Przestrzeń a rozwój
PRACE NAUKOWE
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
RESEARCH PAPERS
of Wrocław University of Economics
241
Redaktorzy naukowi
Stanisław Korenik
Anna Dybała
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
Wrocław 2011
Redaktor Wydawnictwa: Jadwiga Marcinek Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Justyna Mroczkowska
Łamanie: Beata Mazur Projekt okładki: Beata Dębska
Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com,
The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa
www.wydawnictwo.ue.wroc.pl
Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy
Publikacja została sfinansowana przez Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach © Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Wrocław 2011 ISSN 1899-3192 ISBN 978-83-7695-272-7
Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM
Spis treści
Wstęp ... 11
Część 1. Współczesne uwarunkowania
rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów, regionów
i obszarów metropolitalnych
Patrycja Brańka: Atrakcyjność inwestycyjna województwa małopolskiego
w oczach przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego (w świetle badań ankietowych) ... 15
Adam Dąbrowski: Kierunki europejskiej polityki regionalnej – wybrane
pro-blemy ... 30
Piotr Hajduga: Dolnośląskie specjalne strefy ekonomiczne jako miejsce
prowadzenia działalności gospodarczej w świetle ocen przedsiębiorców – wyniki badania empirycznego ... 41
Krystian Heffner, Brygida Klemens: Struktury klastrowe w gospodarce
przestrzennej – wybrane korzyści i problemy rozwoju w skali lokalnej i regionalnej ... 56
Petr Hlaváček: The classification of analytical and management qualitative
frameworks for municipal and regional development ... 65
Stanisław Korenik: Nowe zjawiska występujące w rozwoju aktywizujących
się regionów ... 76
Anna Mempel-Śnieżyk: Uwarunkowania funkcjonowania powiązań
siecio-wych w województwie dolnośląskim ... 85
Katarzyna Miszczak: Partnerstwo publiczno-prywatne w regionach
przygra-nicznych Polski, Czech i Niemiec – szanse i zagrożenia ... 105
Monika Musiał-Malago: Polaryzacja strukturalna Krakowskiego Obszaru
Metropolitalnego ... 120
Małgorzata Rogowska: Znaczenie miast w polityce regionalnej Unii
Euro-pejskiej ... 133
Dorota Rynio: Rozwój społeczno-gospodarczy ośrodka wzrostu w okresie
kryzysu gospodarki światowej ... 140
Miloslav Šašek: Development of population in the Czech Republic after
1989 ... 150
Piotr Serafin: Stan i zmiany zagospodarowania przestrzeni wsi w strefie
pod-miejskiej województwa małopolskiego na przykładzie gmin Niepołomice i Wieliczka ... 162
Kazimiera Wilk: Sytuacja demograficzna w Federacji Rosyjskiej w latach
Arkadiusz Przybyłka: Narodowy Fundusz Zdrowia jako główny organizator
usług zdrowotnych w Polsce ... 190
Justyna Anders: Rola władz publicznych w stymulowaniu partycypacji
oby-wateli w procesach governance – doświadczenia międzynarodowe i wnio-ski dla Polwnio-ski ... 200
Marek Dylewski, Beata Filipiak: Możliwości rozwoju obszarów
metropo-litalnych w nowych uwarunkowaniach finansowych jednostek samorządu terytorialnego ... 212
Andrzej Rączaszek: Procesy rozwojowe największych polskich miast w
okresie transformacji ... 224
Część 2. Społeczne, gospodarcze i środowiskowe problemy
rozwoju lokalnego
Jacek Chądzyński: Władza lokalna a rynek – pomiędzy współpracą a
konku-rencją ... 241
Eleonora Gonda-Soroczyńska: Uwarunkowania środowiska
przyrodnicze-go w przestrzeni uzdrowiska na przykładzie Czerniawy-Zdroju... 252
