Joanna Milewska
Książki z kolekcji Jakuba Zablera
(1670-1753) w zbiorach Biblioteki
UMK w Toruniu
Rocznik Toruński 26, 71-89
1999
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 26 R O K 1999
Książki z kolekcji Ja k u b a Zabiera (1670-1753)
w zbiorach Biblioteki UM K w T oruniu
Joanna Milewska
T ru d n e dla dziejów T o ru n ia pierwsze dziesięciolecia wieku X V III - w ojna północna i następ u jące po sobie zarazy - szczęśliwie nie wpłynęły d estruktyw nie n a rozwój sfery kulturalnej jego mieszkańców. T oruń (choć z pew nym i tru d n o ściam i) ponownie odrodził się gospodarczo i stał się otw arty n a nowe idee niesione przez prekursorów , a następnie myślicieli nowej epoki. Nośnikiem tych idei, nowych poglądów, było słowo druko wane, n a k tó re system atycznie rósł popyt. Zwiększał się również krąg osób kolekcjonujących książki, które po śmierci właścicieli trafiały n a licy tacje. T a m ulegały rozproszeniu, zasilając kolejne pryw atne biblioteczki lub k tó rąś z bibliotek publicznych1. W epoce oświecenia księgozbiorów p ryw atnych, m niejszych lub większych, było w T oruniu p onad 502. Nie wiele spośród nich doczekało się opracow ania. Ogólnie problem atyką tą zajm ow ali się K ry sty n a Podlaszew ska3, Stanisław Salmonowicz4, a o ko lekcji należącej do X V III-w iecznego lekarza W acława Durosza szczegółowo pisała B a rb a ra Serczykowa5. Jeden spośród nieopracowanych toruńskich
*W w iek u X V III w T o ru n iu fun k cjo n o w ały p rzed e w szy stk i dw ie bib lio tek i p u b lic z n e - g im n a z ja ln a i rad zieck a.
2S. Salm o n o w icz, D zieje k sią żk i i czyteln ictw a , [w:] H isto ria T oru n ia , p o d red . M . B isk u p a , t. 2, cz. 3, M ię d z y barokiem i ośw ieceniem , T o ru ń 1996, s. 391.
3K . P o d la sze w sk a, X V I I I - w ieczn e k sięg o zb io ry m ie szc za n to ru ń sk ic h ja k o
p rze ja w ich k u ltu r y u m y sło w e j, A c ta U n iv e rs ita tis W ratislav ien sis, B ib lio tek o
zn aw stw o V II, 1978, s. 2 3 1 -2 4 8 . 4S. S a lm o n o w icz, op. c it., s. 3 9 0 -3 9 4 .
5B. Serczy k o w a, K się g o zb ió r leka rza to ru ń skieg o W acław a D urosza z d ru g iej
p o ło w y X V I I I w ieku , Z eszy ty N aukow e U M K . N au k a o książce V I, z. 39, 1970,
księgozbiorów pryw atnych należał do pasto ra, profesora G im nazjum Aka demickiego - J a k u b a Zabiera. Jest on częścią większej kolekcji należącej do biblioteki toruńskiego zboru ewangelickiego n a S tary m Mieście i razem z n ią znajduje się obecnie w zbiorach B iblioteki U niw ersytetu M ikołaja K opernika w T oruniu.
Niniejszy artykuł je s t pró b ą zaprezentow ania zachowanych pozycji z księgozbioru Zabiera. Podjęcie tego tem a tu w ydaje się ty m b ar dziej uzasadnione, gdyż twórczość literacka J a k u b a Z abiera nad al w zbu dza zainteresow ania badawcze w środow isku naukow ym T o runia. Jego pokaźna spuścizna została om ów iona w latach pięćdziesiątych przez Leona W itkow skiego6, a w dziewięćdziesiątych sta ła się tem atem zainteresow ań P rzem ysław a N ehringa7.
Ja k u b Zabler urodził się w 1670 r. w Bardiowie (B artfeld) n a Słowacji (ówcześnie n a W ęgrzech) w rodzinie wywodzącej się z kręgu elity intelek tu aln ej, jak o syn i praw nuk pastora. Swą edukację rozpoczął w rodzin nym mieście, a od 1686 r. naukę kontynuował w W itten b erd ze i Dreźnie, stu d iu jąc ta m teologię i języki klasyczne. W roku 1693 powrócił do Bar- diowa, gdzie ob jął po zm arłym A dam ie P o p rad 8 stanow isko drugiego nie m ieckiego kaznodziei. Takie sam o stanowisko otrzym ał kilka la t później w Schem nitz. W okresie tym kilkakrotnie, z powodów religijnych, uciekał z rodzinnych stro n 9. Przebywał wówczas m .in. we W rocławiu i T oruniu, gdzie ostatecznie osiadł n a stale w roku 1718. Ja k odnotow ał X V III- wieczny toruński kronikarz Jak u b Henryk Zernecke: „...8 listo p ad a [1718] został przyjęty n a stanowisko nadzw yczajnego profesora gim nazjum , były
6L. W itk o w sk i, J a ku b Z abler epigon to ru ń sk ic h p o etów n o w o la c iń sk ic h , Eos. O rg a n P o lsk ieg o T o w a rz y stw a F ilologicznego, T . X LV I, 1 9 5 2 /3 , s. 189-211; n a le ży zw eryfikow ać o p in ię a u to ra ze s. 196, iż „ ...k sią ż k i te [należące do J . Za b ie ra - J. M .] w łączono do zbiorów , k tó re d ziś z n a jd u ją się w K siążn icy im . K o p e rn ik a w T o ru n iu ” .
7G1os U czelni, kw iecień 1997, n r 4, s. 6; n a te m a t je d n e g o z u tw o ró w J. Z a b ie ra zob. P. N e h rin g , Ja ku b Z a b le r-C iv is T h o r u n e n sis , M ea n d e r, 1995, z. 1 -2 , s. 6 7 -7 5 .
8 N a je g o te m a t zob. L. F rey ta g , D ie B ild n iss e d er F a m ilie Z a b ler in d er
A lts tä d tis c h e n K irc h e in T h o rn , M itte ilu n g e n des C o p p e rn ic u s-V e re in s fü r W is
s e n s c h a ft u n d K u n s t zu T h o rn , H. 23, 1915, s. 101.
9 N a te m a t w y g n a n ia w 1699 r. z ap isał Z ab ler k ró tk ą n o ta tk ę n a w yk lejce książk i - sygn. B ib lio te k i U n iw e rsy te tu M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu (d a le j B U T ) - O b. 7. II. 5882.
10—letni proboszcz w Schem nitz n a W ęgrzech... - Ja k u b Z abler...” 10. W gru d n iu tegoż roku n a stąp iła jego uroczysta introdukcja.
Jak o pedagog tutejszego gim nazjum nauczał języków klasycznych, ja k również orientalnych, retoryki, poetyki, choć w porów naniu do swoich ko legów - profesorów w roli nauczyciela nie odznaczał się now atorstw em 11. Je st znany głównie dzięki twórczości poetyckiej i uznawany za je d nego z najw ybitniejszych poetów nowołacińskich, którzy tworzyli w X V III-w iecznym T oru n iu . T akie m iano nadali mu dziejopisowie wieków ubiegłych12, z czym zgadzają się również historycy nam współcześni13. Spośród jego bogatej twórczości wymienić m ożna choćby kilka wierszo w anych p oem atów historycznych, tj. De claris inclyti G ym nasii Herm a-
thenis carm en (po 1720), M em oria M edicorum Thorunensium (1719) czy Specim en T ko ru n ii Evangelici (1719)14.
