Anna Żurek, Tomasz Piekot
Analiza zawartości jako metoda
badania podręczników do nauki
języka polskiego jako obcego
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 16,
127-134
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S Z T A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 16. 2 0 0 8
Anna Żurek, Tomasz Piekol
U niw ersytet W ro cław sk i
A N A LIZA ZA W A RTO ŚCI JA K O M ETO D A BADANIA PO D R ĘC ZN IK Ó W DO NAUKI JĘ Z Y K A P O L S K IE G O JA K O O BC EG O
Obecna w tytule pracy analiza zawartości (AZ) doczekała się wielu definicji (por. Neuendorf 2002, s. 10). W proponowanym tu ujęciu traktujemy ją jako jedną z metod badawczych używanych w naukach humanistycznych, która służy „obiektywnemu, systematycznemu i ilościowemu opisowi jawnej zawartości komunikacji” (Berelson 1952, s. 18). Prezentowana metoda polega na analizie dużego zbioru przekazów za pomocą procedury kodowania danych na temat ich zawartości. Informacje te, dzięki komputerom i narzędziom statystycznym, są opracowywane i interpretowane ilościowo (chodzi tu np. o poszukiwanie różnorodnych prawidłowości, zależności i tendencji (Lisowska-Magdziarz 2004).
Analiza zawartości poddaje badaniu nie tylko treść (temat), ale również formalne aspekty komunikacji (kompozycję formalną, strukturę wewnętrzną i stronę graficzną). Zdaniem jej zwolenników cechuje ją:
- obiektywizm: badacz stosuje logiczne, jednolite i jasno sformułowane zasady oraz procedury, aby umożliwić powtórzenie badań przez inne osoby;
- systematyczność: oznacza to ściśle uporządkowane podejście do badanego materiału według określonych zasad;
- ilościowość: liczenie określonych elementów i/lub pomiar nasilenia okreś lonych cech w badanych tekstach, a także porównywanie badanej grupy tekstów z określonym wzorem.
AZ służy opisowi jawnej zawartości komunikacji, ponieważ wnioski muszą być związane z jaw ną zawartością przekazu. Sam proces wyciągania wnios ków musi być jawny i przejrzysty, a uzasadnienia logiczne i jasno wyar tykułowane.
Proces badawczy zakłada również umieszczenie komunikatu na tle wiedzy o nadawcy, odbiorcy, kontekście komunikacyjnym i warunkach funkcjonowania tekstu. Bada się przede wszystkim:
128 A n na Ż urek. T o m a s z P ickot
- formę lub/i treść tekstów pisanych bądź mówionych - tekstów dzien nikarskich (np. informacje, reportaże, wywiady), jak i niedziennikarskich (wy powiedzi osób, listy, piosenki, wypowiedzi z forów internetowych, błogi, teksty reklamowe i wyborcze, pisma urzędowe);
- formę lub/i treść zawartości wizualnej mediów drukowanych (np. fotografii, grafiki komputerowej, rysunków);
- formę lub/i treść zawartości dźwiękowej mediów elektronicznych (radia, telewizji, Internetu);
- rodzaj muzyki, dobór dźwięków naturalnych.
Prezentowana metoda badawcza znalazła zastosowanie w takich naukach humanistycznych, jak: medioznawstwo (Pisarek 1983; Stempel 2003; Lisows- ka-Magdziarz 2004), psychologia (Gottschalk 1995), socjologia (Mayring i in. 2000) oraz badania nad komunikacją międzykulturową (Gudykunst, Kim 1984). Na gruncie badań językoznawczych posługiwano się nią w dość ograniczonym zasięgu, przede wszystkim przy sprawdzaniu hipotezy o autorstwie tekstów (np. W. Szekspira, por. Elliot, Valenza 1996). Jak dotąd nie uwzględniano jej w badaniach glottodydaktycznych.
1. Z A Ł O Ż E N IA W S T Ę P N E
Celem tego artykułu jest ukazanie analizy zawartości jako metody użytecznej i wartościowej w badaniach glottodydaktycznych, a główną jego część stanowi opis projektu badawczego realizowanego przez nas w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Tematem naszych badań jest ideologizacja podręczników do nauczania języka polskiego jako obcego, wydanych po roku 1989'. Niżej omawiamy pierwszy etap analizy, która dotyczyła ideologii w podręcznikach dla początkujących. Chodzi przede wszystkim o ujawnienie dyskryminującego i deprecjonującego cudzoziemców sposobu konstruowania świata i - w rezultacie - sposobu nau czania, który jest niewskazany z punktu widzenia etyki i skuteczności komu nikacji międzykulturowej (por. Piekot, Żurek 2007). W ybór omawianej metody wypływa z przekonania, że pozwala ona w sposób rzetelny i ilościowy ukazać stopień ideologizacji dyskursu.
