G e n e z a łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y s ło w e g o z o s ta ła p rz e d s ta w io n a n a s z e r o k im tle e k o n o m ik i K r ó le s tw a , a n ie k ie d y i E u ro p y . J e s t to z a p e w n e w y r a z s łu s z n e g o p n z e - k oinania a u t o r k i o d ia le k ty c z n y c h p o w ią z a n ia c h te g o , co się działo: w r e jo n ie Ł o d zi, z ta k im i w y d a r z e n ia m i, jiak n p . w o jn a s e c e s y jn a w A m e ry c e ii z w ią z a n e z n ią z a h a m o w a n ie d o s ta w b a w e łn y . C z a s a m i o d n o s i się je d n a k w ra ż e n ie , że p rz e d s ta w io n e in f o r m a c je o g o s p o d a r c e e u r o p e js k ie j ni<e s ą n ie z b ę d n e i w p e w n e j części m o ż n a b y je z a s tą p ić o d e s ła n ie m do o d p o w ie d n ie j li te r a tu r y .
M im o p rz y to c z o n y c h w ą tp liw o ś c i sz c z e g ó ło w y c h tr z e b a p r z y j ą ć w ię k sz o ś ć b o g a to u d o k u m e n to w a n y c h p o d s ta w o w y c h te z d z ie ła . O p ró c z o b s z e r n e j d o k u m e n ta c ji, c z a se m n ie c o d ro b ia z g o w e j — a le to ju ż w in a ź ró d e ł, w k tó r y c h b r a k n ie k ie d y s y n te ty c z n e g o m a t e r i a ł u — d o k u m e n ta c ji, k tó r a z c a łą p e w n o ś c ią w ie lu b a d a c z o m je s z cze p o słu ż y , za p r z y ję c ie m g łó w n y c h te z k s ią ż k i p r z e m a w ia ic h w e w n ę tr z n a z g o d n o ść. S ta n o w ią o n e p o w ią z a n ą w e w n ę tr z n ie k o n c e p c ję p o w s ta n ia i w c z e s n y c h e t a p ó w r o z w o ju łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y sło w e g o .. K o n c e p c ja t a u z u p e łn io n a z o s ta n ie o b ra z e m u k s z ta łto w a n ia się k la s y r o b o tn ic z e j i r y n k u p r a c y ; b ę d z ie to z a p o w ie d z ia n y w e w s tę p ie to m d r u g i m o n o g r a fii. T o m tr z e c i m a b y ć p o św ię c o n y k a p ita ło m w p rz e m y ś le o k r ę g u łó d z k ie g o o ra z d z ie jo m b u r ż u a z ji. M o n u m e n ta ln a m o n o g r a fia re g io n u b ę d z ie w ię c p o d s u m o w a n ie m d o r o b k u h is to r y k ó w b a d a ją c y c h t ę p r o b le m a ty k ę , a le p o d s u m o w a n ie m je d y n ie b a d a ń g o sp o d a rc z o -sp o łe c z n y c h . G d y b y u w z g lę d n ić w p la n a c h in n e je s z c z e d z ie d z in y , p rz e d e w s z y s tk im w ie ś i ro ln ic tw o , a le ta k ż e i s p r a w y b a r d z ie j o d le g łe — ż y c ie p o lity c z n e , k u lt u r ę itp ., p o w s ta ła b y cało ść w te j r a n d z e b a rd z o c h y b a r z a d k a .
I r e n e u s z I h n a to w ic z
H e n r y C o l l i n s , C h im e n A b r a m s k y , K a r l M a r x a n d th e B r itis h
L a b o u r M o v e m e n t, Y e a r s o f th e F ir s t In te r n a tio n a l, M a c m illa n , L o n d o n
1965, s. X I, 356.
