Powiatowy program zwiększania lesistości Miasta Wrocławia - aspekty geomatyczne projektowania

POWIATOWY PROGRAM ZWIÊKSZENIA LESISTOŒCI

MIASTA WROC£AWIA –

ASPEKTY GEOMATYCZNE PROJEKTOWANIA

WROCLAW COUNTY PROGRAMME

FOR THE AUGMENTATION OF FOREST COVER –

GEOMATIC ASPECTS OF PLANNING

Grzegorz R¹czka, Pawe³ Strzeliñski, Andrzej Wêgiel

Katedra Urz¹dzania Lasu, Zak³ad Urz¹dzania Lasu, Wydzia³ Leœny, Akademia Rolnicza w Poznaniu

S³owa kluczowe: zalesianie, Wroc³aw, geomatyka Keywords: afforestation, Wroc³aw, geomatics

Wstêp

Zwiêkszanie lesistoœci jest trwa³ym, uznanym prawnie, elementem polityki ekologicznej pañstwa. „Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia” (2006) nawi¹zuje do podstawowego dokumentu, dotycz¹cego projektowania zalesieñ na tle uwarunkowañ ekologicznych, ekonomicznych i spo³ecznych kraju – „Krajowego programu zwiêkszania lesistoœci” (£onkiewicz, 1995). Program ten, planowany do realizacji w latach 1995-2020, przewiduje ponad 600 tys. ha gruntów do zalesieñ, a tym samym zwiêkszenie lesistoœci Polski w roku 2020 do 30%. W dokumencie tym okreœlono tak¿e (w skali kraju): rozmiar zalesieñ, strategiê realizacji, kwestie kosztów i Ÿróde³ finansowania oraz czasowy harmono-gram realizacji. Podkreœlono równie¿ znaczenie zalesieñ, jako wa¿nego elementu zwiêkszaj¹-cego rentownoœæ gospodarki wiejskiej, w tym leœnej, oraz instrumentu ³agodz¹zwiêkszaj¹-cego skutki migracji i bezrobocia. Wskazane zosta³o tak¿e znaczenie zalesieñ w kszta³towaniu œrodowi-ska na obszarach wielkomiejskich i silnie zanieczyszczonych.

„Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia” (2006), jako program regionalny, wpisuje siê w te za³o¿enia. Jest wyrazem zapotrzebowania jednego z najwiêk-szych miast w Polsce – Wroc³awia, na stworzenie dokumentacji planistyczno-urbanistycz-nej, w powi¹zaniu z techniczno-leœnymi uwarunkowaniami wykonania zalesieñ. Jednocze-œnie jest pierwszym tego typu regionalnym opracowaniem planistycznym na obszarze po³u-dniowo-zachodniej Polski. Opracowania programu podjê³o siê konsorcjum: Biuro Us³ug Le-œnych „Hektor” oraz Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej Oddzia³ w Brzegu, przy wspó³-pracy Katedry Urz¹dzania Lasu AR w Poznaniu.

Ogólna charakterystyka i funkcje lasu

£¹czna powierzchnia lasów na terenie Wroc³awia wynosi 2286,21 ha, co daje lesistoœæ na poziomie 7,7% (Program ochrony œrodowiska …, 2004). Sk³adaj¹ siê na ni¹ ró¿ne formy w³asnoœci:

m lasy Skarbu Pañstwa (1360,66 ha, w tym 1225,31 ha powierzchni leœnej), co stanowi

59%,

m lasy gminne (910,45 ha), co stanowi 40%, m lasy prywatne (15,10 ha), co stanowi 1%.

W ramach lasów miasta Wroc³awia, znaczny odsetek stanowi¹ obszary w zarz¹dzie Pañ-stwowego Gospodarstwa Leœnego Lasy Pañstwowe (PGL LP). Sk³adaj¹ siê na nie grunty le¿¹ce w obszarze administracyjnym czterech nadleœnictw: Miêkinia, O³awa, Oleœnica Œl¹ska i Oborniki Œl¹skie. Ich udzia³ przedstawia tabela 1.

