA Ń SK I
REN D ZIN A S of th e LU B LIN AREA
(Dept, of Soil Science of th e M arie C urde-S kłodow ska U niversity, L ublin).
S u m m a r y
The p ro p ertie s of lim estone rocks in th e L u blin a re a w ere ch a ra c te riz ed on th e basis of th e specialised lite ra tu re concerned.
In this p a p e r th e conditions giving rise to ren d zinas a re discussed a n d also th e course of th e tran sfo rm atio n of th ese soils.
T he p ap er contains a d escrip tio n of L u b lin area ren d zin as fro m th e p o int of view of th e ir v a lu e a n d econom ic-productive su ita b ility . F o r th e p re p a ra tio n of th e p re se n t p u b licatio n th e a u th o r consulted a ll the p u blished soil science lite ra tu re dealin g w ith th e su b ject o f L u b lin a re a rendzinas.