Kiiika s łó w o a u to r a c h p r a c y . H e n r y C o l l i n s j e s t s ta r s z y m w y k ła d o w c ą U n i w e r s y te tu O k sfo rd z k ie g o , z a jm u ją c y m s ię h is to r i ą X I X i X X w ie k u . C h im e n A b r a m s k y , h is to r y k n ie z a w o d o w y , z d o b y ł so b ie n a Z a c h o d z ie r e p u t a c ję ja k o z n a w c a p o s ta c i K a r o la M a r k s a . O b a j s ą c z y n n y m i c z ło n k a m i r u c h liw e g o to w a r z y s tw a d la s tu d ió w h is to r ii k la s y ro b o tn ic z e j (S o ciety f o r th e S tu d y o f L a b o u r H is to ry ), s ta n o w ią c e g o ju ż o b e c n ie o rg a n iz a c ję o c h a r a k te r z e m ię d z y n a ro d o w y m . P o d ję cie p r z e z n ic h p r o b l e m a t y k i a n g ie ls k ie g o i m ię d z y n a ro d o w e g o r u c h u ro b o tn ic z e g o s p r z e d s t u l a t p o d y k to w a n e b y ło w m a ły m s to p n iu w z g lę d a m i ro c z n ic o w y m i ( p r a ca z o s ta ła ro z p o c z ę ta o k o ło 10 l a t te m u ), is to tn y m n a to m ia s t ce le m b y ło n a ś w ie tle n ie s to s u n k o w o s ła b o z b a d a n e g o (w p o r ó w n a n iu n p . z c z a rty z m e m , a lb o z p rz e ło m e m stu le c i, g d y p o w s ta w a ła P a r t i a P ra c y ) o k r e s u w h is to r ii a n g ie ls k ie g o r u c h u r o b o t n i czego, g d y r u c h te n b y ł p o w ią z a n y o rg a n iz a c y jn ie z I M ię d z y n a ro d ó w k ą i g d y t r w a ł je g o k o n t a k t z p o s ta c ią n ie m ie c k ie g o s o c ja lis ty , k tó r e g o d o k tr y n y i d z ia ła ln o ś ć o k a z a ły s ię d e c y d u ją c e d la p rz y s z ło śc i r u c h u w s k a l i ś w ia to w e j. D o p r a c y z a łą c z o n a je s t im p o n u ją c a b ib lio g r a fia . A u to rz y w y k o r z y s ta li b o g a te ź ró d ła lo n d y ń s k ie i p r o w in c jo n a ln e , a r c h iw a w A m s te rd a m ie , M o s k w ie i M e d io la n ie , a r c h iw a a m e r y k a ń s k ie . P r a c ę w z b o g a c a ją d w a c ie k a w e a n e k s y , s ta n o w ią c e m a r g in e s y g łó w n e g o te m a tu : p ie r w s z y o ś w ie tla p o s ta ć E c c a riu s a i u s to s u n k o w u je s ię d o z a r z u tu , ja k o b y te n b y ły p r z y ja c ie l M a r k s a o k a z a ł s ię k o n f id e n te m p o lic ji a u s tr ia c k ie j; d r u g i d a je o m ó w ie n ie i o c e n ę d w ó c h n a jw c z e ś n ie js z y c h p r a c o M ię d z y n a ro d ó w c e — E. F r i b o u r g a i O s c a ra T e s t u t.