W pierw szych latach swego p obytu w Toruniu stracił dzieci, a w roku 1736 pochow ał ukochaną żonę - M ałgorzatę Elżbietę z dom u P o b st15.
10 J. H. Z ernecke, T h o r n is c h e C h ro n icka in w elcher die G esch ich te d ie se r S ta d t
v o n M C C X X I bis M D C C X X I V aus bew ehrten S crib e n te n u n d glaubw ürdigen D o c u m e n tis z u s a m m e n getra g en w o rd en ..., B erlin 1727, s. 438.
n N a t e m a t d z ia łaln o śc i p ed ag o g iczn ej J . Z a b ie ra zob. L. W itk o w sk i, N a
u ka ła c in y i greki w to r u ń s k im g im n a z ju m a k a d em ic k im w X V I - X V I I I w., [w:] K się g a P a m ią tk o w a ĄOO-lecia T oru ń skieg o G im n a zju m A ka d e m ic kie g o , p o d red.
Z. Z d rójkow skiego, t. 1, T o ru ń 1972, s. 71-112.
12Zob. J. G . L ip p iu s, T h o r u n iu m H u n g a ro ru m L itte r is D e d ito ru m M a-
tr e m .O r tio n e p e cu łia ri quae C eleberrim o G y m n a sio T h o r u n e n si a n im o gratis- s im o v a le d ix it..., J e n a e 1735, p a ssim , K siąż n ic a M iejska w T o ru n iu (d alej KsM),
sy g n . K 4 ° a d l. 728 (103723); k rę ts z e , choć rów nież p o ch leb n e in fo rm a cje w:
D a s g e la h rte P re u sse n . A u s n e u e n u n d a lte n ... S c h riffte n ... wie auch der g e la h rte n M ä n n e r ... N a h m e n u n d Leben w öchentlich vo rg estellet..., B d. 1, 1722,
s. 5 2 -5 4 ; G . G . D ittm a n , B e y tr ä g e z u r G esch ich te d er S ta d t T h o r n , B d. 1, [T o ru ń ] 1789, s. 93.
13N p . S. S alm o n o w icz, W kręg u to ru ń sk ic h e ru d y tó w osiem n a steg o w ieku, [w:]
K się g a P a m ią tk o w a , t. I, s. 231; J. H u p p e n th a l, ĄOOlat d ru ka rstw a w T o ru n iu ,
cz. I: X V I - X V I I I w ., R o cz n ik T o ru ń sk i, t. 4, 1970, s. 270; o ra z P. N ehring, op . cit.
14Szerzej n a te m a t tw ó rczo ści p o ety ck iej J. Z a b ie ra zob. L. W itk o w sk i, Jakub
Zabler, s. 1 8 9 -2 1 1 .
15A rc h iw u m P a ń stw o w e w T o ru n iu , E w an g elick a G m in a W y zn a n io w a (d alej A P T , E G W ), św . Jerze g o , J. 109, s. 303, 306, p o d d a t ą 27 w rześnia. W K sM w T o ru n iu z n a jd u je się k ilk a p a n eg iry k ó w n a cześć żony Z a b ie ra - K sM - sygn. 156,
Sam dożył 83 lat, ciesząc się dużym szacunkiem w spółobyw ateli16. P odob nie ja k i jego żona, został pochowany n a cm entarzu przy kościele św. Je rzego w T o ru n iu 17. N iestety nie zachowało się żadne epitafium należące do rodziny Zablerów 18, tak ja k i p o rtrety przedstaw iające trzech jej członków, z których jeden (na którym widniał Ja k u b Zabler ju n io r), znajdow ał się jeszcze do 1945 r. w kościele ewangelickim n a S tary m Mieście19.
Oprócz działalności pedagogicznej i poetyckiej przez całe swoje życie pasto r Zabler zajm ow ał się kolekcjonowniem książek. W roku swej śm ierci przekazał zeb ran ą kolekcję nowo powstałej bibliotece Zboru Ew an gelickiego Starom iejskiego, mieszczącej się najpierw w kaplicy w Dwo rze A rtu sa, a później od 1756 r. przy kościele Św. K rzyża (obecnie kościół o.o. Jezuitów ). N iestety nie zachował się do d n ia dzisiejszego spis owego księgozbioru, wobec czego tru d n o oszacować wielkość podarow anej wówczas kolekcji. Kw erenda przeprow adzona w toruńskim archiw um nie rozw ikłała tej kwestii, gdyż nie odnaleziono testam en tu p a sto ra Ja k u b a . Nie potrafim y również odpowiedzieć n a pytanie: k to i kiedy przekazał książki zboru ewangelickiego (a więc i te, które należały do Z abiera) do B iblioteki Uniwersyteckiej w T oruniu. W inw entarzach stary ch druków biblioteki nie została zapisana d a ta akcesji tych książek, lecz należy przy puszczać, że n a stąp iła ona w latach 1945-194920. Zachowane spraw ozda n ia pracow ników biblioteki z pierwszych la t jej działalności, znajdujące się w A rchiw um UM K i archiw um biblioteki, dotyczące zwożenia książek poniem ieckich z terenów północnej Polski, nie zaw ierają inform acji n a ten tem a t. W y d aje się jed n ak wielce praw dopodobne, że zasób biblioteki zboru ewangelickiego, a w nim i kolekcji J . Zabiera, przejął w roku 1945 U rząd Likw idacyjny jak o d obra poniemieckie, a n astępnie przekazał go
157, 158.
16J . H . Z ernecke, op . c it., s. 438.
17A P T , E G W ś w. Jerzeg o , J. 110, s. 172, p o d d a t ą 25 sty cz n ia .
18L. F e y ta g , op . c it., s. 9 5 -101; życiorys J. Z a b ie ra głów nie n a p o d s ta w ie : L. F re y ta g , op . c it.; S. Salm onow icz, T o ru ń sk ie G im n a zju m A k a d e m ic k ie w la
ta c h 1 6 8 1 -1 8 1 7, [w:] K sięg a P a m ią tk o w a , t. IV , P o z n a ń 1973, passim ; L. W it
kow ski, Ja ku b Zabler, passim .
19N a te m a t m .in . zaginionych p o rtre tó w z kościoła (o b ecn ie) p o d w ezw aniem Św . D u c h a zob. - J . D om aslow ski, K o śc ió ł A k a d e m ic k i Św . D u c h a w T o ru n iu .
D zie je - a rch itektu ra - w yposażenie w n ętrza , R o czn ik T o ru ń sk i, t. 21, 1992,
s. 198.
do nowo pow stałej B iblioteki U niw ersyteckiej21. Z nana jest jedynie droga wpływu dwóch spośród książek p a sto ra Zabiera do zbiorów specjalnych bi blioteki UM K. N a przełom ie roku 1962/1963 podarow ał je bibliotece znany to ru ń sk i bibliofil Eugeniusz P rzy b y ł22, o czym św iadczą um ieszczone n a w yklejkach ekslibrysy tego kolekcjonera oraz stosow ne zapiski w inw enta rzach.