Magdalena Kalisiak-Mędelska: Partycypacja społeczna – przymus czy
rze-czywista potrzeba? ... 262
Magdalena Kalisiak-Mędelska: Zadowolenie z miejsca zamieszkania –
oce-na mieszkańców i władz lokalnych oce-na przykładzie Głowoce-na ... 277
Andrzej Łuczyszyn: Lokalna przestrzeń publiczna w gospodarce
kreatyw-nej ... 290
Magdalena Pięta-Kanurska: Związki kultury i ekonomii oraz ich wpływ na
rozwój miasta ... 301
Joost Platje: Local governance’s capacity to direct its own path of sustainable
development ... 310
Andrzej Raszkowski: Nowe trendy w marketingu miejsc ... 319 Anna Batko: Administracja publiczna jako stymulator zmian w turystyce
miasta – na przykładzie Krakowa w latach 1989-2006 ... 328
Piotr Ruczkowski: Ewidencja ludności – nowe zasady meldunkowe ... 340
Część 3. Innowacyjność i przedsiębiorczość a rozwój
Niki Derlukiewicz: Unia innowacji jako sposób na zwiększenie
innowacyj-ności gospodarki europejskiej ... 355
Dariusz Głuszczuk: Finansowanie działalności innowacyjnej – źródła i
Spis treści
7
Niki Derlukiewicz, Małgorzata Rogowska, Stanisław Korenik, Jarmila Horáková, Jiří Louda: Polsko-czeska współpraca transgraniczna
ma-łych i średnich przedsiębiorstw ... 377
Anna Korombel: Najczęściej popełniane błędy podczas wdrażania
zintegro-wanego zarządzania ryzykiem (ERM) w polskich przedsiębiorstwach ... 388
Kamil Wiśniewski: Systemowe zarządzanie wiedzą w ujęciu teoretycznym
i praktycznym ... 396
Paweł Dziekański, Jan Puchała: Wspieranie przedsiębiorczości przez
samo-rząd terytorialny na przykładzie powiatu limanowskiego ... 405
Jerzy Wąchol: Rola państwa i jego interesariuszy we władztwie
korporacyj-nym w okresie wychodzenia ze spowolnienia gospodarczego i kryzysu ... 417
Aleksandra Pisarska, Mieczysław Poborski: Wybrane problemy
inwesto-wania w rzeczowe aktywa trwałe (na przykładzie uczelni publicznych w Polsce) ... 427
Agnieszka Izabela Baruk: Specyfika działań motywujących stosowanych
wobec polskich pracowników ... 437
Monika Stelmaszczyk: Właściciel małego przedsiębiorstwa menedżerem
zo-rientowanym na kulturę – wyzwania i perspektywy ... 447
Barbara Batko: Wpływ jakości informacji publicznej na minimalizację
ryzy-ka podejmowania decyzji na rynku pracy ... 455
Część 4. Wybrane problemy planowania przestrzennego
Oǧuz Özbek: Central planning of development through etatism in Turkey:
the state planning organisation ... 467
Kinga Wasilewska: Samorząd terytorialny jako nowy podmiot polityki
prze-strzennej ... 474
Aleksandra Koźlak: Modelowe ujęcie transportu w planowaniu
przestrzen-nym ... 489
Anna Kamińska: Rola ewaluacji w zarządzaniu procesem rewitalizacji
prze-strzeni miejskiej ... 502
Część 5. Zagadnienia różne
Hubert Kaczmarczyk: Właściwe zadania państwa w ujęciu F.A. von Hayeka 513 Małgorzata Gajda-Kantorowska: Transfery fiskalne a przeciwdziałanie
szo-kom asymetrycznym w ramach Unii Gospodarczo-Walutowej w Europie .. 522
Adam Peszko: Krytyka liberalnej doktryny lat 90. i nowe nurty w ekonomii
pierwszej dekady XXI wieku ... 532
Summaries
Patrycja Brańka: Investment attractiveness of Małopolska voivodeship in
opinion of foreign capital enterprises (in the light of survey results) ... 29
Adam Dąbrowski: Directions of European Regional Policy – selected
pro-blems ... 40
Piotr Hajduga: Special economic zones in Lower Silesia as a business place
in the light of assessments of entrepreneurs – results of empirical rese-arch ... 55
Krystian Heffner, Brygida Klemens: Cluster structures in spatial economy
