Schip en Werf De Zee, Marine Technology

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

20

Brandstof besparen op gecharterde

schepen

Op de vijf eigen schepen wist de Danser Group het brandstofverbruil< al te' ver-minderen, maar hoe realiseer je dit bij gecharterde schepen? Dit personeel is niet bij Danser in dienst en heeft er dus geen direct belang bij. Vier studenten van de Hogeschool voor de Zeevaart Rotterdam - een samenwerking tussen de STC-Group en de Hogeschool Rotterdam - zochten naar een oplossing.

28

Installation Vessel Concept for Wind

Turbines

32

2

4

5

6

8

14

17

23

In recent years, Wartsila has established a leading position in the design of customised wind turbine installation vessels. The High Performance Turbine Installations Vessel (HPTIV) concept is the latest in this series. The concept is developed in cooperation with Aker Solutions.

De grootste bouwput van het noorden

De havens van Groningen Seaports zijn in beweging. Nieuwe bedrijven vestigen er zich en er wordt volop gebouwd. Vooral in de Eemshaven, die momenteel de grootste bouwput van Noord-IMederland is. Meer dan zes miljard euro wordt geïnvesteerd in nieuwe energiecentrales, een olieterminal, een nieuwe logistieke terminal en infrastructuur.

Verder in dit nummer

N i e u w s

Voor u gelezen

Eigenaar Argonon gekozen

t o t Havenman 2011

Maritieme markt

M a a n d maritiem

SWZ sluit overeenkomst

met MYbusinessmedia

Het redden van

mensen-levens op zee

Zeegangsgedrag van

snelle schepen

26

Bark Alexander von

Humboldt II stelt zijn

t e c h n i c i voor uitdagingen

Toekomstscenario's bij

opening W a r t s i l a - c e n t r u m

Materials Used for

A c c o m m o d a t i o n Onboard

Yachts

N i e u w e uitgaven

MARS

Verenigingsnieuws

34

37

42

44

46

Deze periode van het jaar, kort na kerst en Nieuwjaar, is een uitgelezen moment om terug te blikl<en en naar de toekomst te kijken. Wat de toekomst van SWZ betreft: op 12 de-cembertekenden Jan Smit, voorzitter van de Stichting SWZ, en Hein Bronl<, CEO van IVlYbusinessmedia (MBIVI), de overeenkomst voor de uitgave van ons blad in de komende jaren. Een verslag hiervan en achtergrondin-formatie over de Stichting SWZ door prof. Sjoerd Hengst vindt u elders in dit blad. Er werden twee overeenkomsten getekend, één voor de gedrukte versie en één voor een digi-tale versie. Oe gedruicte uitgave blijft in grote lijnen gelijk aan de huidige "papieren" uitga-ve. Over de digitale uitvoering is minder dui-delijkheid. De sector is jong en sterk in bewe-ging, mogelijkheden variëren van een "simpele" schermversie van de gedrukte uit-voering tot een volledig interactieve versie. De mate van toegankelijkheid voor abonnees en derden is een ander aspect. De redactie zal in de komende maanden, in nauwe samen-werking met IVIBM, en in overleg met de Stichting SWZ en de redactieadviesraad een opzet maken.

Daarnaast willen we ook het archief, de oude uitgaven van SWZ en haar voorgangers, elek-tronisch beschikbaar maken, inclusief een ge-bruikersvriendelijke zoekfunctie. Dit archief, dat teruggaat tot 1919 (Het Schip) en zelfs tot 1879 (De Zee) geeft een uitgebreid beeld van de Nederlandse maritieme sector in de afge-lopen eeuw. Met de digitalisering van oude jaargangen wordt in februari begonnen. De geschiedenis wordt dus niet vergeten. En geschiedenis is meer dan nostalgie. Ken-nis van het verleden kan, mits op een intelli-gente manier geïnterpreteerd, van dienst zijn bij vraagstukken die de toekomst betreffen. Op diverse plaatsen in Nederland zijn indivi-duen en groepjes, veelal amateurs, bezig met het in kaart brengen en publiceren van (delen van) de maritieme geschiedenis. De redactie van SWZ wil hen assiste-ren in onderlinge communicatie door een rubriek IVlaritieme Histo-rie in te stellen.

Hotze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

Special groene innovatie

Is dit niet allang een tautologie? De urgentie van de verduurzaming van onze w/ereld maakt toch dat er geen innovatie meer is zonder vergroening en omge-keerd! Gelukkig zijn veel bedrijven en overheden voorbij de discussie over de noodzaak tot verduurzaming. Los van discussies over dreigende, onomkeerbare klimaatwijzigingen zijn velen overtuigd dat een blijvend leefbare woreld voor ie-dereen niets anders kan betekenen dan consumptie en productie zodanig in te richten dat onze welvaart op peil en onze leefwereld behouden blijft. Nu we dat allemaal weten rijst de vraag: en hoe doen we dat nu?

38

42

De Costa Concordia

Door het ongeluk met de Costa Concordia in de nacht van 13 op 14 januari hebben de discussies binnen de maritiem sector omtrent de veiligheid van de steeds maar groter wordende cruiseschepen nu ook publiekelijk de aandacht gekregen. Een voorlopige analyse

van het ongeluk laat zien dat de veiligheid van het opereren met

passagiersschepen van deze omvang nog verder zou kunnen worden vergroot. Honderd procent veilig is natuurlijk nooit te realiseren. Toch lijkt dit ongeluk de acceptatiegrens van het publiek duidelijk te hebben overschreden.

Van rule-based naar

evidence-of risk-based

Sinds enkele jaren wordt gediscussieerd over nut- en noodzaak het stelsel van verdragen, wetten en regels meer dynamisch en toekomstbestendig te maken. Hierbij moeten, al in de ontwerpfase van een schip, alle mogelijke risico's op gebied van gezondheid, veiligheid, milieu en performance in kaart worden gebracht, om deze vervolgens gedurende de hele levenscyclus te monitoren, periodiek te evalueren en te controleren/reduceren. Onder de werktitel "Van rule-based naar evidence- of risk-based-classificatie van schepen" organiseert de KNVTS daarom op 29 maart een Lagerhuisdebat rond dit thema.