W pierwszym etapie badań szczegółowej analizie zawartości poddaliśmy wybrany przez nas korpus tekstów, czyli wszystkie testy zwarte (czytanki) opisujące przynajmniej jedną osobę (odrzucone zostały opisy miejsc, miast itp.).
1 P o p rz e z ideo lo g ię ro z u m ie m y sy stem sąd ó w ak sjo lo g iczn y c h p o zw alając y ch dan ej grupie ro z u m ie ć (w y ja śn ia ć, ra cjo n alizo w a ć) rz ecz y w isto ść . N a jw ażn ie jsz a cz ę ś ć ty ch s ąd ó w dotyczy c z ło w ie k a i je g o re la cji z in n y m i. Ideo log ia p o w staje w d y s k u rs ie tw o rz o n y m p rz e z d a n ą grupę, a za tem m o żn a j ą o d s zu k a ć, an a liz u ją c p ra k ty k i k o m u nik acy jne.
A n a liz a za w arto śc i ja k o m eto d a b ad a n ia p o d rę czn ik ó w ... 129
przedmiotem analizy byty zarówno teksty czytanek, jak i towarzyszące im ilustracje.
Jednostkę obliczeniową, rozumianą jako pojedynczy element zawartości przekazu, klasyfikowany zgodnie z kategoriami przyjętymi w kluczu, stanowi człowiek przedstawiany w tekście (bohater czytanek). W czytankach pochodzą cych z zebranych przez nas podręczników autorzy/autorki opisali 90 osób2.
Kolejnym ważnym krokiem było skonstruowanie narzędzi badawczych, czyli systemu kategorii istotnych z punktu widzenia naszego celu, a przy tym: jednoznacznych, jednolitych, rozłącznych oraz wyczerpujących (Lisowska-Mag- dziarz 2004, s. 55-56).
W celu zweryfikowania postawionej hipotezy użyliśmy więc klucza katego- ryzacyjnego, czyli zestawu pytań badawczych i prawdopodobnych odpowiedzi. Pozwala on na systematyczne, rzetelne i jednoznaczne scharakteryzowanie wszystkich osób pojawiających się w czytankach. Przypisywane im bowiem cechy i sposób ich przedstawiania to najważniejsze - naszym zdaniem - wy kładniki ideologizacji dyskursu. Klucz kategoryzacyjny składa się z części formalnej, uwzględniającej informacje na temat autorstwa podręcznika, tytułu oraz strony, na której wystąpił analizowany tekst, oraz z części merytorycznej dotyczącej zarówno aspektu werbalnego, jak i wizualnego3.
Nasze postępowanie badawcze miało charakter dedukcyjny - założyliśmy bowiem, że hipoteza zostanie udowodniona, jeśli znajdziemy w materiale zde finiowane wcześniej cechy. Dlatego też zbudowaliśmy kwestionariusz, zawie rający zestaw pytań istotnych z punktu widzenia celu badawczego, który był identyczny dla każdego badanego tekstu, następnie wyniki wprowadziliśmy do bazy danych. Ponieważ klucz kategoryzacyjny jest jednakowy dla wszystkich badanych tekstów, wyniki analizy dają się przedstawić w postaci statystycznej.
W analizie zawartości interesowały nas następujące informacje dotyczące bohaterów czytanek: imię i nazwisko, narodowość, wiek, płeć, rola społeczna (zawodowa i niezawodowa), wykształcenie, charakterystyka (aspekt fizyczny, psychiczny, społeczny, bytowy, ideologiczny4), model rodziny, znajomość języ ków obcych, formy spędzania wolnego czasu, obecność/nieobecność na ilust racjach, tło ilustracji (miejsce, w którym pokazuje się bohatera), działania podejmowane (lub nie) przez bohatera (na ilustracji).
Zestawienie tych zmiennych pozwala wykryć podstawowe ideologie funkc jonujące w naszej kulturze, takie jak seksizm, tradycjonalizm, polonocenlryzm itp. Istotne jest zwłaszcza przyjrzenie się relacji płeć-wykształcenie i rola społeczna oraz sposobom charakteryzowania postaci.
2 N a d w a d z ie ś c ia d o s tę p n y c h n a naszym ry n k u p o d rę czn ik ó w d la p o c z ą tk u ją c y c h cz y tanki pojawiły się w d w u n a stu (o n e s tan o w iły k orpus).