– chosen benefits and problems of development on the local and regional scale ... 64
Petr Hlaváček: Klasyfikacja analitycznych i zarządczych ram
kwalifikacyj-nych w rozwoju gmin i regionów ... 75
Stanisław Korenik: New phenomena occurring in the development of
activa-ting regions ... 84
Anna Mempel-Śnieżyk: Conditions of functioning of the network relations
in Lower Silesia Voivodeship ... 104
Katarzyna Miszczak: Public-Private Partnership in the border regions of
Po-land, the Czech Republic and Germany – opportunities and threats ... 119
Monika Musiał-Malago: Structural polarization of Cracow Metropolitan
Area ... 132
Małgorzata Rogowska: The importance of cities in the European Union’s
regional policy ... 139
Dorota Rynio: Social-economic development of growth center in the time of
worldwide economy crisis ... 149
Miloslav Šašek: Rozwój populacji w Czechach po roku 1989 ... 161 Piotr Serafin: Spatial planning of rural areas in the suburbs of Małopolska:
state and changes − the case of Wieliczka and Niepołomice ... 179
Kazimiera Wilk: The demographic situation in the Russian Federation in the
years 1990-2009 ... 189
Arkadiusz Przybyłka: The National Health Fund as the main organizer of
health services in Poland ... 199
Justyna Anders: The role of public authorities in promoting civic
participa-tion in processes of governance – applicaparticipa-tion of internaparticipa-tional practices in the Polish context ... 211
Marek Dylewski, Beata Filipiak: Development opportunities of
metropoli-tan areas in the new financial circumsmetropoli-tances of local government units .... 223
Andrzej Rączaszek: Development processes in the biggest Polish cities in
Spis treści
9
Jacek Chądzyński: Local government and market – between cooperation and
competition ... 251
Eleonora Gonda-Soroczyńska: The condition of the natural environment in
the development of a spa town – the case of Czerniawa-Zdrój ... 261
Magdalena Kalisiak-Mędelska: Social participation − obligation or real
need? ... 276
Magdalena Kalisiak-Mędelska: Satisfaction with the place of residence –
evaluation of place and local authorities as on the example of Głowno... 289
Andrzej Łuczyszyn: Local public space in creative economy ... 300 Magdalena Pięta-Kanurska: The relationship between culture and econo-
mics and their impact on urban development ... 309
Joost Platje: Zdolność samorządu terytorialnego do kierowania własną ścieżką
rozwoju zrównoważonego ... 318
Andrzej Raszkowski: New trends in place marketing ... 327 Anna Batko: Public administration as a stimulator of changes in city tourism
– based on Cracow between the years 1989 and 2006 ... 339
Piotr Ruczkowski: Population registration – the new residence regulations .. 351 Niki Derlukiewicz: Innovation Union as a way to increase the innovation in
European economy ... 365
Dariusz Głuszczuk: Financing innovation activities – sources and barriers
with regard to regions in Poland (NTS-2) ... 376
Niki Derlukiewicz, Małgorzata Rogowska, Stanisław Korenik, Jarmila Horáková, Jiří Louda: Polish-Czech border cooperation of small and
medium-sized enterprises ... 387
Anna Korombel: The most common errors during the implementation of
En-terprise Risk Management (ERM) in Polish enEn-terprises ... 395
Kamil Wiśniewski: System knowledge management from theoretical and
practical perspective ... 404
Paweł Dziekański, Jan Puchała: Support of the enterprise by the territorial
council on the example of Limanowski administrative district ... 416
