Jadwiga Muszyńska
"Lustracja województwa
sandomierskiego 1789", cz. I-IV, wyd.
Helena Madurowicz-Urbańska,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1965-1971 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 483-484
R e c e n zje i o m ó w ie n ia 483 Z p ow yższego przeglądu stanu do
ty ch cza so w y ch badań w yn ik a, że om a w ia n a praca A. H om eck iego dotyczy n aj m n iej zn an ego okresu szlach eck iej R ze czyp osp olitej. Pod w zg lęd em tery to ria l n y m praca ob ejm u je ro zleg łe latyfu n d iu m L ubom irskich (od 1720 r. Sanguszków ). W arto tu dodać, że w 1739 r. na terenie w o je w ó d z tw a san d om iersk iego le ż a ły 152 osady w ch od zące w skład te g o la ty fu n dium . Tu leża ły ponadto dzierżone przez L ubom irskich k rólew szczyzn y (m iędzy in n ym i starostw o san d om iersk ie). A utor a n alizu je przem ian y w fo lw arczn ej pro d ukcji zbożow ej (w ysokość i struktura w y sie w ó w i zbiorów , w y so k o ść plonów ) Oraz zw iązk i ry n k o w e latyfu n d iu m . Na szczególn e p od k reślen ie zasłu gu je p ierw szop lan ow a rola dóbr sandom ierskich w d o sta w ie pszen icy i w m n iejszy m stop n iu żyta na ryn ek gdański.
Na u w agę zasłu gu ją w n io sk i źródło- zn aw cze, do jak ich dochodzi Autor. Cho dzi tu zw łaszcza o ocen ę przydatności b a d aw czej lu stracji dóbr k rólew sk ich . O ka zu je się b ow iem , że rachunki starostw a san d om iersk iego z 1660 r. podają zbiór czterech p od staw ow ych zbóż w w ysok ości 8379 kóp, a lu stracja z tego roku tylko 3519 kóp (ś;"9). P otw ierd za to w y n ik i ba dań innych autorów , k w estio n u ją cy ch w iarygod n ość lu stracji w zak resie w y so k ości w y sie w ó w i zbiorów , a tak że w y so kości plon ów 4.
P rzeprow adzona w pracy szczegółow a analiza statystyczn a rachunków fo lw a rcz nych w zb o g a ciła zn aczn ie naszą w ied zę o kierunkach zm ian produkcji zbożow ej. P ostu low ać n ależałob y rozszerzenie badań rów nież na in n e kategorie w ła sn o ści fe u dalnej.
Zenon G uldon, Jad w iga M uszyńska
4 L. Ż ytk ow icz Z e s t u d i ó w n a d w y s o k o ś c i ą p l o n ó w w P o l s c e o d X V I d o X V I I I w i e k u ,
„K w artalnik H istorii K ultury M aterialnej“, R. XIV, 1966, nr 3, s. 461—461.
L U S T R A C J A W O J E W Ó D Z T W A S A N D O M I E R S K I E G O 1789, w yd . H elen a M adu-
row icz-U rb ań sk a, Zakład N arod ow y im. O ssoliń sk ich cz. I, W rocław —W arszaw a— K rak ów 1965, ss. LI, 355; cz. II, W ro c ła w —W arszaw a—K raków 1967, ss. X IV , 230; cz. III, W rocław —W arszaw a—K ra ków 1968, ss. X II, 246; cz. IV, W rocław —
W arszaw a— K rak ów —G dańsk 1971, ss.
142, m apa.
W ram ach p lanu w y d a w n iczeg o In sty tu tu H istorii P A N ukazała się osta tn io obszern a lu stracja k rólew szczyzn w o je w ó d z tw a san d om iersk iego z 1789 r., przy go to w a n a przez H. M ad u row icz-U rb ań - ską. P o op u b lik ow an ej w c z e ś n ie j 1 lu stracji z la t 1564— 1565 jest to już druga p u b lik acja lu stracji tego w o jew ó d ztw a . C ykl p u b lik acji lu stracji w o jew ó d ztw a sa n d o m iersk ieg o m a zakończyć p rzygoto w a n a ju ż do druku 2 lu stracja z la t 1660— 1664. W obec w ięlo k ro tn ie o m a w ia n ej k w e stii p rzyd atn ości b adaw czej tego źró dła 3 c elo w o ść p u b lik acji n ie w y m a g a już Obecnie u zasadnienia. W arto tu jed n ak p od k reślić, że w ob ec n ieza ch o w a n ia się k siąg grodzkich i ziem sk ich z teren u w o je w ó d z tw a sa n d o m iersk ieg o 4 bądacz m a
1 L u s t r a c j a w o j e w ó d z t w a s a n d o m i e r s k i e g o ' 1564—1565, w y d . W. O chm ański. W rocław—W ar szaw a—K rak ów 1963.
3 W sp ra w ie k on cep cji w y d a w n ictw a lu stracji z X V I—XV III w . por. L. Ż ytk ow icz
P r a c e n a d w y d a w n i c t w e m l u s t r a c j i k r ó l e w s z c z y z n , „K w artaln ik H isto ry czn y “ , R. LXVI, W arszaw a 1959, nr 1, oraz A. S u ch en i-G ra - b o w sk a Z p r a c K o m i s j i W y d a w n i c t w Ź r ó d ł o w y c h I H P A N , „S tu d ia Ż ródłozn aw cze“ , t. IV, 1959.