N ie c h n a m b ę d z ie w o ln o w ty m m ie js c u s f o rm u ło w a ć p ie rw s z y , z a s a d n ic z e j n a t u r y z a r z u t p o d a d r e s e m a u to r ó w . B r a k w e w s tę p ie ja s n e g o s f o r m u ło w a n ia p r ó b ie
-•mów p r a c y , g łó w n y c h p y ta ń , k tó r e w y ło n iła h is to r i a ty c h s p r a w , a n a k tó r e n a le ż y z n a le ź ć o d p o w ie d ź . T o r z u t u je n a .całą k o n s tr u k c ję . G ro s p r a c y w y p e łn ia c h ro n o lo g ic z n a n a r r a c j a d z ie jó w M ię d z y n a ro d ó w k i z je j t r a d y c y j n ą t e m a ty k ą : p o w s ta n ie i p ie r w s z e d o k u m e n ty o rg a n iz a c ji, s to s u n e k do w a lk p o lity c z n y c h i s o c ja ln y c h te g o o k re s u , k o n g re s y , s p o r y id e o w e , s p r a w a K o m u n y P a r y s k ie j, u p a d e k . T a k ie u ję c ie m o ż e b y ć u s p r a w ie d liw io n e ty m , że c z y te ln ik a n g lo s a s k i n ie d y s p o n u je d o b ry m i, n o w s z y m i o p ra c o w a n ia m i h is to r ii M ię d z y n a ro d ó w k i. J e d n a k m im o to w y d a w a ło b y się b a r d z e j p r a w id ło w e u ję c ie te j h is to r ii je d y n ie ja k o o g ó ln eg o tła , a s k o n c e n tr o w a n ie p r a c y n a s z c z e g ó ło w y m o m ó w ie n iu k il k u z a s a d n ic z y c h p ro b le m ó w . D a ło b y się je s f o rm u ło w a ć w o p a r c i u o sz c z e g ó ło w y m a t e r i a ł z r e f e r o w a n y w p ra c y . P ie r w s z y m p ro b le m e m je s t w y ja ś n ie n ie p e w n e g o p a r a d o k s u : ś c isłe j w s p ó łp r a c y w c ią g u s z e r e g u l a t n ie m ie c k ie g o w y g n a ń c a w L o n d y n ie , in te le k t u a li s ty i re w o lu c y jn e g o d z ia ła c z a , te o r e ty k a n a u k o w e g o s o c ja liz m u , z n a d e r p r a k ty c z n y m i d z ia ła c z a m i tr a d e - u n io n ó w , u n ik a ją c y m i te o r ii i ja k n a j d a l e j s to ją c y m i o d p r o g r a m u r e w o lu c j i s p o łe c z n e j. D r u gi p ro b le m to d o k ła d n a o c e n a z a się g u w p ły w ó w M ię d z y n a ro d ó w k i w a n g ie ls k im r u c h u ro b o tn ic z y m te g o c z a s u . W z w ią z k u z ty m w y s u w a łb y s ię p o s t u la t r o z s z y f r o w a n ia p o s ta c i, z k tó r y m i u s ta w ic z n ie s t y k a m y s ię w e w s z e lk ic h ź ró d ła c h , czy o p r a c o w a n ia c h d o ty c z ą c y c h M ię d z y n a ro d ó w k i i to n ie ty lk o (i n ie ty le ) k il k u p o s ta c i c z o ło w y c h (ja k O d g e r c z y A p p le g a rth ), o k tó r y c h p o s ia d a m y s p o r ą w ie d z ę , a le te j lic z n e j rz e s z y p o s ta c i d ru g o r z ę d n y c h a lb o do te j p o r y n ie c a łk ie m w y ja ś n io n y c h i k o n tr o w e r s y jn y c h (ja k M a ltm a n B a rry ) . Л tr z e c i p o d s ta w o w y p r o b le m : w ja k ic h w a r u n k a c h ro z c h o d z iły s ię d ro g i M a r k s a i jeg o z w o le n n ik ó w z d r o g a m i a n g ie l s k ie g o r u c h u i je g o p rz y w ó d c ó w , a w z w ią z k u z ty m , c z y d z ia ła ln o ś ć M a r k s a i M ię d z y n a r o d ó w k i ja k o c a ło śc i w p ły n ę ła n a d a ls z y ro z w ó j i c h a r a k t e r r u c h u r o b o tn ic z e go w W ie lk ie j B r y ta n i i w n a d c h o d z ą c y c h d z ie s ię c io le c ia c h .