Lesistoœæ Wroc³awia jest ni¿sza od lesistoœci innych du¿ych miast Polski (Poznañ – 27%, Olsztyn – 21%, Warszawa – 15%, Szczecin – 10%, £ódŸ – 8%), co daje 0,3 ara gruntów leœnych w przeliczeniu na 1 mieszkañca. Obszary leœne maj¹ charakter rozdrobniony – sk³a-daj¹ siê ze stosunkowo niewielkich kompleksów, o powierzchni zwykle nie przekraczaj¹cej 100 ha. Lasy rozlokowane s¹ g³ównie w pó³nocno-zachodniej i wschodniej czêœci miasta.

Funkcje pe³nione przez lasy rosn¹ce na obszarach aglomeracji miejskich s¹ nieco odmien-ne od terenów na których prowadzona jest typowa, racjonalna gospodarka leœna. S¹ to funkcje: wypoczynkowo-rekreacyjne, ochronne oraz architektoniczno-ozdobne. W przy-padku du¿ych aglomeracji (miasta powy¿ej 50 tyœ. mieszkañców) lasy pe³ni¹ tak¿e funkcje tzw. zieleni wysokiej – oddzielaj¹ce i os³aniaj¹ce osiedla mieszkaniowe od obszarów przemy-s³owych. Du¿ego znaczenia nabiera w tym kontekœcie prawid³owe funkcjonowanie klinów przewietrzaj¹cych, niezbêdnych dla zachowania czystego powietrza i w³aœciwego mikrokli-matu wnêtrza miasta (Program ochrony œrodowiska …, 2004; Rosiñski, 2005). Najbardziej odczuwalne na co dzieñ przez mieszkañców Wroc³awia s¹ jednak funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne, zwi¹zane z zagospodarowaniem terenu i infrastruktur¹ techniczn¹. Na tym tle szczególnego znaczenia nabieraj¹ powi¹zania pomiêdzy poszczególnymi obiektami przyrod-niczymi w formie korytarzy ekologicznych, najpe³niej realizowane przez doliny rzek. W ob-szarze Wroc³awia najlepiej funkcjê tê pe³ni¹ doliny rzek: Odry, Bystrzycy, O³awy i Widawy (Program ochrony œrodowiska …, 2004). W szerszym aspekcie, dolina Odry zaliczana jest do europejskiego systemu po³¹czeñ przyrodniczych (w ramach sieci EECONET oraz ECO-NET Polska).

ród³o: Program ochrony œrodowiska dla powiatu i gminy Wroc³aw na lata 2004-2015 (2004); za: RDLP we Wroc³awiu.

Tabela 1. Powierzchnia typów siedliskowych lasu. o w t ci n œ el d a N Poweirzchnai[ha] u s al y w o k si l d ei s p y T BMœw LMœw LMw Lœw Lw L³ Ol OJl Razem ai n i k êi M 25,87 442,65 69,76 279,74 121,64 42,4 3,48 14,81 1000,35 a w a³ O – – – – – 148,26 – – 148,26 a k s ¹l Œ a ci n œ el O 1,61 42,71 23,61 – – – 1,89 – 69,82 ei k s ¹l Œ i k i n r o b O – – – 6,88 – – – 6,88 m e z a R 27,48 485,36 93,37 279,74 128,52 190,66 5,37 14,81 1225,31

Wybór gruntów do zalesienia

Ca³oœæ prac zwi¹zanych z „Powiatowym programem zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wro-c³awia” podzielono na 5 podstawowych etapów:

1) prace przygotowawcze, 2) wstêpna (kameralna) selekcja, 3) weryfikacja terenowa, 4) konsultacje i uzgodnienia,

5) ostateczny wybór i lokalizacja gruntów.