O m aw iany księgozbiór liczy obecnie około 352 pozycje bibliograficzne w 147 w olum inach. Są to pojedyncze dzieła, ja k również ich zbiory opra w ione w tzw . klocki introligatorskie, obejm ujące czasem naw et ponad 40 pozycji bibliograficznych. W ydzielenie kolekcji należącej do J a k u b a Za b iera spośród 48 tysięcy woluminów znajdujących się w m agazynie Biblio teki U niw ersyteckiej, gdzie sta re druki s to ją według podziału n a stulecia, sta ło się możliwe dzięki bad an io m prow eniencyjnym przeprow adzonym w 1996 r. w Sekcji S tarych D ruków 23.
Ja k ju ż w spom niano wcześniej, druki należące do p a sto ra Z abiera są częścią większej biblioteki zboru ewangelickiego, a więc wszystkie m ają znaki prow eniencyjne tejże biblioteki. W iększość z nich m a naklejone n a grzbietach charakterystyczne białe naklejki z niebieską obwódką, n a których w pisano sy g n atu ry składające się z sym boli literowych, cyfr rzym skich i arabskich (np.: A .II.19). N a odwrocie każdej górnej okładziny zn ajd u je się sy g n a tu ra tejże biblioteki naniesiona niebieską kredką, po w tórzona z naklejki n a grzbiecie. P o n a d to n a wielu spośród nich z n a jd u ją się różne w arianty pieczątek tejże parafii. N ajbardziej charakte ry sty czn a to o k rąg ła pieczęć z napisem w otoku: „Kirchensiegel der
21T a k ą w e rsję w y d a rz e ń p o tw ie rd z i! u c ze stn ik zw ożenia k siąż e k d o T o r u n ia p ro f. J e rz y S e rc z y k w ro zm o w ie z a u to r k ą w d n iu 24 X 1997; b ra k n a te n te m a t in fo rm a c ji w zach o w an y ch m a te ria ła c h arch iw aln y ch d o ty c z ąc y c h d ziałaln o ści R ejo n o w eg o U rz ę d u L ik w id ac y jn e g o w T o ru n iu .
22W su m ie p a ń stw o P rzy b y lo w ie p o d a ro w a li w ów czas B U T p o n a d 10 tys. wo lu m in ó w - L. J a rz ę b o w sk i, E u g e n iu s z i J a n in a P rzyb ylo w ie , R o czn ik T o ru ń sk i, t. 14, 1974, s. 1 0 0 -1 0 1 .
23B a d a n ia te p rz e p ro w a d z iła kiero w n iczk a tej sekcji - m g r M aria S tru ty ń sk a . W ty m m ie jscu sk ła d a m serd ec z n e p o d z ię k o w a n ia p. S tru ty ń sk ie j z a u d o s tę p n ie n ie og ó ln eg o s p isu s y g n a tu r k siążek n ależący ch do b ib lio te k i Z b o ru E w an g elick ieg o w T o ru n iu , a w ty m do J a k u b a Z a b iera, o raz za uw agi m e to d o lo g iczn e. D z ięk u ję ró w n ież za p o m o c o trz y m a n ą o d profesorów - J a n u s z a M alik a o ra z S ta n is ła w a Salm o n o w icza.
F o t. 1. O k rą g ła p ieczęć Z b o ru E w a n gelickiego S taro m iejsk ieg o w T o ru n iu , z h e rb e m T o r u n ia w ś ro d k u , o ry g . śre d n ic a 3,5 cm . B U T
A ltstaedtischen Evangelischen Gem einde zu T h o rn ” i herbem T o ru n ia w środku (fot. 1). Dodatkow o w idnieją również, n a niektórych eg zem plarzach, odręczne napisy - „Zur K irchenbibliothek gehörig” (np. B U T -271619) lub „B ibliothecae Rev. M inist. T h o ru n ” (np. B U T -O b . 7 .II.922-925) (fot. 2).
W iadom o więc, że książki w Bibliotece Zboru Ewangelickiego S taro miejskiego poustaw iane były według układu działowego, lecz tru d n o po wiedzieć ja k książki te stały n a pólkach w dom u Zablerów. Spośród zbioru biblioteki ewangelickiej wyszukanie tych pozycji, które m ial Ja k u b Zabler, um ożliw iła staranność samego ich posiadacza. Praw ie wszystkie swoje wo lum iny podpisyw ał imieniem i nazwiskiem, a czasem pozostaw iał dłuższą ad n o tację z inform acjam i o miejscu, sposobie ich nabycia, a niekiedy n a wet w ym ieniał poprzedniego właściciela danej książki, ja k i jej cenę. Za piski te umieszczał przede w szystkim n a wyklejkach górnych okładzin,
F o t. 2. O d r ę c z n a z a p is k a B ib lio te k i Z b o ru E w angelickiego S taro m iejsk ieg o w T o ru n iu . B U T -2 7 1 5 9 1 . F o t. W . G ó rsk i
choć czasem rów nież n a karcie końcowej. Dzięki ty m , niekiedy rozbudow anym , zapiskom autorskim poznajem y historię pow staw ania tego księgozbioru. In n ą cechą ch arakterystyczną, k tó ra umożliwiła w yodrębnienie książek toruńskiego erudyty, są m onogram y tegoż profe so ra um ieszczone n a wyklejkach (górnej lub dolnej) bądź też n a którejś z k a rt tytułow ych (fot. 3). N atom iast n a jed n y m sta ry m druku, który nie m a wym ienionych wyżej znaków własnościowych w idnieje napis - „B ib lio th eca Rev. M inisterii per liberałem m unificentiam Jac. Z ableri” (B U T -O b . 7.II.7336). N a wyklejce um ieszczona jes t sentencja - „ O p tim a hac ed itio o m n iu m lite rato ru m consensu h a b etu r” .
Dzięki w spom nianym ju ż wyżej zapiskom możemy prześledzić proces pow staw an ia tego księgozbioru. Z poczynionych przez Zabiera n o tatek wynika, że sw o ją kolekcję rozpoczął zbierać będąc stu d en tem niemiec kich uniw ersytetów . Zakupił wówczas około 15 druków 24 (w zbiorach UM K z n ajd u je się 10), a były to przede w szystkim książki niezbędne do zgłębiania wiedzy n a uczelni wyższej. W śród tych nabytków znalazł się więc leksykon grecko-laciński, łacińsko-grecki (B U T -O b . 7.II.7338),
F o t. 3. M o n o g ram J a k u b a Z a b ie ra z m iejsce m o ra z d a t ą k u p n a . B U T -O b .7 .1 1 .1 1 2 4 a d l. F o t. W . G ó rsk i
ręcznik retoryki (B U T -O b . 7.II.2389), B iblia w języku greckim, ja k i tra k t a t w tym języku o Nowym Testam encie. P o n a d to nabył wówczas pism a teologów francuskich, niemieckich i niderlandzkich.