O m ó w im y p o k r ó tc e n ie k t ó r e z ty c h s p r a w , w sz c z e g ó ln o śc i o d p o w ie d z i, k tó r y c h d o s t a r c z a j ą a u to r z y . A n a liz u ją o n i p rz y c z y n y , ja k i e z ło ż y ły s ię n a in ic ja ty w ę p r z y w ó d c ó w ro b o tn ic z y c h z a ło ż e n ia m ię d z y n a ro d o w e j o rg a n iz a c ji, p r z y ta c z a ją c p r z y o k a z ji d o w o d y b u r z ą c e le g e n d ę , ja k o b y „ z a ło ż y c ie le m ” M ię d z y n a ro d ó w k i b y ł s a m K a r o l M a rk s (leg en d ę, k tó r e j ż a d e n p o w a ż n y z n a w c a ty c h s p r a w d z iś n ie h o łd u je ). P o d - . k r e ś l a j ą ro lę in te r n a e jo n a lis ty c z n y c h t r a d y c j i o k re s u c z a rty z m u , ro lę w y d a r z e ń m i ę d z y n a ro d o w y c h l a t 1859—1864, w p ły w a n g ie ls k ic h p o z y ty w is tó w , w re s z c ie in t e n s y w n ie o d c z u te p o tr z e b y p r z e c iw d z ia ła n ia im p o r to w i ł a m is tr a jk ó w z k o n ty n e n t u d o A n g lii. I to s ą rz e c z y n a og ó ł z n a n e , le c z w a r to p o d k r e ś lić p e w n e d o ść is to tn e , n o w e i n t e r p r e t a c je a u to r ó w . P ie r w s z a d o ty c z y s p r a w y p o ls k ie j. N ie ty lk o w p e łn i p o d k r e ś la ją je j z n a c z e n ie , a le w s k a z u ją , że w z w ią z k u z t ą s p r a w ą d o sz e d ł do k o ń c a p e w ie n p ro c e s u s a m o d z ie ln ie n ia się s ta n o w is k a r u c h u ro b o tn ic z e g o . O ile w s p r a w i e w ło s k ie j — u tr z y m u ją a u to r z y — is tn ia ła d o ść d a le k o id ą c a z g o d n o ść r o b o tn ik ó w z i n n y m i k la s a m i s p o łe c z n y m i (choć — d o d a m od s ie b ie — in a c z e j to w y g lą d a ło w o k r e s ie a n g ie ls k ie j w iz y ty G a rib a ld ie g o , w k w ie tn iu 1864 r., a n iż e li w 1859 г.), o ile w s p r a w ie a m e r y k a ń s k ie j ro b o tn ic y w s p ó łd z ia ła li z r a d y k a ł a m i B r ig h ta , p rz e c iw w ię k sz o ś c i to r y s ó w i lib e ra łó w , to w s p r a w ie p o ls k ie j b y li o s a m o tn ie n i (d o d a m — n ie od p o c z ą tk u , le c z g d z ie ś od m a j a 1863 r.) i z n a le ź li s p r z y m ie r z e ń c ó w je d y n ie w ś r ó d r o b o tn ik ó w in n y c h n a ro d o w o ś c i (d o d am — i te ż czaso w o C z a rto ry s k ie g o o ra z t r w a l e — jeigo a n g ie ls k ie g o p r z y ja c ie la B e a le sa ).
