362
RECENZJEm u n d i z niem ieckim , angielskim , francuskim — jakw ynika z literatury, były o n e do ść podobne. Po prostu mamy
tu do czynienia z m entalnością stanowiącą fragm ent kultury masowej, popularnej, która i dziś karmi się z upodobaniem sensacyjnymi doniesieniam i prasy brukowej.
Książka Kazim ierza M aliszew skiego pow stała na podstaw ie poprzednich studiów autora, publikowanych w różnych pracach zbiorowych i czasopism ach. Zebrane razem , po przem yśleniu i opracowaniu nowej wersji, stanow ią cenny przyczynek do dyskusji na tem at stosunku dawnych Sarmatów do innych nacji i wyznań, do świata i rządzonych nim reguł.
M aria B ogucka P o lska A k a d e m ia N a u k Instytut H istorii
N a tio n a litä te n k o n flik te im 20. J a h rh u n d e rt. U rsa ch en v o n in te r-e th n isc h e r G e w a lt im Verg leich , h e r a u sg e g e b e n v o n P hilip p T h e r u n d H o lm S u n d h a u s s e n , h e r a u sg e g e b e n v o n
O ste u r o p a -In stitu t an d er F r e ie n U n iv ersitä t B e rlin v o n H o lm S u n d h a u ssen in V erb in d u n g m it G . L F r e e z e/W a lth a m , A . K a p p e l e r/W ien , K. M e y e r/B erlin , J. S c h e r r e r/Paris, F o rsch u n g en zur o ste u r o p ä isc h e n G esch ic h te, B a n d 5 9, H arrasow itz V erla g , W ie sb a d e n 2 001, s. V I, 2, 268.
N a w iosn ę 1999 r. i w maju 2000 r. w Zentrum für V ergleichende G eschichte Europas w Berlinie odby ły się dyskusje na tem at konfliktów na tle narodowościow ym w Europie. N a ich podstaw ie powstał recenzowany tom , zawierający 14 artykułów poświęconych wybranym konfliktom europejskim w X X stuleciu. Łączy je przede wszystkim pytanie, rozważane przez wszystkich autorów: jakie czynniki powodowały, że w niektórych przypad kach konflikty m iędzyetniczne doprowadziły do aktów przem ocy, a nawet do walk orężnych, w innych zaś (raczej rzadko) udawało się uniknąć przem ocy i znaleźć rozwiązanie pokojow e. Książka zawiera następujące artykuły: Philipp T h e r , „N ationalitätenkonflikte im 20. Jahrundert: U rsachen von inter-ethnischer Gewalt im V er gleich” („Konflikty narodowościowe w X X w.: porównanie przyczyn przemocy międzyetnicznej”); H olm S u n d h a u s s e n , „D er G egensatz zwischen historischen R echten und Selbstbestim m ungsrechten als U rsache von Konflikten: K osovo und Krajina” („Sprzeczność m iędzy prawami historycznymi a prawem do sam ookreślenia jako przyczyna konfliktów: porównanie Kosowa i Krainy”); Stefan T r o e b s t, „Vom ethnopolitischen Schlachtfeld zum interethnischen Stabilitätspol: Gewalt und G ew altfreicheit in der R egion M akedonien im »langen« 20. Jahrhundert” („O d etnopolitycznego pola bitwy do bieguna stabilizacji: przem oc i brak przem ocy na obszarze M aced on iiw »długim « X X w iek u ”); Carl B e t h k e, „Der Nationalitätenkonflikt in der Vojvodina: W as dämm te die Gewalt ein ?” („Konflikt narodow ości w W ojwodinie: co powstrzym ało przem oc?”); Kerstin S. J o b s t , „Im Spiel mit großen M achten? N ationale K onflikte nach dem Z erfall des Z arenreiches bis zum beginn des R ussischen Bürgerkrieges 1918/19 auf der H albinsel Krim” („W grze z mocarstwami? Konflikty narodow e po upadku państwa carów d o początku rosyjskiej wojny domowej 1918/19 na Krym ie”); Christoph M o e s k e s, „D ie kleine und die große U nabhängigkeit — der K onflikt zwischen A bchasien