Jerzy Wąchol: The role of the state and its stakeholders in corporate
gover-nance while getting out of the economic downturn and crisis ... 426
Aleksandra Pisarska, Mieczysław Poborski: Selected problems of
invest-ing in tangible fixed assets (as exemplified by public institutions of higher education) ... 435
Agnieszka Izabela Baruk: Essence of motivation activities used towards
Polish employees ... 446
Monika Stelmaszczyk: Owner of small company as a culture-oriented
mana-ger – challenges and prospects ... 454
Barbara Batko: The impact of public information quality to minimize the
Oğuz Özbek: Centralne planowanie rozwoju przez etatyzm w Turcji:
Pań-stwowy Urząd Planowania ... 473
Kinga Wasilewska: Local self-goverment as a new subject of spatial policy . 488 Aleksandra Koźlak: Land-use/transport models in spatial planning ... 501 Anna Kamińska: The role of evaluation in the management of urban space
revitalization process ... 510
Hubert Kaczmarczyk: Appropriate tasks of the state in terms of F.A. von
Hayek ... 521
Małgorzata Gajda-Kantorowska: Fiscal transfers as asymmetric shocks
ab-sorption mechanisms in the European Monetary Union ... 531
Adam Peszko: Criticism of neoclassic doctrine of the 90s and new currents of
economics in the first decade of the XXI century ... 542
Andrzej Adamczyk: The right of courts to refuse incidentally to apply
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU
RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 241●2011
ISSN 1899-3192 Przestrzeń a rozwój
Anna Kamińska
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
ROLA EWALUACJI
W ZARZĄDZANIU PROCESEM REWITALIZACJI
PRZESTRZENI MIEJSKIEJ
Streszczenie: Artykuł porusza kwestię rewitalizacji przestrzeni miejskiej jako złożony, wie-lowymiarowy proces, który wymaga systematycznego monitorowania i oceny wyników. Dla-tego też istotne jest wykorzystanie ewaluacji jako instrumentu wspomagającego zintegrowa-ne zarządzanie procesem rewitalizacji.
Słowa kluczowe: ewaluacja, rewitalizacja obszarów miejskich.
1. Wstęp
Przestrzeń należy do podstawowych wyznaczników ludzkiej egzystencji, dlatego od zawsze budziła zainteresowanie człowieka. Jak pisał M. Foucault, miasto było sie-dzibą obłędu i szaleństwa, ale także zachowań społecznie pożądanych – jako pozy-tywny układ odniesienia, miejsce, w którym chce się żyć, mieszkać i pracować1.
Dlatego też, jak pisze P. Lorens2, „przestrzeń winniśmy traktować jako ‘dobro
rzad-kie’, przestrzeń bowiem – a w szczególności przestrzeń miejska – jest przecież miej-scem integracji działań ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, co stanowi filary równoważenia rozwoju”. Istotna zatem – w odniesieniu do struktury prze-strzennej miasta – jest konieczność wypracowania i wdrożenia polityki budowy „miasta kompaktowego” jako wyrazu oszczędności „dobra rzadkiego”, co niewąt-pliwie ściśle wiąże się z procesem rewitalizacji zdegradowanych struktur miejskich3.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie rewitalizacji przestrzeni miejskiej jako złożonego, wielowymiarowego procesu, który wymaga systematycznego monitoro-wania i oceny efektów przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Dlatego też ważne jest wy-korzystanie ewaluacji jako instrumentu wspomagającego zintegrowane zarządzanie procesem rewitalizacji.
1 M. Foucalt, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warsza-wa 1987.
2 P. Lorens, Gospodarowanie przestrzenią a polityka równoważenia rozwoju, „Studia Regionalne
i Lokalne” 2005, nr 4 (22), s. 29.