C ie k a w a j e s t r ó w n ie ż a n a liz a g r u p ro b o tn ic z y c h , k tó r e o d r a z u p o w ią z a ły się z M ię d z y n a ro d ó w k ą , w o d r ó ż n ie n iu od ty c h , k tó r e u n ik a ł y z n ią k o n ta k tu . A u to rz y p o d k r e ś la ją , ż e w p ły w y M ię d z y n a ro d ó w k i w 'p ie r w s z y m o k re s ie je j is tn i e n ia o g r a n ic z a ły s ię d o L o n d y n u , g d zie d o m in o w a ł ó w c z e śn ie d r o b n y p rz e m y s ł o n a w p ó ł r z e m ie ś ln ic z y m c h a r a k t e r z e o ra z p rz e m y s ł b u d o w la n y , a w ię c g a łę z ie , w k tó r y c h s t o su n k o w o ’ ła tw o m o ż n a b y ło z a tr u d n ia ć r o b o tn ik ó w z k o n ty n e n tu . N a to m ia s t n ie b y ło· ty c h w p ły w ó w w w ie lk ic h o k r ę g a c h p rz e m y s ło w y c h A n g lii ś r o d k o w e j i p ó łn o c
n e j, g d zie 'is tn ia ły s iln e z w ią z k i m e c h a n ik ó w , ik tó ry c h , p r a k ty c z n ie 'b io rąc, n ie m o ż n a b y ło z a s tą p ić im p o r to w a n ą s iłą ro b o c z ą i k tó r z y n ie cz u ii się z a g ro ż e n i teg o r o d z a j u k o n k u r e n c ją . P r z y ta k im je d n a k u ję c iu s p r a w y z a p o m in a się o ro li L o n d y n u ja k o w ie lk ie g o o ś r o d k a p o lity k i w e w n ę tr z n e j i m ię d z y n a ro d o w e j, m e tro p o lii I m p e riu m , c e n tr u m p r a s y i o p in ii p u b lic z n e j, o ś r o d k a in te le k tu a ln e g o , w re s z c ie d u żego s k u p is k a e m ig ra c ji z a ro b k o w e j i p o lity c z n e j, m ia s ta a n g ie ls k ie g o ła tw o o s ią g a ln e g o z k o n ty n e n t u (w sz c z e g ó ln o śc i z P a r y ż a , B ru k s e li, N a d re n ii). Co w ię c e j — w p ó ź n ie js z y m o k re s ie is tn ie n ia M ię d z y n a ro d ó w k i, w sz c z e g ó ln o śc i g d y p o w s ta ła ju ż (w 1371 r.) F e d e r a c ja B r y ty js k a , w a ż n e je j o ś r o d k i z n a la z ły s ię w ła ś n ie w A n g lii ś r o d k o w e j (N o ttin g h a m ) i p ó łn o c n e j (M a n c h e s te r, L iv e rp o o l, H u ll). I t u p r o s iło b y s ię o w y ja ś n ie n ie te g o p r z e m ie s z c z e n ia o ś r o d k ó w M ię d z y n a ro d ó w k i. L ecz p o za w y m ie n ie n ie m o d d z ia łó w o ra z p e w n y c h sz c z e g ó łó w o n ic h .i ic h d z ia ła c z a c h , n ie z n a j d u je m y z a d o w a la ją c e g o w y ja ś n ie n ia t e j s p r a w y .
W c h o d z im y t u w se d n o d ru g ie g o g łó w n eg o p r o b le m u — j a k i b y ł z a s ię g w p ły w ó w M ię d z y n a ro d ó w k i w A n g lii, j a k p r z e d s ta w ia ła s ię je j d y n a m ik a , k im b y li je j a n g ie ls c y d z ia ła c z e . K s ią ż k a u k a z u je zło żo n o ść te j p r o b le m a ty k i. Z b y t u p ro s z c z o n y o k a z u je s ię p o g lą d , ja k o b y w p ły w y t e o g r a n ic z a ły s ię do r u c h u z a w o d o w e g o . Do M ię d z y n a ro d ó w k i z g ła s z a ły a k c e s ró ż n e g o r o d z a j u o r g a n iz a c je p o lity c z n e i je d n o s t k i h o łd u ją c e ta k i e j czy in n e j d o k tr y n ie z b a w ie n ia k la s y ro b o tn ic z e j, c z a s e m a w a n tu r n ic y , czy a m b itn i in tr y g a n c i. D ość w id o c z n y je s t je d n a k p e w ie n p ro c e s o d c h o d z e n ia — po k o le i — c z o ło w y c h d z ia ła c z y ro b o tn ik ó w : w p ie r w H o w e ll i C re m e r , p ó ź n ie j