3 L u stra c je w o jew ó d ztw a san d om iersk iego w y k o r z y sty w a n e b y ły m . in. przez H. M aduro w icz i A . P odrazę w pracy R e g i o n y g o s p o d a r c z e M a ł o p o l s k i z a c h o d n i e j w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w . , W rocław —K raków 1958, oraz A. W a w rzy ń czy k o w ą P r ó b a u s t a l e n i a w y s o k o ś c i p l o n u w k r ó l e w s z c z y z n a c h w o j e w ó d z t w a s a n d o m i e r s k i e g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I i p o c z ą t k u X V I I w i e k u , „Studia z D ziejó w G osp o d arstw a W iejsk ieg o “ , t. I, W arszaw a 1957.
4 N ie lic z n e zach ow an e in w en tarze z tego- teren u rejestru je K a t a l o g i n w e n t a r z y d ó b r z i e m s k i c h X V I —X V I I I w i e k u s p o r z ą d z o n y n a p o d s t a w i e k s i ą g g r o d z k i c h i z i e m s k i c h , W ar sz a w a 1959.
484 R e c e n zje i o m ó w ie n ia
do d yspozycji je d y n ie m ateriały d otyczą ce w ielk iej w ła sn o ści ziem sk iej, w tym przede w sz y stk im k rólew szczyzn . O m a w ia n a lu stra cja p o zw a la na p rzed sta w ie n ie stosu n k ów gosp od arczo-sp ołeczn ych w 297 m iastach i w sia ch w o jew ó d ztw a san d om iersk iego w k oń cow ym okresie istn ien ia szlach eck iej R zeczypospolitej.
P u b lik ację rozpoczyna obszerny
w stęp , w k tórym k o lejn o om ów ion o g e n ezę i sposób p rzep row ad zen ia lustracji, osoby rew izo ró w i czas lustrow an ia, za kres terytorialn y lu stracji, jej przydatność b adaw czą oraz opis p o d sta w y i m etody w ydania. W szystk ie te problem y p rzed sta w io n e zo sta ły z w ie lk ą znajom ością rzeczy i w w y czerp u ją cy sposób. N a szcze góln ą u w agę za słu g u je szczeg ó ło w e p rzed sta w ien ie zakresu terytorialn ego p u b lik o w anej lu stracji. W zam ieszczon ych ta b e lach zesta w io n o w k o lejn o ści a lfa b ety cz nej p o szczególn e p ow iaty, a w nich sta rostw a, d zierża w y i p o jed y n cze k ró lew sz- czyzny w raz z w ó jto stw a m i i so łectw a m i — w y b ra n iectw a m i. C ałości obrazu d o p ełn ia ją n azw isk a p osesorów p oszcze gó ln y ch posiad łości oraz rok objęcia przez nich dzierżaw y.
K ażda z zasad n iczych trzech części w y d a w n ic tw a za w iera poza tek stem źró d ło w y m z e sta w ie n ie stosow an ych skró tó w oraz w y k a z cy to w a n y ch w tek ście źród łow ym dok u m en tów , w sum ie 1377 pozycji. Z am ykająca w y d a w n ictw o część czw arta o b ejm u je in d ek sy: osobow y, geo graficzn y i rzeczow y, w y k a z św ią t ok re ślających term in y św iad czeń , daty d oku m en tó w i jarm arków , z esta w ien ie m iar zb ożow ych oraz m ap ę k rólew szczyzn.
M etoda w y d a w n icza zastosow an a przy odtw arzaniu tek stu źród łow ego oparta zo sta ła na za lec en ia ch in stru k cji w y d a w
niczej d la źródeł h istoryczn ych od X V I do p o ło w y X I X w ., sp ecjaln ych in stru k cjach P ra co w n i E dytorskiej Ź ródeł H isto rycznych In stytu tu H istorii P A N oraz do św iad czen iach ed ytorsk ich w ydanej w cześn iej lu stracji w o je w ó d z tw a k rak ow sk iego z 1789 r. P o zw o liło to na w iern e od d an ie języ k a źródła przy jednoczesnej m od ern izacji p isow n i. W przypisach te k sto w y ch zaznaczano w sz e lk ie dopiski do tek stu , zm ian ę ręki pisarza, b łęd y rachun k o w e w ob liczen iach itd.
L iczn e p rzypisy rzeczow e oparte są o b ogatą literaturę dotyczącą terenów lu strow an ych , w zm ia n k o w a n y ch w te k ście osób i w yd arzeń . W ydaje się, że ap a rat przypisów rzeczow ych został m iejsca m i n ad m iern ie n a w et rozbudow any 5.
P od su m ow u jąc pow yższe, stw ierd zić m ożna, że d zięk i om aw ian em u w y d a w n ictw u historycy zajm u jący się regionem m ałop olsk im otrzym ali cen n e źródło do badań nad strukturą gosp od arczo-sp ołecz
ną S andom ierszczyzny. L iczne opisy
zam k ów zain teresu ją za p ew n e historyków architektury. H istorycy lo k a ln i znajdą sp oro m a teria łó w do d ziejów p oszczegól nych osad. N a zak oń czen ie w arto zgło sić postulat w y d a n ia in n ych źródeł do d ziejó w tego regionu. N a p lan p ierw szy w y su w a ją się tu in w en ta rze dóbr b isk u p stw a k rak ow sk iego z la t 1643/45— 1789, za w iera ją ce m ięd zy in n ym i szczegółow e op isy k lucza k ieleck iego. W ten sposób stw orzon a zostałab y solid n a p od staw a do badań nad d ziejam i S an d om ierszczyzny w dobie p óźnofeudalnej.
Jad w iga M uszyńska 5 Zw rócił na to u w a g ę A. Tom czak w re cen zji zam ieszczon ej w „Z apiskach H istorycz n y c h “ ,