2

5

6

8

14

16

20

24

Verder in dit nummer

Nieuws

Voor u gelezen

Maritieme markt

M a a n d maritiem

Toekomst Nederlandse

vlag

Delft b o u w t snelste

modelzeilboot

Natural propulsion

Optimising Environmental

Performance: the E3Tug

29

Imares mikt op duurzaam

ondernemen

30

Extreme Sounds i n t h e

Underwater World

Turning d o w n the Volume

36

VT Group succesvol in

vierde Binnenvaart

Brandstof CO^mpetitie

46

MARS Report

48

Verenigingsnieuws

Omslag: MV BBC SkySails IcopyrightSkySailsl. IFota Costa Concordia door Hvongher, foto modelzeilboot door Marin.}

^,:.y.-:',

De maritieme sector geniet als het om milieu en sustainability gaat een minder goede repu-tatie. Diverse studies van onder meer de WHO en de EU tonen aan dat de effecten van de uitstoot van de scheepvaart op de gezondheid van bewoners van kuststreken, zoals het wes-ten en noorden van Nederland, aanzienlijk is en in veel gevallen die van de industrie en verkeer op het land overtreffen. Een groot aantal aspecten speelt hierbij een rol; éér er-van is dat de uitstoot er-van schepen in absolute zin aanzienlijk is. Het geïnstalleerd vermogen van een groot containerschip of cruiseschip is ongeveer gelijk aan 1000 personenauto's. IVlaar het energieverbruik, 24 uur per dag op zeventig of tachtig procent van hettotale ver-mogen, is ruwweg gelijk aan 100.000 perso-nenauto's, die gemiddeld 1 uur per dag op twintig procent van hun maximum vermogen worden gebruikt. En daarbij komt dan nog het gebruik van zwavelhoudende brandstof, even-als de grotere uitstoot van stikstofoxiden en roetdeeltjes. Reden genoeg dit nummer van SWZ Maritime hetthema "groene innovatie" mee te geven.

En dan bepaalt ineens een gebeurtenis de pu-blieke aandacht. Dat lijl<t nu het geval te zijn met de veiligheid van cruiseschepen door het kapseizen van de Costa Concordia. Het aantal slachtoffers (tussen de dertig en veertig per-sonen) is weliswaar minder dan één procent van het aantal opvarenden, maar bij een iets andere loop van gebeurtenissen hadden er ook honderden of zelfs duizenden doden kun-nen vallen. De redactie is dan ook dank ver-schuldigd aan Prof. Hans Hopman die bereid was op korte termijn een eerste analyse van het ongeluk te publiceren en de mogelijke ge-volgen voor toekomstige aanpassing van de regelgeving aan te geven.

Ik wil er nogmaals op wijzen dat u als lezer inbreng in ons blad kunt hebben, onder meer doorte reageren op gepubli-ceerde artikelen of door zelf een artikel voor te stellen.

Het e-mailadres van de redactie is swz.rotterdam@planet.nl, u vindt dat ook in het colofon op de laat-ste bladzijde.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www. s wzonline.nl

14

De veiligheid van grote

passagiers-schepen en de Costa Concordia

In 2001 werd al in een afstudeerproject aan de TUDelft op verzoek van en iri sa-menwerking met het Directoraat Generaal Goederenvervoer van het IVIinisterie van Verkeer en Waterstaat onderzoek gedaan naar de veiligheid van zeer grote passagiersschepen. Aanleiding waren de almaar groter wordende passagiers-schepen en dan met name de cruisepassagiers-schepen. Het grootste cruiseschip toentertijd wat betreft aantal opvarenden was de

Voyager Class van Royal Caribbean met circa 5000 personen. Plannen voor veel grotere schepen van 10.000 of zelfs 50.000 opvarenden lagen toen al op de tekentafels. Inmiddels wordt met de Oasis of the Seas met maximaal 8684 opvarenden die magische grens van 10.000 opvarenden al dicht genaderd.

Perception of Risk

lt is generally accepted that human performance is more influenced by the individual's perception of the risks involved than by the actual risk determined from statistical analysis of historical records or by predictive evaluation. The work carried out by Bailey et al at Cardiff University has provided useful new data on how individuals in the marine industry perceive the risks they might face and compares the perception with evidence from incidents. Their assessment forms the basis for an exploration of the relevance of risk perception to risk, analysis.

Kennis hebben, houden en gebruiken

"Kennismanagement" is een veel gehoord maar weinig begrepen woord. Eenvoudig gezegd gaat het over het optimaal organiseren en benutten van kennis binnen een organisatie. Het roept bij veel mensen om de één of andere reden een gevoel van urgentie op. Toch is het lang niet altijd duidelijk wat het precies kan betekenen voor een bedrijf en waarom je je in de maritieme sector überhaupt met kennismanagement bezig zou moeten houden.

Verder in dit nummer

2

Nieuws

28

N i e u w e minor Ship

4

Maritienae markt

Electronics

6

M a a n d maritiem

34

Projectmanagement

13

Voor u gelezen

38

vraagt m a a t w e r k

17

The Knockdown and

38

N i e u w e uitgaven

Capsize of Concordia

40

MARS Report

24

Het Turbine Foundation

42

Verenigingsnieuws

Liner Concept

Omslag: zeilschip Thalassa (foto Flying Focus)