O d g e r i L u c r a f t , w k o ń c u na-welt n ie z ło m n y A p p le g a r th . A u to rz y p r z y p i s u ją d a c ie 1867 r . k lu c z o w ą r o lę w d y n a m ic e te g o z ja w is k a . W ty m ż e r o k u r e f o r m a w y b o r cza „ u o b y w a te ln iła ” p r o l e t a r i a t a n g ie ls k i, u c z y n iła go — w s e n s ie f o r m a ln y m — s iłą w s p ó łd e c y d u ją c ą w ż y c iu p a ń s t w a i n a r o d u . R ó w n o c z e ś n ie ro z p o c z ę ła s w ą p r a c ę k o m is ja b a d a ją c a d z ia ła ln o ś ć tr a d e u n io n ó w , k tó r a m ia ła p o ło ży ć p o d s ta w y p o d n o w e , k o rz y s tn e d la r o b o tn ik ó w u s ta w o d a w s tw o . T e s p r a w y z a a b s o r b o w a ły d z ia ła c z y ro b o tn ic z y c h , p o c h ło n ę ły ic h e n e rg ię . T o te ż w ty m o k re s ie z n a jd u je m y p u n k t s z c z y to w y ro z w o ju M ię d z y n a ro d ó w k i w A n g lii, po k tó r y m p rz y c h o d z i s to p n io w y sc h y łe k . M ię d z y n a ro d ó w k a , do teij p o ry t r a k t o w a n a ja k o je d n a z p o lity c z n y c h a g e n t u r a n g ie ls k ie g o r u c h u z a w o d o w e g o , s p e łn iła z g ru b s z a s w o je z a d a n ie . W te j d o b rz e u d o k u m e n to w a n ie j i s łu s z n e j a n a liz ie b r a k je d n a k d o s ta te c z n e g o o m ó w ie n ia p e w n e j s p r a w y . N a w e t n a jl e p s i s p o ś ró d a n g ie ls k ic h d z ia ła c z y d a li się w c ią g n ą ć w g rę w y b o rc z ą p a r t i i lib e r a ln e j s t a j ą c się, z a m iz e rn e k o rz y ś c i f i n a n s o w e i w id o k i z d o b y c ia 2— 3 m a n d a tó w , a g e n ta m i te j p a r t ii . M a r k s o d n o s ił s ię do t y c h lu d z i z c o ra z w ię k s z ą n ie u f n o ś c ią . J e ś li n ie z n a ł o n sz c z e g ó łó w ty c h p o w ią z a ń to — o k a z u je się — n ie m y liła go w ie d z a o n ic h , czy te ż m o ż e in t u ic j a . A u to rz y w s p o m in a ją tę n a d e r is to t n ą s p r a w ę r a c z e j m im o c h o d e m , choć p r o s i się o sz c z e g ó ło w e ro z w a ż e n ie '. W iąż e s ię z ty m je s z c z e je d n a lu k a . M a rk s , t a k o s tro o c e n ia ją c y lu d z i w s w e j p r y w a tn e j k o r e s p o n d e n c ji (w sz c z e g ó ln o śc i z E n g e lse m ), g d z ie - d a w a ł p e łn y u p u s t ró w n ie ż s w y m e m o c jo n a ln y m a n im o z jo m czy f r u s tr a c jo m , b y ł n a d e r, ta k t o w n y w s w y c h s to s u n k a c h z d z ia ła c z a m i r o b o tn ic z y m i w ło n ie R a d y G e n e r a l n e j. A m im o to n a d c h o d z ił czas n a p ię ć , w a lk i i o s ta te c z n e g o , ch o ć s u k c e s y w n e g o , ro z e jś c ia s ię d r ó g z w ie lo m a s p o ś ró d t y c h d z ia ła c z y . C z a se m to ro z e jś c ie s ię b y ło n ie u c h ro n n e - i n ie w p ły n ę ło z a sa d n ic z o n -а ro z w ó j w y d a rz e ń , c z a se m je d n a k d o ch o d ziło do te g o b e z ja k ie jk o lw ie k k o n ie c z n o śc i, z f a t a l n y m i n ie r a z s k u tk a m i. C ie k a w a b y ła b y a n a l i z a . p sy c h o lo g ic z n e j s tr o n y ty c h k o n flik tó w , z a p e w n e n ie z w y k le t r u d n a . G d y b y ś m y je d n a k d o w ie d z ie li się m a k s im u m teg o , co o p o sz c z e g ó ln y c h p o s ta c ia c h d o w ie d z ie ć się m o ż n a , g d y b y a u to r z y d a li n a m p e łn ie js z e d a n e b io g r a fic z n e , z b liż y lib y ś m y s ię d o z g łę b ie n ia ty c h p ro b le m ó w .