3 C a ły k lu c z k ate g o ry za cy jn y u m ieszc zo n o w A n ek sie. 4 A sp e k ty p rz ejęliśm y z ko n ce p cji J. B artm iń sk ie g o , 1995.
130 A n na Ż u re k , T o m asz P iekot
2. CO W YNIKA Z DANYCII ILO ŚC IO W Y C H ?
Przypomnijmy - końcowym etapem analizy zawartości jest interpretacja danych ilościowych z punktu widzenia przyjętych założeń i stawianych na początku hipotez. Aby lepiej zobrazować ten proces, przedstawiamy niżej próbę interpretacji związanych z problemem dyskryminacji ze względu na płeć5. We wstępie należy zaznaczyć, że analiza ideologii w dyskursie zawsze wywołuje wiele trudności. Wynika z tego, że w gruncie rzeczy niełatwo jednoznacznie określić, w którym momencie dany sposób wypowiadania się można już nazwać ideologicznym.
Seksizm sprawia, że społeczeństwo przypisuje obu płciom różne, zazwyczaj opozycyjne cechy, funkcje itp. Jednym z najczęściej spotykanych wykładników seksizmu w dyskursie jest niejednakowe, asymetryczne opisywanie kobiet i mę żczyzn, a także posługiwanie się różnego rodzaju opozycjami.
Dane ilościowe dotyczące tego problemu nie pozwalają jednoznacznie stwie rdzić, że wszystkie podręczniki są ewidentnie seksistowskie. Niestety, nie można też jednak powiedzieć, żc nie dyskryminują one kobiet. Oto szczegóły:
1. W czytankach dla początkujących żadna płeć nie jest nadreprezentowana. Identyczna liczba kobiet i mężczyzn pojawia się przy tym zarówno w tekstach, jak i na ilustracjach (po 50%).
2. Jeśli chodzi o związek płci z wykształceniem, okazało się, że na podob nym poziomie kształtuje się tylko liczba kobiet i mężczyzn mających wykształ cenie podstawowe (tab. 1). W zebranym materiale nie znaleźliśmy mężczyzn 0 wykształceniu zawodowym, a większość miała wykształcenie wyższe (51%) 1 średnie (36%). W wypadku kobiet wskaźniki te były znacznie niższe (38% i 27%), a dodatkowo informacja o wykształceniu kobiety była dość często po prostu pomijana (brak danych - 24%).
T a b e la I. W y k sz ta łcen ie P o zio m w y k ształcenia K ob iety M ężczyźni w % P o d sta w o w e 6,67 8,89 Z aw o d o w e 4 ,4 4 0 ,0 0 Ś red n ie 26.67 35 ,5 6 W y ż sze 37,78 51,11 B rak dan y ch 24 ,44 4 .4 4
3. Jeśli chodzi o warstwę ikoniczną czytanek, okazało się, że część boha terów nie była na tyle ważna, by pojawić się na ilustracjach. Pominięta grupa była jednak wyrównana pod względem płci.
A n a liz a za w arto śc i ja k o m eto d a b ad a n ia p o d rę czn ik ó w .. 131 4. W grafikach powtarzają się te same miejsca (ulica, dom, praca), a ko biety i mężczyźni wykonują podobne czynności (pracują, rozmawiają). Jedyna istotna różnica dotyczy stereotypowej opozycji: mężczyzna je s t aktywny / / kobieta je st pasywna. W zebranym materiale ikonicznym dużo więcej kobiet stoi nieruchomo, jakby pozowały do zdjęcia (w myśl powszechnych seksistow- skich wyobrażeń, że kobieta jest obiektem do oglądania, a mężczyzna - pat rzącym podmiotem).
5. Seksizm w badanym dyskursie ujawnia się najwyraźniej na poziomie przypisywania ludziom cech (por. tab. 2). W tym wypadku autorom i autor kom, niestety, nie udało się uniknąć myślenia stereotypowego, w myśl którego mężczyźni są świetnie zbudowani, ekspansywni, dynamiczni, agresywni, silni i zaborczy, a kobiety - ładne i zgrabne, ale także słabe, skromne i pracowite.