Prace przygotowawcze

Ze wzglêdu na bardzo szeroki zakres opracowania, wymagaj¹cy uwzglêdnienia istniej¹cej lub tworzonej (równolegle do programu) dokumentacji, niezwykle istotnym okaza³ siê etap pierwszy. W ramach prac przygotowawczych zebrano nastêpuj¹ce dane Ÿród³owe:

m plany urz¹dzenia lasu nadleœnictw Lasów Pañstwowych (Miêkinia, Obornki Œl¹skie,

Oleœnica Œl¹ska, O³awa),

m uproszczone plany urz¹dzenia lasu lasów nie stanowi¹cych w³asnoœci Skarbu

Pañ-stwa,

m dane z inwentaryzacji stanu lasu lasów nie stanowi¹cych w³asnoœci Skarbu Pañstwa, m program ochrony œrodowiska dla powiatu i gminy Wroc³aw (na lata 2004-2015), m studium uwarunkowañ i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy

Wro-c³aw (przyjête uchwa³¹ Rady Miejskiej z 1998 roku, ze zmian¹ przyjêt¹ uchwa³¹ z 2001 roku),

m mapa glebowo-rolnicza Wroc³awia,

m dokumentacja istniej¹cych i projektowanych form ochrony przyrody, m opracowania fotogrametryczne (zdjêcia lotnicze, ortofotomapa),

m dane z ewidencji gruntów (rastry map ewidencyjnych, ewidencyjna mapa

numerycz-na, wykazy dzia³ek i u¿ytków).

Wstêpna selekcja

Opracowana na podstawie zdjêæ lotniczych ortofotomapa by³a bardzo pomocnym narzê-dziem w szybkiej weryfikacji gruntów proponowanych do zalesienia. Proces tej weryfikacji mo¿na przeœledziæ na przyk³adach w postaci za³¹czonych rysunków. Rysunek 1 prezentuje analizê dwóch podstawowych warstw informacyjnych – warstwy dzia³ek ewidencyjnych (kolor szary) i warstwy gruntów potencjalnie mo¿liwych do zalesienia (kolor czerwony). Analiza w tym wypadku polega³a na odnalezieniu czêœci wspólnej z „przeciêcia” dwóch informacji – wskazanej dzia³ki (kolor niebieski) z gruntem mo¿liwym do zalesienia. Nastêpnie obszar ten identyfikowano na ortofotomapie celem ogólnego sprawdzenia czy np. nie wystê-puj¹ tam sytuacje wskazuj¹ce na zmianê kategorii u¿ytkowania (rys. 2).

Proces wstêpnej (kameralnej) selekcji nie ogranicza³ siê tylko do wy¿ej opisanych analiz. Dokonywano równie¿:

m wyboru gruntów (³¹k, pastwisk i ról) V i VI klasy oraz nieu¿ytków, m odrzucenia tzw. „u¿ytków izolowanych” (o powierzchni poni¿ej 0,10 ha),

m selekcji gruntów, w oparciu o obowi¹zuj¹ce studium uwarunkowañ i kierunków

Terenowa weryfikacja

Kluczowym etapem prac by³a terenowa weryfikacja dotychczas zaproponowanych do zalesienia gruntów. Dotyczy³a ona przede wszystkim:

m sprawdzenia przydatnoœci gruntów pod zalesienia (na podstawie wizji lokalnej), m okreœlenia typu siedliskowego lasu wraz z wariantem uwilgotnienia i podtypem gleby

na gruntach zakwalifikowanych pod zalesienia,

m okreœlenia przydatnoœci gruntów wy¿szych klas jakoœci (IV i III), przylegaj¹cych do

wytypowanych u¿ytków, pod k¹tem mo¿liwoœci zalesieniowych wraz z ich opisem,

m zebrania dokumentacji fotograficznej (rys. 3 i 4).

Wyniki

„Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia” (2006) opracowano na dwa okresy: od 2006 do 2015 r. oraz od 2015 r. do ok. 2028 r. Dokument ten zosta³ zatwierdzo-ny Uchwa³¹ Nr LII/3183/06 Rady Miejskiej Wroc³awia z 8 czerwca 2006 r., i jest on zgodzatwierdzo-ny z studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wroc³awia zatwierdzo-nym Uchwa³¹ Nr LIV/3249/06 Rady Miejskiej Wroc³awia z 6 lipca 2006 r. i bêdzie stanowi³ podstawê do sporz¹dzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Ogólna powierzchnia gruntów przeznaczonych do zalesienia wynosi 1106 ha. Zadania zwi¹zane z realizacj¹ programu wykonywane bêd¹ w dwóch etapach: I etap do 2015 r. (486 ha – uwzglêdnia tereny przeznaczone do zalesieñ w uchwalonych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego) i II etap do 2028 r. (620,41 ha – grunty zaproponowane do zalesienia przez ww. program lesistoœci – rys. 5). Biorac pod uwage rodzaj w³asnoœci gruntów zaproponowanych do zalesienia w II etapie (620,41 ha) podzielono je na grunty: Skarbu Pañstwa – 284,86 ha; gminne – 115,59 ha; prywatne (w³asnoœæ) – 177,89 ha; wspó³w³asnoœci – 42,07 ha.