M o cn ą s t r o n ą k s ią ż k i C o llin s a i A b r a m s k y ’ego j e s t u k a z a n ie w s p ó łp r a c y p o m ię d z y M a r k s e m a a n g ie ls k im i d z ia ła c z a m i, p o p a rc ia , k tó r e u m ia ł od n ic h u z y s k a ć
z a ró w n o w ło n ie R a d y G e n e r a ln e j, j a k i n a k o n g r e s a c h M ię d z y n a ro d ó w k i w c ią g u s z e r e g u la t. B ez te g o p o p a rc ia — p o d k r e ś la ją s łu s z n ie a u to r z y — n ie b y ło b y o s t a te c z n e g o z w y c ię s tw a k ie r u n k u m a r k s is to w s k ie g o w m ię d z y n a ro d o w y m r u c h u r o b o tn ic z y m . M a r k s u m ia ł w y s u w a ć p ro g ra m " i t a k go fo r m u ło w a ć , b y z d o b y ć u z n a n ie te g o ó w c z e śn ie n a js iln ie js z e g o o d g a łę z ie n ia r u c h u ro b o tn ic z e g o . A n g lic y z aś, n ie w d a ją c się w s u b te ln o ś c i d y s k u to w a n y c h s p r a w te o r e ty c z n y c h , o p o w ia d a li się z a M a r k s e m w jeg o w a lc e z p r z e c iw n ik a m i w e w s z y s tk ic h p o d s ta w o w y c h s p r a w a c h , w id z ą c w je g o u ję c iu z g o d n o ść ze s w y m i p o g lą d a m i i in te r e s a m i, o c e n ia ją c a u t o r y t e t i w y ż sz o ść i n t e l e k t u a l n ą M a r k s a . P o d k r e ś la li o n i w ie lk o ś ć i z a s łu g i M a r k s a , g d y p ro u d h o n d ś c i c h c ie li d o p ro w a d z ić d o u s u n ię c ia in te lig e n tó w z s z e r e g ó w M ię d z y n a ro d ó w k i (na k o n g re s ie g e n e w s k im , 1866).
B a rd z o c ie k a w ie p r z e d s ta w ia j ą a u to r z y p e r y p e tie o d rę b n e j F e d e r a c ji w A n g lii i je j o s ta te c z n ą lik w id a c ję . Na· o s t a tn i c h s tr o n a c h p r a c y w s k a z u ją , d o ja k ie g o s t o p n ia u d z ia ł A n g lik ó w w M ię d z y n a ro d ó w c e z a w a ż y ł n a d a ls z e j h is to r ii r u c h u r o b o t n icze g o w ty m n a jb a r d z ie j u p rz e m y s ło w io n y m i p rz e z d łu g i o k re s k lu c z o w y m k r a j u ś w ia ta . P o s ta ć M a r k s a , je g o k o n c e p c je i ta k t y k a , je g o a u to r y te t i n t e le k t u a ln y i p o lity c z n y w y c h o d z ą w k sią ż c e z o g ro m n ą p la s ty c z n o ś c ią . Z a n a liz y a u to r ó w w y n ik a , ż e M a rk s w y g r a ł w s z y s tk ie a tu t y , ja k i e b y ły d o w y g r a n ia , choć p e w n e w ą tp liw o ś c i p o z o s ta ją , czy p o s tę p o w a ł w ła ś c iw ie n a a n g ie ls k im g ru n c ie i w s to s u n k u do a n g ie ls k ic h d z ia ła c z y w o s ta tn im o k re s ie po k o n f e r e n c ji lo n d y ń s k ie j. M o ż n a założyć, j a k c z y n ią to a u to r z y , że p o K o m u n ie P a r y s k ie j M a r k s i E n g e ls d ą ż y li je d y n ie d o ja k n a jb a r d z ie j k o r z y s tn e j lik w id a c ji M ię d z y