T ab e la 2. C h a ra k tery sty k a o só b (w % )
K o b ie ty M ę ż c z y ź n i A s p e k t b io lo g ic z n o -fiz y c z n y
lic z b a c e ch 17 lic z b a c e ch 18 ład n a (pięk n a ) 29,41 w ysoki 27,78 zg rab n a (sz czu p ła ) 23 ,5 3 p rzy sto jny 27 ,7 8 n iew y so k a , m ała 17,65 silny 11,11 m łod a 11,76 szczup ły 11,11 w y so k a 5,88 m łod y 5,56 b lo n d y n k a 5,88 niski 5,56 ru d a 5,88 d u ży 5,56 c ie m n o w ło sy 5,56 tęgi 5,56 A s p e k t p s y c h ic z n y lic z b a c e ch 17 lic z b a c e ch 23 intelig en tn a 17,65 w esoły 21 ,7 4 so lid n a 11,76 sy m p aty cz n y 17,39 am b itn a 11,76 z do lny 13,04 p ra c o w ita 5,88 sp o n tan icz n y 8,70 d o k ład n a 5,88 in telig en tny 4 ,35 ro z ta rg n io n a 5,88 c h a o ty czn y 4 ,35 sy m p aty cz n a 5,88 u p arty 4 ,35 up arta 5,88 ro z trze p an y 4 ,35 fajna 5,88 m ało ru c h liw y 4 .35 en e rg icz n a 5,88 spo k o jn y 4 ,35 p o w a żn a 5,88 leniw y 4 ,35 k o n sek w en tn a 5,88 z a ro zu m iały 4 ,35 k o n k re tn a 5,88 w rażliw y 4 ,35
132 A nna Ż u re k , T o m asz P iek ot T a b e la 2. (cd.)
K o b ie ty M ęż czy ź n i A s p e k t sp o łe c z n y
lic z b a c e c h 16 liczb ce ch 8 m ila ko n flik tow y
sp o k o jn a nerw ow y g rz ecz n a n ieto lerancyjny za m k n ię ta w sob ie otw arty d o b ra spo k o jn y cie rp liw a to w arzy sk i n ieto lera n cy jn a za zd rosny ase rty w n a ap o d y k ty c zn a to w arzy sk a e g o isty cz n a b ez w zg lę d n a m an ip u lu jąca ludźm i 3 . A N A L IZ A Z A W A R T O Ś C I W G L O T T O D Y D A K T Y C E ?
Prezentowana metoda analizy zawartości mogłaby znaleźć zastosowanie nie tylko w badaniu podręczników do nauki języka polskiego jako obcego, ale służyć również do badań pozostałych materiałów nauczania wykorzystywanych w glottodydaktyce. Za jej pomocą można by więc badać:
- podręczniki;
- kasety magnetofonowe i wideo; - płyty DVD;
- kursy komputerowe na płytach CD; - korpus tekstów autorstwa obcokrajowców.
Tego rodzaju badania ilościowe stanowiłyby uzupełnienie dotychczaso wych badań o charakterze wyłącznie jakościowym. Analiza materiałów dy daktycznych służyłaby nie tylko badaniom poświęconym procesowi ideolo gizacji podręczników dawnych i współczesnych, ale również szeroko rozu mianym zagadnieniom aksjologicznym, relacjom między językiem a kulturą czy choćby odkrywaniu ukrytego w nich wizerunku Polaka/Polki oraz cu dzoziemca.
Co więcej, analiza zawartości umożliwia odkrycie różnych prawidłowości czy zależności, jak na przykład korelacji między wzorcem kobiety w podręcz nikach a sytuacją społeczno-ekonomiczną kobiet w danym czasie, zbadanie zgodności zawartości leksyki, programów pojęciowo-funkcjonalnych z wymogami
A n a liz a za w arto śc i ja k o m eto d a b ad a n ia p o d rę czn ik ó w ... 133 certyfikatowymi oraz przebadanie struktury gatunkowej badanych tekstów i ro dzajów dyskursów.
4. W A D Y I Z A L E T Y A N A L IZ Y Z A W A R T O Ś C I
Analiza zawartości dla badacza może stanowić pewne wyzwanie, gdyż jest bardzo pracochłonna, wymaga wytrwałości, cierpliwości i czasu. Ma charakter ilościowy, dlatego też nie warto jej używać bez badań jakościowych. Nie należy też traktować ilościowo zjawisk, których nie można w ten sposób badać. Ze względu na negocjacyjną naturę komunikatów należy zawsze uwzględniać wiedzę 0 odbiorcy i kontekście, a nie ograniczać się do tego, co zostało powiedziane lub też napisane.
Warto dodać, że analiza zawartości nie znajdzie zastosowania w tekstach ironicznych, parodystycznych, aluzyjnych czy metaforycznych. Ostatnia negatyw na strona AZ stanowi niejako potwierdzenie naszej tezy o użyteczności prezen towanej metody w badaniach nad podręcznikami do nauki języka polskiego jako obcego, pozbawionych tego typu wyznaczników.