W ramach przeprowadzonych prac, grunty przeznaczone do zalesienia sklasyfikowano w ramach czterech typów siedliskowych lasu terenów nizinnych (tabela 2): las mieszany œwie¿y (LMœw), las mieszany wilgotny (LMw), las œwie¿y (Lœw) i las wilgotny (Lw).

Tabela 2. Zestawienie powierzchni typów siedliskowych lasu wg wariantów uwilgotnienia t n ai r a W ai n ei n t o g li w u Typseidlsikowy alsu[ha] w œ M L LMw Lœw Lw Razem 1 – – 54,82 203,01 257,83 2 187,89 174,69 – – 362,58 m e z a R 187,89 174,69 54,82 203,01 620,41

Podsumowanie

Wykonanie zadañ przewidzianych w „Powiatowym programie zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia” (2006) pozwoli na zwiêkszenie powierzchni leœnej do 3392 ha, co podniesie lesistoœæ Miasta Wroc³awia do 11,6% w roku 2028, przy za³o¿eniu i¿ rocznie bêdzie siê zalesiaæ grunty na powierzchni minimum 50 ha.

Wybór powierzchni do zalesienia wynika³ z analizy, obejmuj¹cej kolejno:

m lokalizacjê gruntów najni¿szych klas jakoœci (V i VI klasy),

m lokalizacjê gruntów marginalnych (bez znaczenia gospodarczego) wy¿szych klas, m uwzglêdnienie postulatów, zawartych w opracowywanym niemal równolegle przez

Biuro Rozwoju Wroc³awia aktualizowanym „Studium uwarunkowañ i kierunków za-gospodarowania przestrzennego Wroc³awia” (2006).

Ostateczny wybór jest wiêc wypadkow¹ badañ w³asnych oraz planów „Studium uwa-runkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wroc³awia” (2006), na tle wielo-aspektowych uwarunkowañ ekologiczno-przestrzennych Wroc³awia i gmin oœciennych.

Opracowany w 2006 roku „Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³a-wia” jest kompendium skomasowanej wiedzy przyrodniczej o ca³ej aglomeracji wroc³aw-skiej i o obszarze po³o¿onym wokó³ miasta, a¿ do odleg³oœci 15 km od granic administracyj-nych Wroc³awia. Charakteryzuje tak¿e zagro¿enia, plany i perspektywy rozwojowe oraz bariery antropogeniczne wynikaj¹ce z istniej¹cych uk³adów przestrzennych zabudowy i roz-budowy miasta. Program w ramach uzgodnieñ zosta³ tak¿e wkomponowany w programy urbanizacyjno-rozwojowe, ochrony œrodowiska naturalnego i specyfikê miasta (m.in. ponad 100 du¿ych mostów), rozbudowuj¹cego siê w osi Odry oraz w zlewni 4 wiêkszych rzek (O³awy, Widawy, Bystrzycy i Œlêzy) i kilku mniejszych cieków. W programie uwzglêdniono tak¿e zró¿nicowan¹ funkcjonalnoœæ lasów w zale¿noœci od ich po³o¿enia, np. funkcje „osi” ³¹cz¹cych tereny leœne z zadrzewionymi dolinami rzek. Jest to niew¹tpliwie najbardziej natu-ralne rozwi¹zanie ochrony i rozwoju ekosystemów leœnych.

„Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia” (2006) zapocz¹tkowuje opracowanie zasad harmonijnego wspó³istnienia ludnoœci miasta ze œrodowiskiem leœnym. Zosta³ on opracowany w nowoczesnej technice cyfrowej mapy numerycznej, a zatem materia³ mo¿e byæ na bie¿¹co wykorzystywany i rozszerzany oraz pos³u¿y do ewidencjonowania wykonaw-stwa. Wielkim udogodnieniem jest opracowanie odrêbnych map ilustruj¹cych dany problem lub zagadnienie, w tym: ochronê œrodowiska i jego zagro¿enia (m.in. tak istotne jak ochrona zabytków i stanowisk archeologicznych); wykaz powierzchni istniej¹cych lasów i potencjal-nych powierzchni do zalesienia; wykaz siedlisk i gleb oraz inne zagadnienia problemowe.

Literatura

£onkiewicz B., 1995: Krajowy program zwiêkszania lesistoœci. Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zaso-bów Naturalnych i Leœnictwa. Warszawa.

Powiatowy program zwiêkszenia lesistoœci Miasta Wroc³awia, 2006. Biuro Us³ug Leœnych „Hektor” Grze-gorz R¹czka oraz Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej oddzia³ w Brzegu.

Program ochrony œrodowiska dla powiatu i gminy Wroc³aw na lata 2004-2015. Za³¹cznik do uchwa³y Nr XXIX/2220/04 Rady Miejskiej Wroc³awia z dnia 18 listopada 2004 roku.

Rosiñski D., 2005: Wp³yw warunków meteorologicznych i u¿ytkowania terenu na przestrzenne i czasowe zró¿nicowanie wilgotnoœci powietrza we Wroc³awiu. Praca doktorska, maszynopis w Zak³adzie Mete-orologii i Klimatologii, Uniwersytet Wroc³awski.

Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wroc³awia. Uchwa³a Nr LIV/3249/ 06, z dnia 6 lipca 2006 roku. Biuro Rozwoju Wroc³awia.

Summary

The National Programme for the Augmentation of Forest Cover elaborated in 1995 by a group of authors with Prof. B. Lonkiewicz as the editor provides the basis for afforestation activity in Poland. Its main task is to increase the forest cover to 30% by 2020 and 33% by 2050. Ecological and economic priorities together with tools for their implementation are also established in this document. With reference to the national programme the local programme for Wroclaw County has been elabo-rated as a result of this large city needs. Total area foreseen for afforestation for the years 2006–2028 is 1106 ha. In the first implementation phase (2006–2015) afforestation of 486 ha is planned and in the second phase (2016–2028) – 620 ha. Implementation of these tasks will increase the forest cover of the city from 7.7% in 2006 to 11.6% in 2028. The successive selection of parcels planned for afforestation has taken ecological, environmental, economic and city-planning aspects into consideration. The final choice was made with the use of modern methods of collecting, transforming and selecting data – GIS. Data from cadastre databases, air photos and orthophotomaps were used to verify the location of parcels with future forests and to sketch forest board line. The programme was adopted for implemen-tation by the City Council in 2006 as a basis for local spatial planning. Now it is one of the most important urban development programmes in Wroclaw.

dr in¿. Grzegorz R¹czka g.raczka@wp.pl dr in¿. Pawe³ Strzeliñski strzelin@au.poznan.pl dr in¿. Andrzej Wêgiel wegiel@au.poznan.pl http://www.au.poznan.pl/kul/ tel. (061) 848 76 62

49 Rys. 1. Analizowana dzia³ka (kolor niebieski) czêœciowo nadaje siê do zalesienia (kolor ¿ó³ty)

Grzegorz R¹czka, Pawe³ Strzeliñski,

Andrzej

Wêgiel

Rys. 3. Dokumentacja fotograficzna – tereny proponowane do zalesienia, okolice wsi Ratyñ (fot. I. E. Patalan)

Rys. 4. Dokumentacja fotograficzna – tereny przeznaczone do zalesienia, czêœciowo poroœniête brzoz¹ z samosiewu (fot. I. E. Patalan)

Grzegorz R¹czka, Pawe³ Strzeliñski,

Andrzej

Wêgiel