2. Ewaluacja – istota, funkcje, zadania
Ze względu na popularyzację instytucji ewaluacji, a tym samym prac dotyczących jej definicji, w niniejszym artykule rozważania kierowane są głównie ku funkcjom i zadaniom ewaluacji, ograniczając tym samym dywagacje co do pojęcia tej instytu-cji. A zatem na użytek niniejszej pracy instytucję ewaluacji określa się jako systema-tyczne badania wartości i zasadności interwencji publicznych według ich rezultatów, oddziaływania oraz potrzeb, które mają zaspokoić4. Podstawowym celem tego typu
badań jest przyczynienie się do poprawy sytuacji społecznej czy też tzw. dialogu społecznego poprzez wspieranie instytucji demokratycznych przy wybieraniu, nad-zorowaniu, ocenianiu oraz usprawnianiu programów i polityk publicznych w róż-nych dziedzinach5.
Ewaluacja jest instrumentem stałego podnoszenia jakości prowadzonych badań i standardem dobrego zarządzania. Jest to proces nowego wymiaru demokratyzacji i budowy partnerstwa, gdyż angażuje wielu partnerów6. Każde badanie ewaluacyjne
powinno kierować się kryteriami, które służą wskazaniu, co w ramach prowadzonej ewaluacji będzie podlegało ocenie. Wspomniane kryteria są pryzmatem, przez który ewaluator patrzy na ewaluowane przedsięwzięcie, oceniając projekt bądź program pod kątem stopnia spełniania określonego kryterium. I tak po pierwsze – trafność (relevance), czyli w jakim stopniu przyjęte cele projektu/programu odpowiadają zidentyfikowanym problemom w obszarze objętym projektem i/lub realnym potrze-bom beneficjentów. Po drugie – efektywność (efficiency), tj. „ekonomiczność” projektu/programu jako stosunek poniesionych nakładów do uzyskanych wyników i rezultatów. Po trzecie – skuteczność (effectiveness), czyli do jakiego stopnia cele przedsięwzięcia zdefiniowane na etapie programowania zostały osiągnięte. Po czwarte – oddziaływanie/wpływ (impact), tj. stopień, w jakim korzyści odniesione przez docelowych beneficjentów miały szerszy ogólny wpływ na większą liczbę lu-dzi w danym sektorze, regionie lub kraju. Po piąte – trwałość efektów
(sustainabili-ty), mianowicie, czy efekty projektu/programu na poziomie celu mogą trwać po
za-kończeniu finansowania zewnętrznego, a także czy możliwe jest utrzymanie się wpływu tego projektu/programu w dłuższym okresie.
Zatem kluczowym elementem ewaluacji jest dostarczenie instytucjom oceny wartościującej dotyczącej danego programu, głównym celem zaś badanie jakości przedsięwzięć oraz ich doskonalenie poprzez dostarczenie informacji służących podnoszeniu ich efektywności.
Wskazuje się pięć głównych funkcji ewaluacji. Po pierwsze, poprawa planowa-nia. Ewaluacja może być szczególnie ważna w ocenie, czy racjonalna i zasadna jest
4 M. Ferry, K. Olejniczak, Wykorzystanie ewaluacji w zarządzaniu programami unijnymi w
Pol-sce, Ernst&Young, Warszawa 2008, s. 6.
5 Tamże, s. 7.
6 Ewaluacja rozwoju regionu w wymiarze społecznym, gospodarczym i środowiskowym, red.
504
Anna Kamińskainterwencja, czy projekt/program jest spójny, czy środki są efektywnie alokowane, czy konieczna jest korekta projektu7. Po drugie, poprawa wdrażania i bieżącej
jako-ści. Funkcja ta odnosi się głównie do oceny struktur i procedur realizowanego pro-cesu oraz jakości jego produktów. Po trzecie, ewaluacja może służyć wzmocnieniu poczucia partnerstwa i współwłasności wśród uczestników danego programu8.
Czwarta funkcja ewaluacji to poprawa zrozumienia projektu. Ewaluacja zatem to-warzysząc programowi, dostarcza wielu informacji i wiedzy, a tym samym świado-mości co do celowości i zasadności programu oraz realizacji poszczególnych jego etapów. Po piąte, ewaluacje mogą wspomóc rozliczenie programów, unaoczniając opinii publicznej stopień, w jakim cele danego programu zostały osiągnięte.