Naszym zdaniem analiza zawartości (AZ) nie tylko doskonale uzupełnia badanie jakościowe, ale również je potwierdza w sposób jednoznaczny i rzetelny (badania w duchu AZ są powtarzalne). Ta metoda nie wymaga zbyt zaawan sowanej wiedzy z zakresu statystyki, zbyt dużych nakładów finansowych (wy starczy arkusz kalkulacyjny Excel). Oczywiście, narzędzia bardziej rozbudowane też istnieją. Obecnie komputery są wykorzystywane na różne sposoby w analizie zawartości. Po pierwsze, służą one do kodowania informacji i zapisywania ich w odpowiednio skonstruowanych bazach danych. Po drugie, używa się skom puteryzowanych indeksów do analizowania określonych tekstów (Stempel 2003, s. 217). Co więcej, komputery umożliwiają dotarcie do różnego rodzaju elektro nicznych korpusów językowych, mogących stanowić podstawę wszelkich badań nad językiem (Hansen 2003). W analizie zawartości pomocne są specjalne programy komputerowe, jak choćby ATLAS/Ti, winMAX, Condcordance, a zwła szcza pakiet SPSS6.
Atutem badań prowadzonych według ściśle określonej procedury (tj. klucza kategoryzacyjnego) jest ich powtarzalność, a co za tym idzie - weryfikowalność 1 rzetelność. Pomimo pewnych ograniczeń formalnych AZ pozostawia dość dużą swobodę w projektowaniu i prowadzeniu własnej działalności badawczej. Badania dużych korpusów tekstów pozwalają dotrzeć do treści ukrytych, nieuświadamia- nych (jak choćby ideologii). Co więcej, daje to możliwość pracy zespołowej, nieocenionej w obszernych projektach badawczych.
134 A n n a Ż urek. T o m asz P iekol B IB L IO G R A F IA
В e r e I s o n В.. 1952. C o n te n t A n a ly s is in C om m u n ica tio n R e se a rch , N e w Y ork.
E l l i o t W. E. Y. , V a l e n z a R. J.. 1996. A n d then th ere w ere n o n e: W inow ing the Shekespearc c la im a n ts. “ C o m p u te rs and th e H u m an ities” , nr 30 , s. 1 9 1 -2 4 5 .
G o 11 s c h a 1 k L., 1995, C on tent a na lysis o f verbal b eh a v io r: n e w fin d in g s a n d clin ic a l applications. H illsd a le, N J: L aw ren c e E rlbaum .
G u d y k u n s l W .. K i m Y . Y . (red.), 1984, M e th o d s f o r In te r c u liu r a l C o m m u n ica tio n Research. In te r n a tio n a l a n d In te r c u liu r a l C o m m u n ica tio n A n n u a l, V o l. V III.
H a n s e n K. A ., 2 0 0 3 , U sing D a teb a se s f o r C onten t A n a ly s is , [w :] G . H. S t e m p e l III, D. H. W e a v e r , G. C l e v e l a n d W i t h o i t (red.). M a s s C o m m u n ica tio n R ese a rch , B oston, s. 2 2 0 -2 3 0 .
L i s o w s k a - M a g d z i a r z M .. 2004 , A n a liz a za w a rto śc i m e d ió w . P r z e w o d n ik dla studentów . W ersja L I ., K rak ó w .
M a y r i n g P., K ö n i g . J.. B i r k , N. , H u r s t , A ., 20 00 . O p fe r d e r E in heit. E in e S tu d ie zur L eh r e r a r b e its lo s ig k e it in d en n eu e n B u n d eslä n d e rn , O p lad e n ; L eske & B udrich.
N e u e n d o r f K. A ., 2 0 0 2 , T h e C o n tent A n a ly s is G u id eb o o k , K alifornia.
P i e k o l T. , Ż u r e k A .. 2 0 0 7 , Id e o lo g ie w p o d rę c zn ik a c h d o n a u cza n ia j ę z y k a p o ls k ie g o ja ko o b ce g o , re ferat w y g ło szo n y 17.04.2007 n a k o n ferencji „O b lic z a k om u n ik acji 2. Ideologie w s ło w ac h , g estac h i o b ra z a c h " , W ro cław .
P i s a r e k W ., 1983, A n a liz a za w a rto śc i p r a s y , K raków .
S t e m p e l III G ., 2 0 0 3 , C o n te n t A n a lysis, [w ;] G . H . S t e m p e l III. D . H . W e a v e r , G. C l e v e l a n d W i l h o i t (red .). M a s s C om m u n ica tio n R e se a rch , B o sto n , s. 2 0 9 -2 1 9 .