und G eorgien ” („M ała i wielka n iezaw isłość — konflikt m iędzy Abchazją a Gruzją”); Philipp T h e r, „Chancen und U ntergang einer M ultina tionalen Stadt: D ie B eziehungen zwischen den N ationalitäten in Lemberg in der ersten H älfte des 20. Jahrun- derts” („Szanse i zmierzch wielonarodowościowego miasta: stosunki między narodowościami w e Lwowie w pierw szej p ołow ie X X w .”); Piotr M a d a j c z y k , „O berschlesien zwischen Gewalt und F rieden” („G órny Śląsk m iędzy przem ocą i pokojem ”); Jerem y K i n g , „Austria versus Hungary: N ationhood, Statehood and V iolen ce since 1867” („A ustria w ob ec W ęgier: narodow ość, państw ow ość i przem oc od 1867 r.”); Christiane K o h - s e r - S p o h n , „Staatliche Gewalt und der Zwang zur Eindeutigkeit: D ie Politik Frankreichs in E lsass-L oth- ringen nach dem Ersten W eltkrieg” („Przem oc państwowa i przymus jednoznaczności: polityka Francji w A lza
RECENZJE
363
cji-Lotaryngii po pierwszej wojnie światowej”); Karl Christian L a m m e r s, „Konflikte und Konfliktlösungen in der dänisch-deutschen Nationalitätenfrage seit 1840: D er Fall Schleswig” („Konflikty i ich rozwiązywanie w duń sko-niemieckiej kwestii narodowej: przypadek Szlezwigu”); Peter W a l d m a n n , „Konfliktkontinuität versus Friedensdynamik in Nordirland” („Ciągłość konfliktu w obec dynamiki pokoju w Irlandii północnej”); Philipp T h e r, „Nationalitätenkonflikte als »Kriege des 21. Jahrhunderts« und Ansätze zu ihrer Erforschung” („Konflikty narodowościowe jako »wojny X X I wieku« i schematy ich badania”); Peter H ä g e l,„»M ethoden in W ahnsinn?« — Sozialw issenschaftliche Erklärungsansätze zu N ationalitätenkonflikten” („»M etody w szaleństw ie?« W yjaśnia nie konfliktów narodowościow ych przez nauki sp ołeczn e”; artykuł zawiera interesujący przegląd literatury).
Tak zróżnicowany geograficznie zakres om awianych zagadnień daje czytelnikowi m ożliw ość zastanow ie nia się nad złożonym charakterem om awianych problem ów , tym bardziej że autorzy w iększości artykułów starają się wskazać niektóre analogie, a zw łaszcza odm ienności, decydujące o rozwoju wydarzeń w poszczególnych krajach, odw ołując się przy tym do dorobku socjologii. Sądzę jednak, że próby wyjaśnienia całości przyczyn d e cydujących o konfliktach narodowościow ych oraz ich gw ałtow nego w w ielu przypadkach charakteru na podsta w ie mniej w ięcej jed nolitego schem atu teoretycznego skazane są z góry na n iepow odzenie. T o prawda, że przegląd historii konfliktów zawarty w recenzowanym tom ie pozwala na sform ułow anie kilku podstawowych w niosków . Łatwiej przy tym uchwycić niektóre istotne w spólne czynniki wpływające na gw ałtow ne formy konfliktów , niż ustalić czynniki, które um ożliw iają ich pokojow e rozwiązywanie. Z lektury artykułów wyciągam w niosek, że ta druga ew entualność staje się realna przede wszystkim w ów czas, gdy brak jest przyczyn, które sprzyjają przem ocy lub ją wywołują. G w ałtow ności konfliktów narodowościow ych sprzyjają zaś z reguły autory tarne systemy sprawowania w ładzy łączące się z pozbawianiem obyw ateli podm iotow ości w życiu publicznym, a także oddziaływanie sił zewnętrznych w stosunku do rywalizujących ze sobą społeczności. N ie wyczerpuje to wszakże katalogu przyczyn, a w każdym indywidualnym przypadku historyk doszukać się m oże czynników tylko dla n iego specyficznych.