In de vaste rubriek IVlarine Accident Repor-ting Scheme (MARS) in SWZ worden onder regie van onze redacteur Hein Roorda onge-lukken en incidenten in de maritieme sector gepubliceerd. De informatie voor deze rubriek wordt verzameld door het Britse Nautical In-stitute en geanonimiseerd naar buiten ge-bracht. Het betreft aanvaringen, strandingen, verwondingen (en erger) bij oefeningen met reddingboten, tot een zere vinger door ver-keerd gebruik van gereedschap. Ikzelf lees de rubriek altijd met veel interesse en het is mijn overtuiging dat de informatie die hierdoor ver-spreid wordtuiteindelijkmensenlevens spaart, In dit nummer van SWZ is, evenals vorige maand, een artikel gewijd aan het kapseizen van de Costa Concordia. Dit ongeval zal onge-twijfeld repercussies hebben voor de maritie-me sector, zowel in regelgeving, training van bemanning, als de verzekering van schepen in deze sector En toevalligerwijs, dit artikel was al eerder gepland, vindt u ook een beschrij-ving van het kapseizen van een zeilend oplei-dingsschip, een bark genaamd Concordia (om de verwarring groter te maken) in Braziliaan-se wateren, ongeveer een jaar geleden. Of het nu de MARS-rapporten of de ongeluk-ken met de (Costa) Concordia betreft, in vrij-wel alle gevallen speelt het menselijk hande-len een grote rol. Het is om die reden dat we een artikel getiteld 'Perception of Risk - Hu-man Factors in Risk Assessment' publiceren. De auteur, Vaughan Pomeroy, geeft hierin een gedegen overzicht van toepassing van men-selijk handelen in het vaststellen en beoorde-len van de veiligheid van schepen en maritie-me instaiiaties. Hij beschrijft de problemaritie-men die zich voordoen bij introductie van het gebruik van Formal Safety Assessment (FSA) en Safe-ty Cases, maar gaat ook in op de perceptie die mensen hebben over veiligheid, een perceptie die nogal kan afwijken van wat "objectief" door statistieken wordt voorspeld. Dit artikel vereistvan de lezer enige inspanning om bette doorgronden, het is meer studiemateriaal dan leesvoer, maar gezien de grote invloed die mense-lijk handelen heeft gehad bij de ge-beurtenissen van de Costa Concor-dia, zowel voor als na het fatale contact met een rotspunt, is het zeer aan te bevelen.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website: www.swzonline. nl

14

46

2

4

6

13

18

21

22

25

50% goedkoper en 30% zuiniger

Waarom zou je een oud schip houden of Icopen als een nieuw schip zoveel meer te bieden heeft? Deze wat overdreven voorstelling van zaken is gebaseerd op een uitspraak van de ceo van de Wah Kwong-rederij uit Hong Kong tijdens'een recent gehouden Marine Money-conferentie. Hij bedoelde dat je nu schepen kunt bestellen die 50% goedkoper zijn dan in 2007/2008. Daarnaast zijn ze veel zuiniger en hebben dus aanzienlijk minder te lijden van de hoge brandstofprijzen van vandaag en, naar men verwacht, de komende jaren. Hij heeft met deze bou-de uitspraak bou-de aandacht gevestigd op het dilemma waar veel rebou-ders vanaf nu mee worden geconfronteerd, ervan uitgaande dat de brandstofprijzen inderdaad hoog blijven.

Special binnenvaart

De binnenvaart is een dynamische sector. In deze eeuw is een flink aantal eenheden aan de vloot toegevoegd. De Nederlandse vloot is sneller gegroeid dan in de buurlanden. Vanaf het millennium in 2000 is er circa zeventig procent van de Europese nieuwbouwvloot onder Nederlandse vlag gaan varen.

Projectmanagement vraagt maatwerk

Procesinnovatie, in de zin van het implementeren of verbeteren van een projectmanagementmethode, leidt niet altijd tot verbetering. De i n v u l l i n g - d e operationele a a n p a k - v a n projectmatigwerken is afhankelijk van een aantal variabelen. Deze variabelen zijn: de structuur van de primaire processen, de structuur van de planprocessen, de organisatorische structuur, de aard van het werk en/of de projecten en de structuur van de informatieprocessen. De keuze is simpel: wordt het maatwerk of confectie?

Verder in dit nummer

N i e u w s M a r i t i e m e m a r k t M a a n d maritiem M a r i t i e m e b r a n c h e -organisaties bundelen k r a c h t e n in Rotterdam Depressurised W a v e Basin Paves the W a y for J o i n t Industry Projects B i n n e n v a a r t w i j z i g t koers Innovatie gedijt door goede m a t c h t u s s e n b o u w e r en schipper-o n d e r n e m e r

Beurs in Gorinchem w i l niet de grootste, maar w e l de breedste zijn

26 N i e u w e generatie professionals in opleiding 28 Binnenvaart gaat voor

" g r o e n " 30 Environment-Friendly Inland Shipping 36 N i e u w b o u w g o l f in v e e r p o n t e n 39 Hoi A m u l e t , hoeveel v e r b r u i k jij? 40 Perception of Risk 49 N i e u w e uitgaven 50 MARS Report 52 V e r e n i g i n g s n i e u w s

Omslag: de For-Ever brengt Heinekens exportbieren naar de tjavens van Rotterdam en Antiverpen {foto M. van Dijk)

In de aanloop naar de Construction & Ship-ping Industry maritieme vakbeurs van 8 tot 10 mei in de Evenementenhal Gorinchem, waar traditioneel de binnenvaartsector een grote rol speelt, besteedt SWZ ook dit jaar aan-dacht aan deze sector

Was er vroeger, zeg twintig of dertig jaar ge-leden, in technisch opzicht weinig nieuws te melden vanuit de binnenvaart, is dat nu wel anders. Hoewel transport over water altijd al efficiënt was waar het brandstofverbruik per ton-kilometer en daarmee de uitstootvan CO^ betrof, de uitstoot van NÜ^, SÜ^ en fijn stof overtrof in de afgelopen jaren die van het ver-voer over de weg en het spoor. Daar komt nu gelukkig verandering in. Diverse ontwikkelin-gen en vernieuwinontwikkelin-gen maken van de binnen-vaart een schone en duurzame transportmo-daliteit.

Voorbeelden zijn de Amulet, een tanker die vorig jaar de prestigieuze Schip van het Jaar prijs won en de Argonon, ook een tanker, die ontworpen is om LNG als brandstof te gebrui-ken en daarmee een zeer lage uitstoot van schadelijke stoffen bereikt. Dit laatste schip werd in de vaart gebracht door de Zwijnd-rechtse binnenvaartreder Gerard Deen, die mede daardoor onlangs als Rotterdams Ha-venman van het Jaar werd benoemd. Gok vermeldenswaard is dat Heineken al zijn exportbieren vanaf de brouwerij in Zoeter-woude per binnenvaartschip naar de havens van Rotterdam en Antwerpen laat vervoeren. Daardoor stuurt Heineken jaarlijks gemiddeld 100.000 vrachtwagens minder de weg op, waardoor er meer ruimte komt op de drukke snelwegen in de Randstad en de uitstoot van CÜj aanzienlijk wordt beperkt. Het schip op de cover van deze maand, de For-Ever, is speci-aal voor dit transport ontworpen.