W tym m iejscu w arto również zaznaczyć, że oprócz książek zebra nych przez profesora Zabiera, Sekcja Rękopisów Biblioteki UM K po siad a kilkanaście wykładów uniwersyteckich (zebranych w kilka wolum inów ) z la t 1686-1691 spisanych przez niego własnoręcznie w czasach studenckich. C hoć tylko n a jed n y m z nich widnieje jego m onogram , pozostałe nie b u d z ą w ątpliw ości, iż należały do Zabiera, gdyż zostały spisane tą sam ą ręk ą25. Dzięki owym rękopisom m am y możliwość zapoznania się z ofertą w ykładów, wygłaszanych n a uczelni w W ittenberdze, n a jak ie uczęszczać m usieli studenci. W przeważającej większości są to w ykłady profesora historii, znawcy języka greckiego - K o nrada Sam uela Schurtzfleischa26
25W sz y stk ie w yżej w sp o m n ian e n o ta tk i w y m ienił w raz z p o d a n ie m s y g n a tu r z b o ru ew an gelickiego L. F rey ta g , op. cit.
26N a te m a t K . S. S ch u rtzfleisch a zob. C h. G . Jo ch e r, A llg e m e in e s G eleh rte n
(m .in. dotyczące historii św iata, tra k ta tó w historyczno-politycznych T a cyta, geografii oraz zbiór 38 listów profesora Schurtzfleischa kierowanych do wielu adresatów ), ja k również profesora języków orientalnych - Te o d o ra Dassova oraz profesora języka greckiego - B altazara Stolberga, wykładowców w spom nianego uniw ersytetu (a także dwa odpisy wykładów z la t wcześniejszych).
Siedząc dalsze losy pow staw ania tego księgozbioru widzimy, iż kolekcję sw ą uzu p ełn iał Zabler poprzez zakupy w Bardiow ie oraz podczas pobytów n a ziem iach R zeczypospolitej. I tak w swoim mieście rodzinnym nabył w 1694 r. dw utom ow y zbiorek 92 drzeworytów — Icones sive imagines, p rzedstaw iający podobizny uczonych, m .in. włoskich, greckich, niemiec kich, zebrany i opisany przez M ikołaja R eussnera (B U T -O b . 7.II.4742- 4744)27, a kilka la t później słynne De iure belli ac pacis pióra uczonego renesansu - H ugona G ro tiu sa (B U T -O b . 7.II.2505). Tu również nabył 6 książek, głównie były to druki (kom entarze do P ism a świętego oraz jeden polonik) należące do A d am a P oprad. We W rocławiu n ato m iast, dokąd u dał się w r. 1705 i 1706, nabył kilka ksiąg dotyczących historii Kościoła, p ism a tam tejszych pastorów , m .in. inspektora szkolnego, pierwszego p a s to ra luterańskiego w środkowej Europie, który glosil otwarcie poglądy k artezjańskie - K acp ra N eum anna (B U T -O b . 7.II.23 99)28, w dalszej ko lejności - nauczyciela wrocławskiego gim nazjum M. C. Friedlera (B U T - Ob. 7.II.2400)29 oraz lite ra tu rę pom ocniczą. W tym czasie biblioteczkę sw ą wzbogacił o dzieła Franciszka Erazm a. N atom iast o statn ie zakupy n a W ęgrzech poczynił podczas swojego pobytu w Schemnitz. W ówczas wszedł w posiad an ie kilku tom ów londyńskiego w ydania Biblii (Synopsis
bis a u f ie tzig e Z e it..., n a ch ih rer G eburt, Leben, m erckw ürdigen g e sc h ic h te n ...in a lp h a b etisch er O rd n u n g beschrieben w erd e n .. .herausgegeben v o n ..., L eipzig 1750,
B d. 4, s. 3 9 3 -3 9 4 .
27W y m ie n io n ej p o zy cji n ie o d n o to w a ł E stre ic h e r, рог. V erzeich n is d er im D e u tsc h e n Sp ra ch b ereich e rsc h ie n e n e n D ru cke des X V I . Ja h rh u n d e rts, S t u t t
g a r t 1991, R . 1430.
28W ięcej n a t e m a t - zob. C h . G . Jö ch e r, op. c i t ., s. 8 8 1-882. P o n a d to K . N eu m a n n b y l p rz e ciw n ik iem te n d e n c ji m isty czn y ch w lu te ra n iz m ie ; p o d ją ł p race s ta ty s ty c z n e we W ro cław iu - H isto ria Śląska, t. 1. do r. 1763, p o d red . K . M a- leczy ń sk ieg o , cz. II I, o d k. X V I w. d o r. 1763, W ro c la w -W a rsz a w a -K ra k ó w 1963, s. 560, 579
C riiicorum ) po Jerem im N icletti30 (fot. 4) oraz zakupił H isioria Papatus
(B U T -O b . 7.I I .1656).
Sp o rą część swojego księgozbioru - 61 woluminów - zebra! będąc ju ż w T oruniu, czyli po roku 1718. Książki nab y te tu w ciągu pierw szych la t po osiedleniu (jak również kilka zakupionych w latach poprze dnich) m a ją pew ną cechę charakterystyczną. M ianowicie obok nazw i ska, pozostaw ionego n a wyklejce, zapisyw ał dodatkow o - „H u n g ariu s” - zaznaczając w ten sposób swe węgierskie pochodzenie (np.: B U T - O b. 7.II.2477, 0b.7.11.3579-3580)31 (fot. 5).
Ja k ju ż w spom niano wcześniej, Ja k u b Zabler przez w szystkie la ta swego p o b y tu w T oruniu związany byl z tu tejszy m gim nazjum . W y d aje się więc n atu raln e, iż wiele spośród kupowanych tu książek dobierał pod k ą te m przydatności do pracy pedagogicznej, w zbogacając w ten sposób swój w arsztat potrzebny do codziennych zajęć. K upił zatem cieszący się w ielką popularnością, wielokrotnie wznaw iany podręcznik retoryki pió ra jezu ity L auxina (B U T-273199-273201)32, Reales Schullexikon M. B enja m in a Hederiche (B U T -265226), a także Apparatus Eloqventiae in quo la-
iinae lingvae W. Schonsladera czy Colloqvia E razm a z R o terd am u (B U T -
O b. 7.II.2477). W dalszym ciągu w ydaje się bliski jego sercu w ykładow ca z czasów studenckich - K onrad Samuel Schurtzfleisch, gdyż w roku 1733 zakupi! H isioria civilis, sacra, aique litera ria (B U T -P o l. 8.II.2887), a rok później Poem aia latina et graeca (B U T-273759) jego autorstw a.
W zbiorze naszego erudyty nie mogło zabraknąć utw orów profe sorów toruńskiego gim nazjum . N a pierw szym miejscu należy wym ienić druki, zasłużonego d la tutejszej uczelni, w ybitnego jej re k to ra - P io tra Jaenichiusa33 (np. B U T -P o l. 8.II.722), ja k i dysertacje pisane pod jego kierunkiem (w tym kilka nieodnotow anych przez Estreichera). W spom nieć m ożna choćby znany opis toruńskiej biblioteki - N otitia Bibliothecae
Tho-30N a te m a t Jerem ieg o N icleti zob. L, F rey ta g , op. c it., s. 102.
31 N a te m a t zw iązk u T o ru n ia z ziem iam i w ęg iersk im i zob. S. S alm o n o w icz,
T o r u ń sk ie G im n a zju m A k a d e m ic k ie a z ie m ie K o ro n y W ę g ie rsk ie j w X V I I i X V I I I w., [w:] K sięg a P a m ią tko w a , t. I, s. 167-205.