Wydaje się, że bardzo ważna staje się tutaj świadomość potrzeby i użyteczności badań ewaluacyjnych, która wpływa zarówno na sposób, jak i stopień wykorzystania ewaluacji. Bez wątpienia ewaluacja powinna być wkomponowana w cały proces tworzenia i modyfikacji polityk publicznych, w tym przedsięwzięć rewitalizacyj-nych. Decydenci powinni traktować badania ewaluacyjne jako wartościowe i po-trzebne źródło informacji o efektach działań przeszłych i prawdopodobnych konse-kwencjach działań przyszłych. Zatem doniosła staje się tutaj funkcja poznawcza ewaluacji, czyli funkcja gromadzenia wiedzy przydatnej w doskonaleniu projekto-wania polityk publicznych, w tym rewitalizacyjnych, oraz w zarządzaniu ich wdra-żaniem.
W Polsce ewaluacja rozpowszechniła się wraz z „wejściem” na grunt polski fun-duszy unijnych. Dlatego też praktyka jest stosunkowo młoda, tym bardziej że do 2007 r. większość obowiązków związanych z procesem ewaluacji programów współfinansowanych ze środków przedakcesyjnych i strukturalnych realizowały w Polsce instytucje centralne. Natomiast regiony – nie mające obowiązku – rzadko inicjowały badania ewaluacyjne.
3. Proces rewitalizacji – jako kluczowy czynnik
w gospodarowaniu przestrzenią miejską
W praktyce bardzo często pojęciem rewitalizacji określa się działania, które nierzad-ko wprowadzają błędne pojmowanie tego procesu, sprowadzając go wyłącznie do działań noszących jedynie znamiona elementów rewitalizacji. Dlatego też na wstę-pie niniejszych rozważań należy określić istotę rewitalizacji obszarów miejskich. I tak, K. Skalski twierdzi, iż rewitalizacja to pojęcie odnoszące się do komplekso-wych akcji podejmowanych w obszarach miast, w szczególności w dzielnicach sta-rych i na obszarach wybranych, zmierzających do ożywienia społeczno-gospodar-czego9. Niewątpliwie, jak zauważa cytowany autor, pojęcie rewitalizacji wywodzi
7 M. Ferry, K. Olejniczak, wyd. cyt., s. 21. 8 Tamże, s. 23.
9 K. Skalski, Rewitalizacja we Francji. Zarządzanie przekształceniami obszarów kryzysowych,
się z działań związanych z konserwacją, renowacją, modernizacją, ochroną i rewa-loryzacją zabytków, jednak są to elementy procesu rewitalizacji.
Również T. Markowski10 zwraca uwagę, iż rewitalizacja to podejście
zintegro-wane (od strony zarówno interwencji, jak i skutków), uwzględniające aspekty spo-łeczne, gospodarcze, środowiskowe, techniczne i zorientowane na uzdrowienie funkcji (rewitalizacja społeczna, gospodarcza). Zdaniem Markowskiego celem re- witalizacji jest wykreowanie trwałej zdolności inwestycyjnej poprzez jednoczesne wdrażanie interwencji, takie bowiem instrumenty techniczne, jak remonty czy budo-wa nowych obiektów mają pierwotny charakter i służą ożywieniu gospodarczemu i społecznemu obszarów lub całego miasta, nie stanowią zaś celów rewitalizacji. We-dług Markowskiego zintegrowane, funkcjonalno-podmiotowe podejście wymaga włączenia w proces rewitalizacji przedsiębiorstw i ludzi, których rewitalizacja doty-czy, uwzględniając nie tylko interesy grup bezpośrednio związanych z obszarem rewitalizacji, ale także interesy grup związanych pośrednio (często nieświadomych powiązania). W tym miejscu należy zaznaczyć, iż rewitalizacja oddziałuje nie tylko na obszar regenerowany, ale w konsekwencji ma wpływ na całe miasto. Dzięki ta-kim działaniom aktywizuje się tereny poprzemysłowe, powojskowe, tereny niezabu-dowane, komunalne11.