Natuurlijk heeft ook de binnenvaart te lijden onder de huidige economische crisis. In de vaste rubriek Maritieme markt besteedt Antoon Oosting ruim aandacht aan de f i -nanciële aspecten van de sector. Merkwaardigerwijs worden er on-danks de overcapaciteit ook nu nog steeds casco's uit China en Oost-Europa aangevoerd.

Hotze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

17

Wat kan de maritieme sector met

doei-regelgeving?

'Wat is de invloed van overgang van voorgeschreven regelgeving naar doelregel-geving binnen de maritieme industrie?' Dat w/as hetthema van de interactieve dis-cussie die de KNVTS donderdag 29 maart organiseerde. In "Lagerhuis"-stijl werd, onder leiding van de heer Ubald Nienhuis, gedebatteerd over de kansen en be-dreigingen die deze nieuwe benadering van regelgeving met zich meebrengt.

Veiligheidszone en hoge snelheid cruciaal

Na een aanvaring tussen de sleepboot Fairplay 22 en het Ro/Ro-passagiersschip Stena Britannica op 11 november 2010 kapseisde de sleepboot. Vijf opvarenden raakten te water waarvan er twee omkwamen. In dit artikel staat het tot stand ko-men van de sleepverbinding aan stuurboordvoorzijde, die gemaakt zou worden met de Fairplay 22, centraal. In opdracht van de

Onderzoeksraad bracht het IVIarin de omstan- . \ \ ,

digheden in kaart en voerde hydrodynamische

berekeningen uit om de "interactie" tussen de V \V 'i veerboot en de ernaast opstomende sleepboot l 'Ji '\ :\'

te kunnen beoordelen. Zo werd onderzocht hoe 'iiiii

X ' l

" , •

wor-den gebracht.

30

Huisman's Compact Drill Ship Debut

In the second quarter of this year, the Noble Globetrotter I will enter service. The first drill ship built to an integrated Huis-man-design will be joined by the Noble Globetrotter II in 02 2013. Their design with Huis-man's Dual Multi-Purpose To-wer allows for an equal payload at half the displacement com-pared to conventional designs.

2

4

6

13

14

20

25

26

28

Verder in dit nummer

N i e u w s

Maritieme markt

M a a n d maritiem

Voor u gelezen

Nederlandse boomkorvloot

veroudert

Leuk schilderij bleek

miljoen w a a r d

Deeltijd master voor

maritieme professionals

Hours of W o r k and Rest

Vaarcomfort door bijlboeg

36

Jac M e e u w i s s e n geeft

roer Van Voorden over aan

A r j a n Pelders

Gewicht op de schaal!?!

Verdieping van de Elbe

nadert

Environment-Friendly

Inland Shipping

Nieuwe uitgaven

MARS Report

Verenigingsnieuws

Omslag: de Noble Globetrotter I, een nieuiv boorscbip naar onb/verp van Huisman Equipment Ifoto Flying Focusl

38

42

44

47

48

50

In dit nummer van SWZ vindt u interessante artikelen, onder meer de scheepsbeschrijving van een modern boorschip en het onderzoek dat Marin heeft gedaan naar aanleiding van het kapseizen van de sleepboot Fairplay 22 bij Hoek van Holland in november 2010 waarbij twee bemanningsleden om het leven kwamen. Zonder andere artikelen in dit nummer van SWZ tekort te doen, wil ik speciaal aandacht vragen voor pagina's 28-29. Hier wordt met il-lustraties en korte teksten de essentie van de nieuw ontwikkelde serie reddingboten van de KNRM uit de doeken gedaan door middel van een infographic in plaats van een uitgebreide tekst met technische (tweedimensionale) te-keningen.

Nu zijn infographics niet nieuw. Velen van ons herinneren zich de technische illustraties van de tweelingbroers Das, waarin veelal futuris-tische toekomstbeelden werden geschetst. En wat te denken van middeleeuwse wandtapij-ten, bijvoorbeeld het beroemde tapijt van Bay-eux waarop de slag bij Hastings (1066) is uit-gebeeld. In die tijd, waarin weinig burgers konden lezen en schrijven was een visuele uitbeelding een beproefd middel om een boodschap aan het volk overte brengen. En w e kunnen nog veel verder de geschiedenis in gaan. Meer dan 10.000 jaar geleden maak-ten cro-magnon in een grot bij Lascaux in Zuidwest-Frankrijk rotsschilderingen waarop wolharige mammoeten, neushoorns en bizons werden uitgebeeld tijdens de jacht. Wat pre-cies de betekenis van deze afbeeldingen mag zijn geweest is moeilijk te achterhalen, moge-lijk was het een uiting van magie, misschien hadden de schilderingen te maken met onder-richt (waar moet ik het beest raken?). Maar het lijkt mij dat dit toch ook een vorm van info-graphics is.

Uiteraard wil ik onze lezers niet vergelijken met ongeletterde middeleeuwers, laat staan met steentijdbewoners die gehuld in berenvel-len wilde dieren met knotsen en speren te lijf gingen, maar ontegenzeggelijk kan in veel gevallen informatie effi-ciënter worden overgebracht door een uitgekiende 3D-illustratie met korte bijschriften dan door een uit-gebreid artikel geïllustreerd met formules en tweedimensiona-le technische tekeningen.

Wofze Boonstra, tioofdreclacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

20

26

32

Hoe gaan assets langer mee?

In deze tijd waarin steeds meer assets verouderen wordt steeds meer onderzoek gedaan naar levensduurverlenging. Als afstudeeropdracht voor de studie maritiem officier aan de Hogeschool voor de Zeevaart te Rotterdam ontwierpen twee studenten bij Heerema Marine Contractors (HMC) een model dat advies geeft over het uitvoeren van levensduurvedengend onderhoud.

Schoon schip maken

De afgelopen jaren is het équipement dat op RoRo-terminals wordt gebruikt steeds schoner geworden. In de nabije toekomst worden de normen nog verder

aangescherpt. Dit heeft ook invloed op de luchtkwaliteit in het ruim van

RoRoschepen tijdens het laden en lossen, maar desondanks wordt al jaren hetzelfde ventilatievoud aangehouden.