32E s tre ic h e r n ie o d n o to w a ł teg o w y d a n ia - zob. E. X X I, 130-131; P. Sigi- s m u n d o L a u x in ja k o teolog diecezji płockiej b ra ł u d ział w o b ra d a c h C o llo q u iu m C h a r ita tiv u m w 1645 r. w T o ru n iu - E ncyklo p ed ia w ied zy o je z u ita c h n a z ie
m ia c h P o lski i L itw y 1 5 6 4 -1 9 9 5 , K rak ó w 1996, s. 356.
33N a t e m a t P. Ja e n ic h iu s a zob. - S. Salm onow icz, T o ru ń sk ie G im n a zju m
F o t. 4. P r z y k ła d je d n e j z z a p is e k J . Z a b ie ra o ra z n o ta tk a w cześniejszego w łaściciela J e re m ie g o N ic le ti, p o z o s ta w io n a n a w y k lejce g ó rn ej o k ła d zin y k siąż k i. S ta r o d r u k b e z s y g n . B U T , d a w n a sy g n . B ib lio te k i Z b o r u E w angelickiego
S ta ro m ie jsk ie g o - A .11.40. F o t. W . G ó rsk i
runensis (B U T -P o l. 8.II.714 a )34. Spośród innych profesorów, których
p ism a Zabler posiad ał w sw ym księgozbiorze, wymienić trze b a druki au to rstw a innego rek to ra, a zarazem bibliotekarza - P io tra Zorna z H am burga, ja k np. Biblioiheca aniiquaria (B U T-281890), następnie cenionego p rofesora gim nazjów w kolejności: toruńskiego, elbląskiego i gdańskiego, przedstaw iciela filozofii eklektycznej - J a n a S arto riu sa35. W ty m m iejscu należy nadm ienić, iż jed en spośród druków tegoż au to ra, tj. Agnostica
fi-34N a t e m a t teg o u tw o ru zob. K. P o d laszew sk a, N o titia B ib liothecae T h o ru -
n e n s is P io tra J a e n ic h iu s a z 1 7 2 3 r., Z eszyty N aukow e U M K w T o ru n iu , N auki
h u m .-s p o l., z. 13, N a u k a o k siążce III, s. 3-41.
35N a t e m a t ż y c ia i d z ia łaln o śc i J. S a rto riu s a zob. S. S alm onow icz, P ro
f e s o r J a n S a r to r iu s (1 6 5 6 -1 7 2 9 ). Z dziejó w filo zo fii e k lek ty czn e j w P ru sa ch K ró le w sk ic h , [w:] S tr e fa B a łty c k a w X V J - X V I I I w ., P o lity k a -S p o łe c z e ń s tw o - G ospodarka, G d a ń s k 1993, s. 1 8 5-196.
F o t. 5. T y p o w a za p is k a Z a b ie ra n a k siążk ach , k tó r e n a b y ł w T o ru n iu (H u n g [ariu s]). B U T - O b .7 .1 1.24 6 5 -2 4 6 6 . F o t. W . G ó rsk i
delium verbia (B U T -P o l. 7.II.118), wydany su m p tem toruńskiego
księgarza - J a n a C h ry stian a L aurera36, został wydrukow any u lip skiego wydawcy J o h a n n a Friedericha G leditscha37. Spośród nazw isk in nych tutejszych profesorów wymienić jeszcze m ożna czołowego h istoryka toruńskiego z p o czątku X V III w., barokowego eru d y tę i p ietystę - M arcina B ohm a38 (d y sertacja spisana pod jego kierunkiem - B U T -P o l. 7.11.2769 - w ydrukow ana przez d rukarza gim nazjum C h ristia n a Bekka39), ja k i
36J a n C h ry s tia n L a u re r o d 1711 r. p ia sto w a ł w ysokie u rz ę d y m ie j skie, p ro w ad ził to ru ń s k ą d ru k a rn ię ra d z ie ck ą , był n a k ła d c ą o ra z p ro w a d z ił n o w o c ze sn ą k sięg a rn ię d o ro k u 1732 - więcej n a te n te m a t zob. I. Im a ń sk a,
D zia ła ln o ść w yd a w n ic za to ru ń skieg o księgarza z p rze ło m u X V I I i X V I I I w ie ku J a n C h ry s tia n a Laurera, R o czn ik T o ru ń sk i, t. 24, 1997, $. 6 7 -8 5 .
37Zob. I. Im a ń sk a, Obieg ksią żki w P ru sa ch K ró lew skich w X V I I I w ie k u , T o ru ń 1993, s. 71.
38N a je g o te m a t zob. S. Salm onow icz, W kręgu to ru ń sk ic h eru d ytó w , s. 2 2 7 - 229; te g o ż , M y śł O św iecenia w T o ru n iu , T o ru ń 1982, s. 29.
39C h ry s tia n B ekk - d ru k a rz d z ia ła ją c y w T o ru n iu w la ta c h 16 8 0 -1 6 9 0 , w y stą p ił z in ic ja ty w ą z a s tą p ie n ia w te k sta c h p o lskich szw ab ach y a n ty k w ą
-wykładowcę m atem aty k i i astronom ii R einholda Fryderyka B orn m an n a40 (B U T -P o l. 7.11.2768). W śród ocalałej części om aw ianego księgozbioru zn ajd u jem y również dw a druki au to rstw a J a k u b a Zabiera (tr a k ta t histo ryczny o górnictw ie - C om m entariolus antiguarius de m etalleutica vełe-
ris Graeciae B U T -P o l. 8.II.651; p raca filologiczna - Philologumena ad L. A n n . F lorum B U T -P o l. 8.II.652), choć je s t to znikom a ilość ja k n a
płodnego p o e tę . Należy jed n a k p am iętać, że spuściznę toruńskiego G im n a zju m A kadem ickiego przejęła to ruńska K siążnica Miejska41. N a kilku n a stu drukach a u to rstw a J a k u b a Z abiera (oraz kilku innych), które tam się z n a jd u ją , w idnieją jego zapiski42. P o n a d to w jego księgozbiorze spo tykam y druki innych profesorów z regionu P ru s Królewskich.
Ja k u b Z abler - kolekcjoner i bibliofil - uczestniczył w miejsco wych aukcjach księgarskich. Ten fakt zaznaczał n a wyklejkach górnych okładzin większości zakupionych w ten sposób egzemplarzy. Praw do podobnie byl n a aukcji w roku 1718, kiedy to zlicytow ano pokaźną, bo liczącą p o n ad 1100 wolum inów , bibliotekę b u rm istrza Szym ona Schultza, (kontynuow aną przez jego sy n a - sek retarza miejskiego J a n a H enryka)43. N a wklejce książki H istoriarum Galliae G. G ram ondo z inicjałam i „ J . H. Schultz” , z n ajd u je się, częściowo w y d ra p an a (przez Z abiera ?), n o ta tk a „...p o siad ł J . Z. od r. 1719....” . N atom iast z całą ju ż pew nością czynnie b rał udział w licytacjach w 171944 oraz w 1722 r. Tę o sta tn ią zor ganizow ano w dom u E lsnera i ta m zakupił 12 pozycji, o czym dow iadujem y się z katalogu aukcyjnego. N ato m iast z innej zapiski, choć znanej nam jed y n ie z arty k u łu Freytaga, czytam y, iż w roku 1725 podczas aukcji pu
w ięcej n a t e m a t zob. Z. M o ca rsk i, K sią żk a w T o ru n iu do roku 1793. Z a ry s
d ziejó w , T o r u ń 1934, s. 66, 80; D ru k a rze d a w n e j P o lsk i od X V do X V I I I w ie ku ,
t . 4: P o m o r ze , o p ra ć . A. K a w eck a-G ry czo w a, W rocław , W arszaw a, K rak ó w 1962, s. 4 1 -4 2 .