Zatem proces rewitalizacyjny to kompleksowy, długotrwały program skoncen-trowany na trzech podstawowych obszarach: gospodarce, środowisku (przestrzen-no-technicznym) oraz społeczności miejskiej. Dlatego też tworzenie oraz realizacja takiego programu jest procesem cyklicznym i wieloetapowym12. Pierwszym etapem
„konstrukcji” programu rewitalizacyjnego jest niewątpliwie opracowanie jego stra-tegii czy też wizji. Punktem wyjścia jest diagnoza społeczno-gospodarcza, uwzględ-niająca „wskaźniki sytuacji kryzysowej”13 w trzech wspomnianych wyżej obszarach:
społecznym (poziom bezrobocia, wykształcenie, kwalifikacje, wiek, współczynnik przestępczości, wykluczenia społecznego, migracje, brak sukcesów wśród osób młodych w nauce itd.), infrastruktury (własność gruntu, drogi, mieszkalnictwo, po-wierzchnia biurowa i handlowa) oraz gospodarczym (główne gałęzie gospodarcze na danym obszarze).
Diagnoza ma się przyczynić do określenia strategicznych celów programów re-witalizacyjnych, jak np. rozwój przedsiębiorstw w określonej dziedzinie czy też
zin-10 T. Markowski, Rynkowe podstawy procesów rewitalizacji miast, [w:] Rewitalizacja miast
w Polsce. Pierwsze doświadczenia, red. P. Lorens, Wydawnictwo Urbanista, Warszawa 2007, s. 39,
322-324.
11 M. Kopeć, Rewitalizacja miejskich obszarów zdegradowanych, Wydawnictwo C.H. Beck,
War-szawa 2010, s. 96.
12 P. Roberts, H. Sykes, Urban Regeneration. A Handbook, British Urban Regeneration
Associa-tion, London 2008, s. 203; K. Janas, W. Jarczewski, W. Wańkowicz, Model rewitalizacji miast, Wydaw-nictwo Instytutu Rozwoju Miast, Seria: „Rewitalizacja miast polskich”, t. 10, Kraków 2010, s. 68.
13 Do takiego sposobu myślenia i analizy przyczynił się w głównej mierze tekst Zintegrowanego
Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) w 2004 r. Na podstawie jego wytycznych w wielu polskich miastach powstały Lokalne Programy Rewitalizacyjne.
506
Anna Kamińskategrowanie dzielnicy z resztą miasta. Innymi słowy, podstawą do sporządzenia do-brego programu rewitalizacji jest dogłębne rozpoznanie problemu. Rzetelnie przeprowadzona analiza powinna ustalić przyczyny degradacji i charakterystykę zjawisk kryzysowych, zidentyfikować interesariuszy i potencjalnych partnerów; móc w sprecyzowaniu celów rewitalizacji i określeniu priorytetów; zgromadzić po-mysły i propozycje projektów do realizacji; określić źródła finansowania, wreszcie ocenić i tym samym pomóc w wyborze projektów.
Na tym etapie pomocna staje się ewaluacja wstępna (tzw. ex ante), przeprowa-dzana przed wdrożeniem projektu/programu; jej zadaniem jest ocena, na ile plano-wana interwencja jest trafna z punktu widzenia potrzeb (sektora, beneficjentów) oraz spójna w zakresie planowanych celów i sposobów ich realizacji. Ewaluacja ex ante bada kontekst społeczny, gospodarczy i prawny oraz służy identyfikacji potencjal-nych trudności. Diagnozuje potrzeby i oczekiwania grup docelowych.