3D-printen van scheepsmodellen

Al eerder dan men tekeningen van schepen maakte werden er schaalmodellen vervaardigd met als doel in het klein af te beelden hoe het schip er in het groot uit zou gaan zien. Als ontwerphulpmiddel dus. En zelfs nu computermodellen te-keningen hebben vervangen is de behoefte aantastbare modellen nog niet ver-dwenen. Niet alleen om metingen aan te doen, zoals bij sleeptank-modellen, maar ook om de mens een getrouw beeld van het uitein-delijke product te kunnen geven.

k

de laatste jaren nogal wat veran-deringen ondergaan en dit artikel geeft een indruk van de mogeiijk-heden en knelpunten.

2

5

6

8

16

24

30

Verder in dit nummer

N i e u w s

Voor u gelezen

Maritieme markt

M a a n d maritiem

Lagerhuisdiscussie 2

Tegenwind voor SkySails

Verwijderen afgebroken

bouten

36

Havencongres

Rotterdam 2012

41

Nieuwe uitgaven

42

MARS Report

44

Verenigingsnieuws

Omslag: Installatie offshore windturbine {foto Flying Focusl

In de rubriek Maritieme Markt bespreekt An-toon Oosting deze maand de inbreng van de Nederlandse maritieme industrie met betrek-king tot offshore windparken in Noordwest-Europa. Het blijiu dat wij een grote rol spelen in de installatie van offshore windturbines en bijkomende infrastructuur Niet alleen op het Nederlandse plat, maar ook langs de kust van vrijwel alle Noord-Europese landen waar off-shore windparken worden geplaatst. De pro-ductie van windturbines voor offshore toepas-singen daarentegen vindt vrijwel niet in ons land plaats. De grote betrokkenheid bij het in-stalleren van constructies en, meer in het al-gemeen, het werken op zee past in de Neder-landse traditie. Al heel lang was, en is, Nederiand een grote speler bij het bergen van schepen en bij baggerwerkzaamheden. Later, vanaf de jaren '70 van de vorige eeuw, bij de opkomst van offshore olie en gaswinning w a -ren het Nederlandse bedrijven die wereldwijd toonaangevend waren bij de installatie van vaste en drijvende platformen, het leggen van pijpleidingen, et cetera. Het is dus niet zo vreemd dat de Nederlandse maritieme indus-trie bij de opkomst van offshore windparken vooral de installatie en inbedrijfstelling voor zijn rekening neemt en minder betrokken is bij de productie of bouw van de installaties. Het ziet ernaar uit dat in de komende jaren de vraag naar een aantal grondstoffen, met name zeldzame metalen, de bestaande win-ningscapaciteit op land zal overtreffen. Daar-om is de verwachting dat uitgeweken zal moeten worden naar winning van deze grond-stoffen op en in de oceaanbodem. Met de ervaring die in ons land is opgebouwd ligt het voor de hand dat ook in deze opkomende marktvan diepzeemijnbouwde inbreng van de Nederlandse maritieme sector aanzienlijk zal zijn. Om werkzaamheden op zee veilig en efficiënt uit te voeren is uitgebreide enginee-ring noodzakelijk, en moeten gespecialiseer-de vaartuigen met complexe uitrusting worden ontwikkeld en gebouwd. Nederland kent dan ook een aan-tal gerenommeerde ingenieursbu-reaus en onderzoeksinstituten op maritiem gebied die een goede bo-terham verdienen aan de support voor deze werkzaamheden.

Hotze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

14

Keeping the Course: S M M 2012

Vaktentoonstellingen en beurzen zijn als het ware een graadmeter van de eco-nomische omstandigheden op een bepaald moment. De huidige ontwikkelingen in de wereldscheepsbouw hebben ook hun weerslag op de vraag naar expositie-ruimte op de SMM 2012. Voor bedrijven is het belangrijker dan ooit om contact te zoeken met potentiële klanten. SMM meldt dan ook een record van ruim 2000 ex-posanten.

20

3D-printen van scheepsmodellen

Al eerder dan men tekeningen van schepen maakte werden er schaalmodellen vervaardigd, met als doel in het klein af te beelden hoe het schip er in het groot uit zou gaan zien. Als ontwerphulpmiddel dus. En zelfs nu computermodellen tekeningen hebben vervangen is de behoefte aan tastbare

modellen nog niet verdwenen. Niet alleen om metingen aan te doen, zoals bij sleeptankmodellen, maar ook om de mens een getrouw beeld van het uiteindelijke product te kunnen geven. De modelfabricagetechniek heeft de laatste jaren nogal wat veranderingen ondergaan en dit artikel geeft een indruk van de mogelijkheden en knelpunten.

24

Special megajachten

Vooralsnog [ijkt de crisis de Nederlandse megajachtbouwers voorbij te gaan. Deze industrietak behoort tot de meest innovatieve van ons land en kan bovendien bouwen op een zeer goede naam en lange traditie. Reden voor SWZ Maritime om deze sector eens in de spotlight te zetten met een special.

Verder in dit nummer

2

N i e u w s

34

Uitstoot megajachten aan

4

Maritieme markt

banden

6

M a a n d maritiem

38

De jachten van de

12

Techniek en personeel

America's Cup

centraal tijdens Offshore

42

One Stop Offshore W i n d

13

Energy 2012

46

Turbine Installation

13

Voor u gelezen

46

Ports and Hinterland

18

Green Ship Technology

51

Logistics in China

24

Second Generation Intact

51

N i e u w e uitgaven

Stability Requirements for

52

MARS Report

28

Superyachts

54

Verenigingsnieuws

28

Glass on Yachts

30

Smart Energy System on

Board J-Class Rainbow

In dit eerste nummer van SWZ na de zomer-vakantie besteden we aandacht aan de SMM, de maritieme beurs die van 4 tot 7 september plaatsvindt in Hamburg. De SMM is met 2000 exposanten op 90.000 m'vloeroppervlak en naar verwachting meer dan 50.000 bezoekers de grootste beurs op maritiem gebied ter we-reld. Nederlandse bedrijven zijn goed verte-genwoordigd; ons land is na gastland Duits-land de grootste deelnemer In een volgende editie van SWZ besteden we aandacht aan enkele belangrijke ontwikkelingen die op deze beurs zijn gepresenteerd.

Het merendeel van de artikelen in dit nummer heeft echter betrekking op megajachten, een sector waarin de Nederlandse maritieme in-dustrie een vooraanstaande rol speelt, zie bij-voorbeeld de rubriek Maritieme marktvan deze maand. En terwijl de watersportindustrie in ons land voor kleine jachten heel sterk nati-onaal gericht is, blijkt dat de grote jachtbouw (schepen groter dan 45 meter) zeer sterk in-ternationaal gericht is. Vrijwel honderd pro-cent van deze schepen w o r d t i n opdrachtvan buitenlandse klanten gebouwd.