40W ięcej n a t e m a t d z ia łaln o śc i p ed ag o g iczn ej F . R . B o rn m a n n a zob. K . K u b ik , N a u c z a n ie m a te m a ty k i w to r u ń sk im g im n a z ju m a k a d em ic k im w X V I -
X V I I I w ., [w:] K się g a P a m ią tko w a , t. I, s. 121-127.
41W Książnicy Miejskiej w Toruniu znajduje się obecnie ok. 40 utworów (głównie panegiryków) pióra Jakuba Zabiera.
42Zob. KsM w Toruniu, m.in. część druków w klocku K. fol. 1° adl. 1-157, (1 1 2 2 0 1 -1 1 2 3 5 7 ).
43K . P o d la sze w sk a, X V I I - w i e c z n e księg o zb io ry, s. 239.
44I. Imańska, T o r u ń sk ie kata lo g i a u k cy jn e in te rfo lio w a n e z po czą tku X V I I I w ieku , Acta UNC, Historia XXII, Nauki hum.-społ., z. 185, 1988, s. 58.
blicznej po prezydencie m iasta T orunia Janie G otfrydzie R osnerze45 kupił Nowy T estam en t w języku greckim. Nie zabrakło Z abiera również podczas aukcji zorganizowanej w 1737 r. po śmierci znanego toruńskiego kupca i księgarza J a n a Fryderyka H auensteina (syna)46, gdzie nabył Preparatio
evangehca jednego z ojców Kościoła Eusebiusza Pam phili z Cezarei (B U T —
Ob. 7.IV .30). W latach następnych uczestniczył w aukcjach zorganizow a nych w roku 1739 (aukcja W endinna ?) i w roku 1740, kiedy to, według zapiski Z abiera, odbyła się licytacja (całego lub tylko części) księgozbioru P io tra Jaenichiusa47. Je st to in teresująca relacja, gdyż z lite ra tu ry w ia dom o, iż księgozbiór rek to ra Jaenichusa po jego śmierci odziedziczył syn i dopiero gdy ten zm arł odbyła się aukcja tego księgozbioru w roku 176648. W e w spom nianym 1740 r. zakupił cztery pozycje, z czego tylko je d n a nie nosiła ch ara k teru teologicznego - była to Phisica oder N aturw issenschaft J a k u b a J. Scheuchzera (BU T-272377).
P a sto r Z abler śledził n a bieżąco rynek wydawniczy. W iele spośród kupow anych egzemplarzy, zarówno w czasie p obytu w T o ru n iu ja k i wcześniej, nabył już w rok lub tylko kilka la t po ukazaniu się ich d ru kiem . Ja k o przykład podać m ożna Compendium h isio ria t civilis a u to r stw a wrocławskiego historyka, profesora m atem atyki G o ttlo b a K ra n tza (B U T -P o l. 8.11.101), tam że drukowane w roku 1721, które nabył w ty m sa m ym roku, czy O bservationum sacrarum Ludwika O edera (B U T -269837) sta ran n ie w ydane w 1729 r. w W iessenburgu (B aw aria), które zakupił w 1730 r. M iejscem nabycia obu pozycji był T oruń. Tego ty p u przykładów m ożna wym ienić bardzo wiele, co dobrze świadczy o toruńskiej d y stry b u cji księgarskiej i o szybkiej recepcji książek.
Część książek z jego kolekcji je s t darem od spokrew nionych lub za przyjaźnionych osób. W roku 1684, a więc jeszcze przed rozpoczęciem
45B u rm is trz R o sn e r z o sta ł s tra c o n y w T o ru n iu p o tzw . tu m u lc ie to ru ń s k im w ro k u 1724.
46 J. F . H a u en ste in o w ie (o jciec i syn o ty c h sam y ch im io n a c h ) w la ta c h 1 7 0 0 - 1715 lu b 1718 prow ad zili k sięg arn ię w g m ach u D w oru A rtu s a . P o ic h o fer cie p o z o sta ły 2 k a ta lo g i - więcej n a te m a t d z iałaln o ści H a u e n s te in ó w zob. I. Im a ń s k a , Obieg ksią żki, s. 4 1 -4 2 o raz p o r. H. P isk o rsk a, P S B , t. 9, 1960, s. 304, ta m d a lsz a lite r a tu r a .
47N p . sy g n . B U T -O b . 7.IV .4 5 /1 ; 2 7 1 5 9 1 - gdzie n a w y k lejk ach w id n ie je z ap is ty p u : „ ....a u s a u c tio n e Jän ic h . 1740” .
48S. S alm o n o w icz, D zieje ksią żki i czyteln ictw a , s. 393; T h o m is c h e W ö ch e n tlic h e N a c h ric h te n u n d A n zeigen, 1766, s. 363.
n au k n a wyższej uczelni, wdow a po N. R itsm anie podarow ała mu Har
m onia Biblica (B U T -O b . 7.II. 1427), a w kilka lat później od córki wyżej
w spom nianego o trzy m ał Loci Theologici (B U T -O b . 6.II I .173), au to rstw a znanego astro lo g a i bibliotekarza-księcia pruskiego A lbrechta Hohenzol lern a - M arcina C h em n itza49. N atom iast w latach dziewięćdziesiątych XV II stu lecia „ ju re em p tio n is....” poszerzył sw oją kolekcję o m .in. Le-
xicon hebraicum et chaldaicum 3. B uxtorfa (B U T -O b . 7.11.2469) i T he saurus chronologiae J. H. A lsteda (B U T -O b . 7.I I .1996), ze zbioru pry
w atnego tegoż au to ra . W roku 1703 w Schem nitz otrzym ał A postoli
sche Schlußkette H enryka M iillerna (B U T -O b . 7.II.3509) z własnoręczną
dedykacją od E p h raim a N o stitiu sa (ze zbioru teologa N ostitiusa nabył Ja k u b Zabler również kilka innych trak tató w teologicznych - np. B U T - O b. 7.I I .2836 - 2840). N astępnym nabytkiem , zapewne bardzo cennym d la profesora 3 akuba, stal się m odlitew nik, który otrzym ał po śm ierci swo jej m atk i M ałgorzaty E lia Splenio w roku 1705, jak sam zapisał, była to d la niej w ażna le k tu ra (B U T -O b . 7.II.5882), a dw a la ta później - stras- burskie X V II-w ieczne w ydanie Biblii (B U T -O b . 7.II.2474). W tym m iej scu w arto zaznaczyć, iż w biblioteczce zn alazła się książka jego m atk i z a d n o ta cją naniesioną jej ręką w roku 1695. Mianowicie było to dzieło h istory czn o -p o lity czn e au to rstw a Henryka Sieglera - Täglicher Schau
platz (B U T -P o l. 7 .IV .34), zaw ierające wiadomości n a tem at bieżących
w ydarzeń politycznych. Z innych darów należy wymienić np. IUumi-
n atus in veritate religionis Christiane Hugo Grotius, od a u to ra P au la
P o m ian a P esaroviusa (B U T -O b . 7.II.2465-2466), oraz dwie inne pozy cje, któ re o trzy m ał ju ż w T oruniu w 1719 r. (B U T -O b . 7 .II.2983) i 1730 r. (B U T -O b . 7 .IV .91) od tutejszego rajcy (również gdańskiego), uczestnika toruńskiej aukcji z 1728 r. - N a ta n a G nospiusa50. N atom iast w 1729 r. P io tr Jaenichius ofiarował Zablerowi Thornisches K irchenge
sangbuch (B U T -P o l. 8.II.21 / b ) , wydrukow any w 1728 r. w oficynie Nico-
laiego.