n a ro d ó w k i, że w z a m ie r z e n ia c h ty c h r a c j a b y ła p o ic h s tr o n ie . L e c z p rz e c iw t a k i e m u z a ło ż e n iu m o ż n a w y to c z y ć p o w a ż n e a r g u m e n ty . K o rz y s tn ie js z a s y t u a c ja w s ie d z ib ie R a d y G e n e r a l n e j w L o n d y n ie m o g ła w p ły n ą ć n a w o lę d a ls z e g o u tr z y m a n ia o rg a n iz a c ji, k tó r a p rz e c ie ż z d o b y ła t a k w ie lk i w p ły w i a u to r y t e t w w ie lu k r a j a c h , a z m ia n a w n ie s io n a d o s t a t u t u (1871), t r a k t u j ą c a o s tw o r z e n iu p a r t i i p o lity c z n y c h w p o sz c z e g ó ln y c h k r a j a c h m o g ła s t a ć się p o d s ta w ą o rg a n iz a c y jn e g o p rz e fc sz ta o e n ia M ię d z y n a ro d ó w k i, a n ie je j lik w id a c ji.
Z re c e n z ji te j w y n ik a ,chyba ja s n o , że k s ią ż k a C o llin s a i A b ra m s 'k y ’ego p r o w o k u je do d y s k u s ji i p o le m ik i w ła ś n ie d la te g o , że je s t t a k b o g a ta w n o w e k o n c e p c je i in t e r p r e ta c je . R a z je s z c z e n ie c h m i w o ln o b ę d z ie p o d k re ś lić je j ź ró d ło - w o ść i rz e c z o w o ść . T e j e j w a lo r y d a le c e p r z e w a ż a ją n a d n ie d o s ta tk a m i. N a le ż y w y r a z ić z a d o w o le n ie , że o tr z y m a liś m y je s z c z e je d n ą w a ż n ą m o n o g ra fię , k tó r a p o m o ż e w o d tw o rz e n iu p e łn e j, n a u k o w e j h is to r i i M ię d z y n a ro d o w e g o S to w a rz y s z e n ia R o b o tn ik ó w . H e n r y k K a tz A n d rz e j W a l i c k i , W k r ę g u k o n s e r w a t y w n e j u to p ii. S t r u k t u r a i p r z e m i a n y r o s y js k ie g o s ło w ia n o fils tw a , W a rs z a w a 1964, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , s. 494. R z a d k o n a d a r z a s ię n a m s p o s o b n o ść z w ró c e n ia u w a g i n a p o ja w ie n ie s ię m o n o g r a f ii z z a k r e s u s p o łe c z n e j h is to r i i id e i — d y s c y p lin y tr a k to w a n e j u n a s p rz e z w ie le l a t p o m a c o s z e m u , a n ie w ą tp liw ie g o d n e j u w a g i h is to r y k a z r a c j i s w e j w ie lo k ie ru n k o w o ś c i i s p e ł n ia n i a p rz e z n ią w ja k i e jś m ie r z e t a k c zęsto p o s tu lo w a n e j, częścio w ej c h o c ia ż b y in t e g r a c j i h u m a n is ty k i. M o n o g r a fia W a l i c k i e g o s ta n o w i p ró b ę s o c jo lo g ic z n o - s tr u k tu r a ln e j a n a liz y ś w ia to p o g lą d u s ło w ia n o f ils tw a ro s y js k ie g o , p ró b ę „ p rz e ło ż e n ia ” k o n c e p c ji s ło - w ia n o fiiłsk ic h n a ję z y k so c jo lo g ii. W ydajei się , że t a k a k o n f r o n ta c ja m e to d b a d a w czy ch , t a k i e s p o jr z e n ie n a to s a m o z ja w is k o ze s ta n o w is k a z a ra z e m so c jo lo g a , f i lo