De redactie heeft ervoor gekozen vooral tech-nische aspecten van megajachten te behan-delen, in plaats van fraaie interieurs en strak geplamuurde rompen. Die treft de lezer vol-doende aan in folders en op websites van werven en toeleveranciers van megajachten en SWZ is ten slotte een technisch blad. Het doet mij veel genoegen dat we een artikel over de J-klasse kunnen publiceren. Het is geschreven door Gerard Dijkstra, die, al zal hij het zelf misschien niet beamen, er als geen ander voor heeft gezorgd dat dit elegante type zeiljacht de afgelopen tien j a a r w e e r nieuw leven is ingeblazen. Dit is het type schepen waarop de gevleugelde uitdrukking "Ifyou have to ask the price of such a yacht, you cannot afford if van toepassing is. Dat gold in de jaren dertig van de vorige eeuw, toen rij-ke industriëlen ze lieten bouwen om de zeer begeerde "America's Cup" te winnen, en dat is sindsdien niet veranderd. Het neemt niet weg dat ook de minder bedeelden onder ons tegenwoordig weer kunnen ge-nieten van de beelden van deze elegante zeiljachten.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

Crisis maakt S M M groter dan ooit

1200 genodigden waren aanwezig bij de start van de 25ste SMIVI in het CCH (Congress Center Hamburg), De beurs werd op maandagavond 3 september geopend met toespral<en van Bernd

Aufderheide, president en ceo van Hamburg IVlesse und Congress GmbH, Olaf Scholz, burgemeester van de stad Hamburg, en Dr. Philipp Rosier, de Duitse minister van economie en technologie. Dr Rosier verrichtte daarop de offi ciële openings-handeling en verklaarde de SMM voor geopend.

22

Pilot station vessel Polaris

De bouw van de drie nieuwe kotters voor het Nederlands Loodswezen vordert gestaag. Het eerste schip is in afbouw te Harlingen, het tweede ligt op de

helling te Stroobos en het derde is in aanbouw in de hal. Direct gekoppeld aan de vervanging van de stations-schepen zijn de opdrachten tot de bouw van vijf loodstenders en acht jollen. Al met al een mega-investering in een economisch spannende periode.

30

De jachten van de America's Cup

De America's Cup-wedstrijden kennen een inmiddels lange geschiedenis. Een geschiedenis die begon toen de Amerikaanse schoener, de America, op eigen kiel de Atlantische Oceaan overzeilde en het Engelse thuisfront versloeg in een wedstrijd rond het eiland Wight aan de Engelse zuidkust Dit was in de tweede helft van de negentiende eeuw en luidde het begin in van een belangrijke ontwikkeling in het jachtontwerpen die, tot nu toe, de top vertegenwoordigt van wat wetenschappelijk, technisch en sportief mogelijk is op dit gebied.

Verder in dit nummer

2

N i e u w s

35

Informatie toegankelijker

4

Maritieme markt

maken

4

Maritieme markt

maken

6

M a a n d maritiem

38

Nieuwe uitgaven

13

Voor u gelezen

40

MARS Report

18

Toekomstige milieuregels

42

Verenigingsnieuws

21

vragen nu beslissingen

21

Totaalevenement voor de

offshoresector

28

STC-Group en Hogeschool

Rotterdam slaan handen

ineen

U leest dit voorwoord, en natuurlijk de andere artikelen, verenigingsnieuws en advertenties in ons blad op papier Deskundigen op media-gebied zijn van mening dat informatie op pa-pier de strijd met digitale informatie beetje bij beetje aan het verliezen is. De oplage van vrij-wel alle gedrukte media, inclusief die van vak-bladen als SWZ Maritime neemt gestaag af, terwijl online-uitgaven blijven groeien. Nu is de oplage van ons blad de afgelopen jaren vrijwel constant gebleven, dus in dat opzicht doen we het niet slecht. Zoals u ongetwijfeld weet heeft SWZ ook een Engelstalige SWZ website, waar u maritiem nieuws, informatie over maritieme evenementen, interessante links, foto's en video's kunt vinden. Ook infor-matie met betrekking tot artikelen in SWZ Ma-ritime die te veel ruimte in het papieren blad zou vergen wordt hier regelmatig gepubli-ceerd. Deze website is begin deze maand ver-nieuwd en daarmee gebruiksvriendelijker ge-worden,dus alle reden om eens rond te neuzen op www.swzonline.nl. Ook kunt u zich abon-neren op de gratis digitale nieuwsbrief waar-mee u tweemaal per maand ontwikkelingen in de maritieme sector in uw mailbox ontvangt. Zie ook het nieuwsbericht op pagina 2. Zoals u eerder hebt kunnen lezen in het KNVTS Verenigingsnieuws zijn alle jaargan-gen van SWZ Maritime en zijn voorgangers, vanaf 1919, gedigitaliseerd. Deze schat aan informatie wordt in de komende maanden ge-schikt gemaakt om te doorzoeken en te down-loaden. De KNVTS, de Stichting SWZ en de redactie beraden zich over hoe, voor wie en in welke vorm dit archief openbaar gemaakt zal worden. Daar zitten nog heel wat (juridi-sche) aspecten aan, onder meer met betrek-king tot auteursrechten. We houden u op de hoogte van de ontwikkelingen.

En op iets langere termijn wordt onderzocht of SWZ Maritime naast de papieren versie ook digitaal voor de abonnees beschikbaar kan worden gemaakt. Uiteraard is dat voor bijvoorbeeld zeevarenden een uit-komst en voor abonnees in het buitenland zou het een kostenbe-sparing betekenen. Maar ook hier-aan zitten nog de nodige haken en ogen, zoals het afschermen van deze nummers voorniet-abonnees.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline. nl

16

Major Sectors ofthe Global Maritime

Industry in Crisis

Too many shipyards are fighting for few orders and too many ships for not ' enough cargo. Both shipbuilding capacity and merchant shipping capacity se-riously exceed market demand. Only a few sectors are still relatively healthy. Eu-ropean yards benefit from the fact that they build for niche markets.

m

Special creatief ontwerpen

Hoe gaat het onderwijs om met creatief onb/verpen, hoe geven studenten er invulling aan, hoe gaan bedrijven ermee om en hoe staat het met de

gereedschappen die nodig zijn om creatief te kunnen ontwerpen? In de special van deze editie komen al deze aspecten aan bod.