T y le dow iadujem y się z no tatek pozostaw ionych przez J a k u b a Zabiera. M ożna zatem stw ierdzić, że om aw iany księgozbiór pow stał poprzez zakupy oraz dary. Ja k w spom niano n a p oczątku, liczy on dziś 147 woluminów z
49N a t e m a t d z ia łaln o śc i b ib lio te k a rsk ie j M. C h e m n itz a zob. E . K u h n e rt, G e
s c h ic h te d e r S ta a ts u n d U n iv ersitä tsb ib lio th e k zu K önigsberg, L eipzig 1926, s. 4 5 -
48.
około 352 pozycjam i bibliograficznymi. T rzeba jed n a k pam iętać, n a pod staw ie obecnego sta n u b a d ań (choćby ze spisu F reytaga), iż księgozbiór ten je s t niekom pletny. Możliwe, że pew na liczba książek p a sto ra Z abiera zaginęła, a in n a część znajduje się dziś w Książnicy Miejskiej w T o ru niu. P o n a d to z niektórych k a rt tytułow ych lub wyklejek stary ch druków zostały w wiekach ubiegłych usunięte (częściowo lub całkowicie) znaki własnościowe ich poprzednich właścicieli (zob. np. B U T -O b . 7.1.253), co dziś u tru d n ia ich identyfikację proweniencyjną. Możliwe naw et, że niektóre z zapisek (z nieznanych nam przyczyn) usunął sam Z abler, tuż przed ich przekazaniem do nowo pow stającej biblioteki. Świadczyć m ogą o ty m w ydrapane m iejsca n a kartach tytułow ych, wewnętrznych wyklejkach okładzin czy k artach ochronnych (np. z kilkuwierszowej zapiski p ozostała jed y n ie d a ta i podpis p a sto ra Zabiera).
P orów nując om aw iany księgozbiór pod względem wielkości z innym i bibliotekam i pryw atnym i, należącym i do dostojników , a zarazem biblio filów toruńskich, ja k np. z kilkutysięcznymi księgozbioram i G e rh ard a T h o m a sa 51 czy M arcina Oloffa52, nie przedstaw ia się on im ponująco, ja k też nie prezentuje dużej różnorodności tem atycznej. J e s t to niew ielka ko lekcja, której charakter, zdecydowanie teologiczny i użytkowy, w ynikał z pow ołania duszpasterskiego jej właściciela oraz z wykonywanej przez niego pracy w tutejszym gim nazjum . O bejm uje ona różne w ydania Biblii, ko m entarze do poszczególnych jej ksiąg, druki dotyczące historii Kościoła, p ism a ojców Kościoła, literatu rę pom ocniczą, ja k i książki o treści filo zoficznej, historycznej i etycznej. Spotykam y tu zatem różnego ro d zaju podręczniki, leksykony, kom pendia wiedzy, a także m odlitew niki oraz wiele książek poświęconych rozw ażaniom teologicznym. M am y więc do czynienia z księgozbiorem tradycyjnym , choć nie pozbaw ionym całkowicie elem entów św iadczących o wpływie nowej myśli oświeceniowej czy m i nionej epoki renesansu. Spotykam y więc tu książki L eibnitza, a z pisa rzy renesansow ych wymienić m ożna E razm a z R o tterd am u czy H ugona
M G e rh a rd T h o m a s (zm . 3725) - od 1681 s e k re ta rz , a od 1706 b u rm is tr z T o r u n ia - S ło w n ik P racow ników K sią ż k i P o lskiej, W arszaw a, Łódź 1972, s. 903; w ięcej n a te m a t jeg o księgozbioru zob. K . P o d laszew sk a, K się g o zb io ry , s. 2 3 7 - 239; S. S alm o n o w icz, D zieje k sią żk i i czyteln ictw a , s. 392.
52M arcin O lo ff (zm . 1715) - p o lsk i k a zn o d z ie ja p rz y kościele N M P i św . J e rzego w T o ru n iu ; więcej n a te m a t je g o księgozbioru zob. K. P o d la sze w sk a,
G ro tiu sa. P o n a d to stosunkow o dużą popularnością w ty m księgozbiorze cieszyli się au to rzy rzymscy.
Choć nie spotykam y w tej kolekcji książek C h ry stian a Wolfa, popu larnego w T o ru n iu w pierwszej połowie X V III w., to istnieje dowód, iż również druki tego a u to ra posiadał w sw ym zbiorze Zabler. Pom iędzy k a rta m i jednej z książek zachował się rachunek wystawiony we W rocław iu w 1745 r. przez tam tejszego d rukarza i nakładcę (m .in. licznych polo ników ) J o h a n a J a k u b a K orna53 za m .in. Cura Critica in N T estam enium w spom nianego filozofa.
J a k ju ż wcześniej nadm ieniono, w księgozbiorze p a sto ra Ja k u b a z n a jd u ją się także p ism a toruńskich profesorów. Spośród druków , które dotyczą spraw związanych z Rzecząpospolitą, wymienić m ożna jedynie rozpraw ę o bezkrólew iach w Polsce - C om m entarus de interregnis in re-
gno Poloniae a u to rstw a wyżej ju ż wspom nianego M arcina B ohm a (B U T -
Pol. 8.II.2888). Z racji filologicznych zainteresow ań profesora Z abiera w jego kolekcji zn alazła się również rozpraw a lingw istyczna znawcy języka polskiego, późniejszego p ro rek to ra G im nazjum Elbląskiego J a n a D aniela H ofm anna De originibus linguae Polonicae (B U T -P o l. 7.II.2685). Brak n a to m ia s t pozycji w języku polskim i m odnych n a p oczątku X V III w. na zwisk au to ró w takich, ja k np. Pufendorf. D ruki tej kolekcji to głównie piśm iennictw o w języku łacińskim , rzadziej w niemieckim.
W iększość om aw ianych w powyższym artykule książek m a oprawy typow e d la epoki, czyli p rzew ażają okładki pergam inow e n a tekturze (60% ). Jed y n ie niew ielka część woluminów m a opraw y skórzane n a de sce, w różnych odcieniach brązu (39%). W śród nich n a szczególną uwagę zasługuje tylko kilka egzem plarzy ze ślepymi tłokam i, złoconymi, cyzelowa nym i obcięciam i k a rt, j a k np. Loci Theologii, czy z ozdobnym i zapinkam i (lub ich pozostałościam i) oraz trzy książki opraw ione w dawny pergam in muzyczny. O gólnie sta n ich zachow ania je s t dobry.