Istotnym czynnikiem wpływającym na charakter konfliktów narodowościow ych jest rów nież istnienie (lub brak) różnic w miejscu zajmowanym w strukturze i hierarchii społecznej oraz różnic religijnych. Sądzę, że dodać należy jeszcze jed en elem ent, który ujawniał się (i do dziś ujawnia) w licznych przypadkach, zwłaszcza w Europie Srodkow o-W schodniej, a m ianow icie skutki emancypacji prawnej i socjalnej grup etnicznych, uprzednio zajmu jących z rozmaitych pow odów pozycję podrzędną. K westia ta była charakterystyczna dla stosunków w monarchii habsburskiej. K onflikt n iem ieck o-czesk i, w tym zwłaszcza rozwój niem ieckiego radykalnego nacjonalizm u w drugiej p ołow ie X IX w. w dużej m ierze rodził się z niepokoju niektórych niem ieckich środow isk m ieszczań skich w obliczu szybkiego um acniania się m ieszczaństwa czeskiego, które dom agało się odpow iedniego miejsca w społeczeństw ie wraz ze w zrostem zam ożności oraz postępem oświaty. W idoczne to było w Pradze, która w ciągu X IX w. przekształcała się z m iasta o niem ieckim obliczu w ośrodek narodowych instytucji czeskich, a niem ieckie napisy na szyldach w śródm ieściu ustępow ały m iejsca czeskim. W Krakowie polscy mieszkańcy m iasta reagow ali z zaskoczeniem i zdecydow aną niechęcią na pojaw ienie się Żydów spacerujących lub zabawia jących się sportem na terenach rekreacyjnych poza K azim ierzem . W e w schodniej części Galicji zaskoczeniem było pojaw ienie się narodowej ideologii ukraińskiej, tam gdzie d o tej pory dom inow ał polski dwór ziem iański i polska kultura. W yrazem tego było określanie aspiracji narodowych Ukraińców jako „intrygi austriackiej” lub — później — „intrygi bolszew ickiej”. M am w związku z tym istotne wątpliw ości, czy przed 1914 r. istniały perspektywy na pokojow e rozwiązanie konfliktu polsko-ukraińskiego w e Lwow ie, gdzie sp ołeczn ość polska niew iele przewyższała połow ę m ieszkańców, a imigracja niewykwalifikowanych pracowników z sąsiednich wsi (przew ażnie ukraińskich) łatw o m ogła zm ienić układ stosunków narodowościow ych w m ieście. Analizujący sytuację w e Lwow ie Philipp Ther zbyt dużą w agę przywiązuje do polskich w spom nień idealizujących prze szłość, natom iast pomija inne (np. Jerzego K i r c h m a j e r a), ukazujące ostrość zatargów, zwłaszcza wśród m łodzieży szkół średnich i wyższych. Zaskakujący jest także niem al sielski obraz sytuacji w latach m iędzywojen nych (s. 134-136). A utor zapom ina nie tylko o zwalnianiu Ukraińców i Ż ydów z pracy po 1920 r., konflikcie w okół uniwersytetu ukraińskiego, a w reszcie o starciach na tle etnicznym w latach trzydziestych, z ofiarami śm iertelnym i w łącznie. Nawiasem m ów iąc błędem jest określenie interesującego się historią wybitnego leka rza prof. Leszka T o m a s z e w s k i e g o jako historyka (s. 132) i pow ażne traktowanie jego listu do redakcji „D ziejów N ajnowszych”. N ie wydaje się także słuszne traktowanie antysem ityzm u w e Lwowie jako osobliw ości jak na stosunki w m onarchii habsburskiej (s. 127). T o przecież w W iedniu burmistrzem został protoplasta antysem ityzm u hitlerow skiego, natom iast w latach międzywojennych w iceprezydentem Lwowa był Żyd, zw olen nik asymilacji.
364
RECENZJEW szyscy autorzy zwracają uwagę na znaczenie stereotypów i m itologii narodowych w rozniecaniu ostrych konfliktów oraz pam ięci o realnych lub domniem anych krzywdach wyrządzonych przez „obcych”. Słusznie zarazem podkreśla Stefan T roebst na przykładzie M acedonii, że um iejętność zapom inania m oże być istotnym czynnikiem sprzyjającym elim inow aniu przem ocy w stosunkach m iędzyetnicznych. W arto byłoby w spom nieć o jeszcze jednym czynniku, który sprzyjał stosow aniu przem ocy w o b ec Żydów, przynajmniej w niektórych regionach m onarchii habsburskiej (G alicja, Słowacja, m oże jeszcze inne), a m ianow icie o m itologizacji produk tywnego charakteru pracy n aroli. Tradycyjne traktowanie pracy rolnika jako jedynego źródła w artości, natom iast dostrzeganie w handlu pasożytniczej gałęzi gospodarki (kupiec nabywa produkty rolne tanio, a sprzedaje je następnie drogo, ch oć przecież niczego nie wytwarza) rodziło n iech ęć do miasta, w którym dom inow ali żydowscy kupcy. Pogrom y po 1918r. były w ięc raczej chłopską rebelią przeciw wyzyskiwaczom (m iastu i ziem ianom ), a nie przem ocą o podłożu narodowościowym.