46

Nederlandse aanvoersector kan borst

nat maken

Behalve steeds strengere regelgeving en vangstquota lijdt de Nederlandse kottervloot de laatste tijd vooral onder de steeds hogere brandstofkosten. De komende jaren zal de lucht nauwelijks opklaren, want brandstof zal kostbaar in aanschaf blijven. Wat dat betreft kan de aanvoersector zijn borst nat maken.

Verder in dit nummer

2

N i e u w s

4

IVlaritieme markt

6

Maand maritiem

13

Veel onderzoek naar schip

en v a a r w e g van de

toekomst

20

Creatief o n t w e r p

24

Simpler and Faster

31

Capturing Configuration

Rationale in Complex Ship

Design

38

43

48

51

52

54

Drijvende-stedenbouw

biedt maritieme kansen

Creativiteit en c o m m e r c i e

V for Versatility

Nieuwe uitgaven

Mars Report

Verenigingsnieuws

Omslag: de Damen Offshore Carrier 7500 (Damen Shipyards)

Dit nummer van SWZ heeft als thema creatief ontwerpen. U vindt artikelen over dit onder-werp uit het maritieme bedrijfsleven en uit de academische hoek (TU Delft en hbo), van stu-denten, promovendi en docenten.

Om succesvol (creatief) te kunnen ontwerpen, zeker waar het complexe schepen en installa-ties betreft, dient een ontwerper over ge-schikte gereedschappen te kunnen beschik-ken. Twee artikelen in dit nummer, van de hand van Bartvan Oers en van Tom DeNucci, beiden recentelijk gepromoveerd aan de TU Delft beschrijven dergelijk door hun ontwik-keld gereedschap. Om dit gereedschap vorm te geven en te testen is, zo blijkt, naast veel transpiratie ook een grote hoeveelheid inspi-ratie (zeg creativiteit) nodig.

Voor de indeling van complexe scheepstypen als bijvoorbeeld marineschepen en offshore-units wil een ontwerper (of een groep ontwer-pers) graag beschikken over een 3D parame-trisch model waarmee mogelijke indelingen onderling vergeleken en afgewogen kunnen worden. Naast de indeling op zich moeten ui-teraard aspecten, als stabiliteit, weerstand en voortstuwing, gedrag in zeegang, investe-ringskosten, et cetera, worden meegenomen in de uiteindelijke keuze van de optimale con-figuratie uit duizenden opties. Men zou den-ken dat met de huidige computercapaciteit voor een SD-weergave van het object in het model gekozen zou worden. Dit blijkt echter te veel gevraagd, voor praktische toepassingen binnen een redelijk tijdsbestek wordt terugge-grepen op een 2,5D-modellering.

Een tweede aspect in het ontwerp van com-plexe schepen is het vastleggen van keuzes en motivering daarvan in het ontwerpproces. In de conceptontwerpfase wordt daar nor-maal gesproken weinig aandacht aan steed; de ontwerper of groep ontwerpers be-schouwt op dat moment keuzes als logisch en heeft weinig oog voor latere consequenties. Maar de geschiedenis leert dat het niet vastleggen van keuzes later soms grote consequenties kan hebben, bijvoorbeeld als het be-treffende schip moet worden on-derhouden of gemodificeerd. Bo-vendien kan de informatie nuttig zijn voor volgende ontwer-pen.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

17

Busier Routes, Bigger Ships and New

Technology

In recent years, it became quite clear that traditional traffic management instru-ments, measures and services will not be sufficient to sabsfy the current needs of public and private stakeholders. As a result, stakeholders in the maritime do¬

or. . main have started to anticipate local and stand¬ alone strategies and plans in orderto establish integrated concepts, services and systems. Sin-ce 2006, so did the Port of Rotterdam Authority, with the concept of Vessel Traffic Management (VTM).

26

Vier maritieme prijzen te verdelen

Met vier maritieme prijzen, de VIMSI Wim Timmersprijs, de HME Maritime Innovation Award, de KVNR Shipping Award en de KNVTS Schip van bet Jaar prijs, zette het zevende Maritime Awards Gala de innovatieve kracht van de Nederlandse maritieme sector flink in de spotlights. En volgend jaar haakt ook de Koninklijke Marine aan met een eigen prijs.

36

De gezagvoerder is bij incident al snel

de boef

Nog altijd is er geen Nederlandse gezagvoerder of stuurman in het buitenland voor langere tijd achter de tralies verdwenen. En mocht het gebeuren dat ze vanwege hun werk in het buitenland worden vervolgd, dan mogen ze er volgens Tineke Netelenbos, voorzitter van de Nederlandse redersvereniging KVNR, op rekenen dat hun bazen voor hen in de bres springen.

Verder in dit nummer

2

N i e u w s

Maritieme markt

6

M a a n d maritiem

12

Voor u gelezen

13

Oproep: geschiedenis

W e r f Gusto en GustoMSC

14

LNG als scheepsbrandstof

heeft nog heel w a t hordes

v o o r z i c h

20

H o w Guilty Is Captain

Schettino?

22

Veranderingen aan boord

30

W. Smit verhuist naar drie

keer zo groot terrein

32

Cruise and Leisure Boats

in China

38

Simpler and Faster (2)

43

Capturing Configuration

Rationale in Complex Ship

Design (2)

48

MARS Report

50

Verenigingsnieuws

Elders in dit nummer vindt u een verslag van de uitreiking van vier maritieme prijzen op het Maritime Awards Gala dat 8 november plaats-vond in de Cruise Terminal te Rotterdam. Dit jaarlijks terugkerend e v e n e m e n t - w e beleef-den de zevende editie - is naast een uitmun-tende netwerkgelegenheid en voor velen een gezellig maritiem samenzijn, de plaats waar recente ontwikkelingen en gebeurtenissen wereldkundig worden gemaakt.