P rzedstaw iony księgozbiór, poza książkami drukow anym i, zaw iera rów nież kilka rękopisów . W spom niano ju ż wcześniej o wykładach z czasów studenckich J a k u b a Z abiera. B ędąc ju ż pastorem , w 1717 r. spisał sta ra n nie i dołączył do system atycznie powiększanego zbioru tom ik pieśni reli gijnych (B U T -R . 320/1). Zebrał w nim 115 pieśni, które usystem atyzow ał
53N a t e m a t d z ia ła ln o śc i J . J. K o rn a zob. A. M endykow a, K sią żk a po lska we
W rocław iu w X V I I I w ie k u , W ro cław , W arszaw a, K ra k ó w , G d a ń sk 1975, s. 1 3 8 -
w 6 rozdziałach, a całość poprzedził n o tatk am i w języku h ebrajskim i greckim.
W arto jeszcze zaznaczyć, iż wiele spośród książek Z abiera zaw iera w łasnoręcznie przez niego sporządzone spisy treści (głównie n a p o czątk u klocków introligatorskich), które obejmowały nazwisko au to ra , ty tu ł jego pracy, m iejsce w ydania, ja k i strony, n a których dane utw ory się zn ajd u ją. Ja k o przykład m ożna podać klocki obejm ujące dysertacje teologiczne (np. B U T -P o l. 7.11.2657-2686). P onadto wiele jego druków m a znaki, że były szczególnie studiow ane, a więc w idnieją n a nich liczne m arginalia, zapiski n a wyklejkach (często są zapisane wszystkie wolne m iejsca), a także n a luźnych kartkach pozostaw ionych we w nętrzach starych ksiąg.
M am y więc do czynienia, co należy jeszcze raz zaznaczyć, z bib lio tek ą tra d y c y jn ą i niespecjalnie różnorodną. W y rażała ona profil kolekcjo nera, którego m ożna określić jak o barokowego erudytę i m iłośnika ksiąg, ale zarazem ortodoksyjnego lu teran in a, pisarza czysto barokowego, do którego nowsze p rądy nie docierały. Kolekcja ta jes t jed n ak in teresu jąca i zasługuje n a uwagę nie tyle ze względu n a sw ą zaw artość treściow ą, lecz n a pozostaw ione zapiski, które pozwoliły prześledzić historię jej pow sta n ia oraz przybliżyły n am postać p asto ra Ja k u b a Z abiera - n a co dzień profesora tutejszego gim nazjum , w chwilach wolnych kolekcjonera ksiąg m u współczesnych. Za takie bowiem należy uznać w ydaw nictw a X V II i X V III-w ieczne (b rak w księgozbiorze inkunabułów , z XV I w. - tylko 2 pozycje), z których sk ład a się om aw iana kolekcja.
Books from the Collection of Jakub Zabler (1670-1753) in the
L ibrary of th e Nicholas Copernicus University in Toruń
T h e O ld P r in ts Sectio n a t th e N icholas C o p ern ic u s U n iv e rsity L ib ra ry s to res, a m o n g o th e rs , m a n y b o o k s fro m th e co llectio n o f th e R ev e re n d J a k u b Z a b le r (1 6 7 0 -1 7 5 3 ), p ro fesso r a t th e T o ru ń acad em ic sec o n d a ry school ( T o r u ń sk ie G im
n a z ju m A k a d e m ic k ie ). T h e co llectio n c o n s titu te d a p a r t o f th e fo rm er lib r a r y
o f th e O ld T o w n E van g elical C h u rc h in T o ru ń a n d w as in c lu d e d in th e collec tio n o f th e U n iv e rsity L ib ra ry a fte r 1945. Z a b le r’s c o llectio n c o n sists o f a b o u t 347 ite m s in 144 volum es. I t c o n ta in s m o stly relig io u s p u b lic a tio n s (d iffe re n t e d itio n s o f th e B ible, c o m m e n tarie s on th e S c rip tu re s, th eo lo g ical tr e a tie s ) a n d b o o k s e sse n tia l as so u rces for a p ro fesso r o f classics, rh e to ric a n d p o e tic s (d ic tio n a rie s , c o m p e n d ia o f science, w orks by classical a u th o rs , e tc ). A d d itio n a lly ,
th e re a re b o o k s co n ce rn in g h isto ry , e th ic s a n d philosophy, w ritte n m a in ly in L a tin , a n d o c ca sio n a lly in G e rm a n , w hich were e d ite d in th e sev e n te e n th a n d e ig h te e n th c e n tu rie s. A lm o st all th e b o o k s h av e th e n o te s m a d e by th e ir ow ner (on a title p ag e, fro n t a n d en d p a p e r s ) t h a t allow us to ex am in e th e h is to ry of th e c o lle ctio n . I t w as b u ilt u p sy ste m a tic a lly , m a in ly th ro u g h p u rc h a se s and g ifts fro m re la tiv e s o r frien d s.
Bücher aus der Sam m lung von Jakob Zabler (1670-1753)
in den B eständen der Bibliothek der N ikolaus-K opernikus-
U niversität in Torun
In d e r A b te ilu n g d e r a lte n D ru ck e d e r B ib lio th e k d e r N ik o la u s - K o p e r n ik u s - U n iv e rs itä t in T o ru n w erd en u n te r a n d erem B ü ch er au s d e r S a m m lu n g des P ro fe sso rs d es T h o r n e r A k a d em isc h e n G y m n a siu m s, P a s to r J a k o b Z abler (1 6 7 0 -1 7 5 3 ) a u fb e w a h rt. Sie b ild e n e in en T eil d e r eh em alig en B ib lio th e k d er A lts tä d tis c h e n E v an g elisch en K irch e in T h o rn . M it diesen B e s tä n d e n w u r d e n sie n ach 1945 d e r U n iv e rs itä tsb ib lio th e k ü b e rg e b e n . D ie S a m m lu n g J a k o b Z a b le rs b e s te h t a u s 347 b ib lio g rap h isc h en E in h e ite n in 144 B än d e n . Sie b e s te h t h a u p ts ä c h lic h a u s relig iö sem S c h rifttu m (v ersch ied en e A u sg a b e n d e r B ib e l, K o m m e n ta re d e r H eilig en S ch rift, th eo lo g isch e A b h a n d lu n g e n ) u n d aus B ü ch e rn , d ie W e r k s ta ttm i tte l ein es P ro fesso rs d e r A ltp h ilo lo g ie, R h e to rik un d P o e tik (W ö rte rb ü c h e r, Lexika, W erke von A u to re n d es A lte rtu m s ) b ild en . D a rü b e r h in a u s g ib t es h ie r B ü ch e r h isto risc h en , e th isch e n u n d p h ilo so p h isch en In h a lts , v o rw ieg en d in la te in isc h e r, s e lte n e r in d e u tsc h e r S p rac h e . In ih re r M eh r h e it sin d d ies A u sg a b e n a u s d em 17. u n d d em 18. J a h r h u n d e r t. F a s t alle be sitz e n E in tra g u n g e n d es E ig e n tü m e rs (a u f d en T ite lb l ä tt e r n , in d en V o rsätzen des E in b a n d e s ), d ie d ie E n ts te h u n g d ie se r B ü ch e rsa m m lu n g w ie d erh erste lle n la sse n . Sie w u ch s s y ste m a tis c h , vor allem d u rc h A n k ä u fe u n d d a n k d e r G a b en vo n V e rw a n d te n u n d B ek a n n te n .