K siążkę zaopatrzyli wydawcy w indeks nazwisk, który jest jednak, niestety, niezbyt starannie sporządzony.
Jerzy T om aszew ski Uniwersytet W arszawski Instytut Historyczny
M arek K azim ierz K a m i ń s k i , K o n flik t p o ls k o -c z e s k i 1 9 1 8 - 1 9 2 1 , Instytut H isto r ii Polskiej A k a d e m ii N a u k i W yd aw n ictw o N e r ito n , W arszaw a 2 0 0 1 , s. 2 7 6 + 1 4 .
D ostęp do archiwów czechosłowackich przed „aksamitną rewolucją” był dla historyków polskich poważnie ograniczony, a w pewnych okresach wręcz niemożliwy. W lepszej sytuacji znajdowali się wprawdzie ich czescy i słowaccy koledzy, wszelako tylko ci, których wyniki aktywności naukowej w ładze akceptowały lub przynajmniej tolerowały. Konstatacji wciąż niezadowalającego stanu badań nad stosunkam i polsko-czechosłow ackim i towarzy szyć w ięc powinna św iadom ość, że jest on przede wszystkim rezultatem reglam entow ania przez komunistyczny
régime w Pradze prawa do korzystania z tamtejszych archiwów. N a szczęście obowiązujące w ówczas reguły są już
tylko w spom nieniem . U trudnienia, jakie naukowcy napotykają ob ecn ie w praskich archiwach, wynikają zwykle z kon ieczn ości uporządkow ania lub opracow ania kolekcji przez całe dziesięciolecia trzymanych pod kluczem.
Z naczne poszerzenie po 1989 r. bazy źródłowej, jak rów nież brak politycznych ograniczeń w podejm ow a niu badań i publikowania ich efektów pozostał jednak b ez w iększego wpływu na utrwalony w historiografii obraz wzajemnych relacji m iędzy Polską a Czechosłowacją w okresie międzywojennym. Pew ne przewartościowania nastąpiły wprawdzie w odniesieniu do lat drugiej wojny światowej, lecz wciąż trudno m ówić o wyczerpaniu problem u. O charakterze stosunków na linii W arszawa — Praga w czasach sowieckiej dominacji nad Europą Ś rodkow o-W schodnią w iadom o zaś wręcz rozpaczliw ie m ało. W tej sytuacji sam o pojaw ienie się na rynku księgarskim obszernej m onografii konfliktu p olsk o-czesk iego z lat 1918-1921 pióra Marka Kazim ierza K a - m i ń s k i e g o zasługuje na m iano wydarzenia naukow ego.
Podjęcie przez historyka o ugruntowanej pozycji naukowej tem atu budzącego nad W isłą i W ełtaw ą w dalszym ciągu bardzo silne em ocje należy uznać za w p ełn i uzasadnione. Przede wszystkim stopniem skom plikowania poruszanych zagadnień. D ośw iadczenie naukow e było jednak nieodzow ne, aby z pow odzeniem zm ierzyć się rów nież z m itam i narosłym i w okół problem u. Z apew ne okazało się także przydatne w przełam y w aniu „m onopolu na prawdę”, uzurpow anego sobie przez niektórych badaczy, preferujących zam iast m eryto rycznej dyskusji dyskredytowanie adwersarzy oskarżeniem o brak znajom ości źródeł.
Zarzutu takiego M arkowi K. K am ińskiem u postaw ić niepodobna. Jego najnowsza książka pow stała na podstaw ie m ateriałów przechowywanych w ośm iu archiwach: czterech polskich (Archiwum A kt Nowych, A r chiwum Instytutu P olskiego i M uzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Centralne Archiwum W ojskowe, Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w N owym Jorku), trzech czeskich (Archiv m inisterstva zahranicnich