Ook dit jaar waren de genomineerde inzendin-gen van hoge kwaliteit, zodat de jury in veel gevallen maar moeilijk tot een keuze van de winnaar kon komen. Dit toont aan dat de mari-tieme sector in Nederland als geheel een sterke positie in de wereld heeft en in sommi-ge sommi-gevallen toonaansommi-gevend is. Daarnaast ver-sterkt de aandacht die de prijswinnaars krij-gen de sector als geheel.

Ontwerpers van gereedschappen voor (deel-) systemen presenteren hun vindingen op het Ontwerperscongres georganiseerd door de VNSI Wim Timmersprijs, zijn daar in competi-tie, maar leren ook van elkaar.

De ontwikkeling en vernieuwing van systemen aan boord van schepen (misschien tegen-woordig wel het gebied waarop de maritieme sector zich het snelst ontwikkelt) wordt gesti-muleerd met de HME Maritime Innovation Award. Ook deze prijs bevordert de competitie bij de maritieme toeleveringsindustrie, maar versterkt eveneens onderlinge uitwisseling van ideeën.

De KVNR Shipping Award bevordert nieuwe ontwikkeiingen ten behoeve van de veiligheid en comfort van de bemanning, besteedtaan-dacht aan maatschappelijke zaken en het mi-lieu. En niet alleen aan boord van schepen, maar ook op het gebied van schip-haven-in-teractie, zoals de toepassing van walstroom waardoor de luchtkwaliteit in de haven verbe-tert en de uitstoot en geluidsoverlast worden teruggedrongen.

De integratie van nieuwe ontwikkelin-gen vindt uiteindelijk plaats in het schip zelf De KNVTS stelde de Schip van het Jaar prijs in, al weer dertien jaar geleden, bij het hon-derdjarig bestaan, om ieder jaar een in technisch opzicht innovatief schip in het zonnetje te zet-ten.

Wofze Boonstra, hoofdredacteur

Bezoek ook onze website:

www.swzonline.nl

12

Vuistregels helpen snel rekenen aan

innovatieve binnenschepen

Robert Hekkenberg promoveert 25 januari op een on-derzoek naar het ontwerp van binnenschepen voor ef-fectieve transportketens. Een koerswijziging, want zijn voorgangers waren meer bezig met de logistieke kant van het vervoer, zoals het schip als schakel in de ver-voersketen. 'Met onze beperkte mankracht is het altijd worstelen met de tijd, maar toch weten we ruimte te vinden voor fundamenteel onderzoek in de binnenvaart.'

18

Special Brazil

Two hundred times bigger than the Netherlands, the fifth largest country in the world and in gross nabonal product the sixth country on our globe: that is Brazil in 2012. One ofthe BRIC countries, together with India, Russia and China, the fast growing large economies now surpassing many of the old leading countries of our world. Not necessarily in a straight line, now and then with unpleasant hiccups, but in general unstoppable.

26

Surveyvaartuig Geo Focus

Door de steeds toenemende vraag naar het verrichten van hydrografische werkzaamheden in de offshore liet Geo Plus een speciaal survey-vaartuig ingericht voor ROV- en AUV-onder-steuning ontwerpen en bouwen bij Scheepswerf De Haas in Maassluis. SWZM-redacteur Gerrit J. de Boer sprak met directeur/eigenaar Jan Loots van Geo Plus, project manager Ruben Kalisvaart van Scheepswerf De Haas en naval architect Bas Sonneveld van Studio Yacht.

Verder in dit nummer

2

N i e u w s

37

Nederlands erfgoed in

4

Maritieme markt

Braziliaanse w a t e r e n

6

Maand maritiem

40

Year-Round A r c t i c Drill Rig

15

Tuning the Supply Chain

44

Design: JBF A r c t i c

18

Brazil and lts Maritime

44

Milieuvriendelijk smeren in

21

Industry

47

de dredging-industrie

21

Concordia richt de

47

N i e u w e uitgaven

23

verrekijker op Brazilië

48

MARS Report

23

Working and Living in

51

Verenigingsnieuws

Brazil

32

Tijd maken voor

34

relatieopbouw

34

Ongelofelijk

activiteitenniveau

Het laatste nummer van SWZ Maritime voor de jaarwisseling is traditiegetrouw een lan-denspecial. Dit jaar is gekozen voor Brazilië, uiteraard besteden we vooral aandacht aan de maritieme sector en bijbehorende uitda-gingen van dit grootste land van Zuid-Ameri-ka. Brazilië is zoals u weet een van de BRIC-landen, welke worden gekenmerkt door een snel groeiende en vernieuwende economie. Geen wonder dat vorige maand een grote Ne-derlandse handelsmissie hofland bezochten de verwachting is dat in de komende jaren de banden tussen het Nederlandse en Brazili-aanse bedrijfsleven verder worden aange-trokken. Onze minister van Buitenlandse Han-del en Ontwikkelingssamenwerking, Lillianne Ploumen, kondigde aan dat er de komende ja-ren meer onderlinge ontmoetingen plaatsvin-den; 'leder jaar komt er een missie Brazilië,' De betrekkingen tussen Nederland en Brazilië dateren al van eeuwen her, hiervan getuigt onder meer de maritiem-archeologische vondst van de Utrecht, het admiraliteitsschip dat in 1648 bij de Braziliaanse kust verging in een slag met de Portugezen; in dit nummer leest u daarover. Maar uiteraard besteden we meer aandacht aan het heden, met ardkelen over Nederlandse bedrijven die in Brazilië ac-tief zijn, met eer sfeertekening van de hand van Herman Bik, een Nederlandse maritiem ingenieur die vrijwel zijn hele professionele loopbaan in Brazilië heeft liggen, en met ana-lyses van twee van onze redacteuren. Uit deze analyses b l i j k t d a t e r w e l i s w a a r v e e l kansen voor het Nederlandse maritieme be-drijfsleven zijn, maar dat er ook nogal wat val-kuilen te verwachten zijn. Het belangrijkste negatieve aspect in handelsbetrekkingen en mogelijkheden voor vestigingen van Neder-landse bedrijven zou wel eens de protectio-nistische houding van de Braziliaanse over-heid en het Braziliaanse bedrijfsleven kunnen zijn. Maar wie weet kan de Nederlandse mari-tieme industrie hier beter op inspelen dan de buitenlandse concurrentie.

Rest mij u, namens de gehele re-dactie, prettige feestdagen en een goede vaart in 2013 te wensen.

Hotze Boonstra, hoofdredacteur

, i