Podkreśla się, że cele i założenia programu powinny zostać szczegółowo skon-sultowane z partnerami i lokalną społecznością, a proces rewitalizacji powinien ab-sorbować różne grupy społeczne, co już na tym etapie może stanowić integrację społeczną. Stąd zastosowanie takich metod ewaluacji, jak ankiety, wywiady indywi-dualne bądź zogniskowane wywiady grupowe, zasadzające się na dyskusji zaintere-sowanych grup i ekspertów, może przyczynić się do partycypacji społecznej i za- angażowania innych grup, w tym również przedsiębiorców, instytucji pożytku publicznego, mieszkańców danej dzielnicy czy miasta. Tym samym powstaje szansa na poznanie społecznych oczekiwań wobec rewitalizacji (badania postaw i oczeki-wań) oraz ich zaangażowanie, a tym samym rośnie prawdopodobieństwo powodze-nia akcji rewitalizacyjnej. Innymi słowy, ewaluacja powinna dać odpowiedź, czy w programie właściwie zidentyfikowano problemy, czy program/projekt ma uzasad-nienie ekonomiczne, czy jest możliwy do zrealizowania, czy dokument jest spójny z innymi dokumentami strategicznymi, czy zaproponowany system wdrażania bę-dzie skuteczny.
Następny etap to faza realizacji, czyli wdrożenie zaplanowanych interwencji, gdzie wskazane jest prowadzenie stałego monitorowania procesu oraz oceny, która dokonuje pierwszej weryfikacji jakości realizacji projektu/programu; ocenia poczy-nione na etapie programowania założenia; diagnozuje kontekst realizacji przedsię-wzięcia. Przykładem mogą tu służyć roczne raporty z monitoringu rewitalizacji miej-skiej. Odpowiednie ustosunkowanie się ze strony administracji do tego typu opracowań może przyczynić się do modyfikacji interwencji oraz aktualizacji przyjętych założeń.
Kolejny etap to faza finalizacji, czyli podsumowanie realizacji programu, gdzie należy uwzględnić fakt, iż proces szeroko rozumianej rewitalizacji będzie trwał, nio-sąc konsekwencje podjętych działań zarówno na obszarze, gdzie została przeprowa-dzona interwencja, jak i w innych częściach tkanki miejskiej. To z kolei pociąga za sobą kolejny krok, mianowicie dokonanie oceny końcowej (ex post), czyli badania oceniającego sytuację oraz rozpoznania kolejnych problemów i uwarunkowań, czy-li identyfikacji kolejnej interwencji; może ono stanowić podłoże prognozy dalszego
rozwoju rewitalizowanego obszaru. Innymi słowy, taka ocena (ewaluacja ex post) powinna dać odpowiedź na pytanie, na ile udało się osiągnąć założone cele pod względem skuteczności i efektywności interwencji oraz jej trafności i użyteczności. Jak już wspomniano, badania takie stanowią cenne źródło informacji przy planowa-niu kolejnych programów bądź projektów rewitalizacyjnych.
4. Badanie ewaluacyjne elementem zintegrowanego zarządzania
procesem rewitalizacyjnym
Proces ewaluacji składa się z wielu etapów, których właściwe zrealizowanie gwa-rantuje jego jakość i użyteczność. W szczególności bardzo istotne są wszelkie dzia-łania związane z właściwym przygotowaniem ewaluacji w kwestii określenia jej celów, zakresu oraz przyjętej metodologii wnioskowania i oceny. I tak, uproszcza-jąc, proces ewaluacji składa się z następujących działań:
1. Planowanie, projektowanie i zlecenie badania. 2. Realizacja badania.
3. Wykorzystanie wyników.
Przystępując do planowania i projektowania badania ewaluacyjnego, należy zdefiniować użyteczność ewaluacji, należy zatem odpowiedzieć na pytanie, w jakim celu planujemy ewaluację. Ewaluacje z nieodpowiednim doborem celów są bezuży-teczne i można powiedzieć, że w danym przypadku koszty przeprowadzonych badań są raczej zmarnowane. Inicjowanie ewaluacji powinno bowiem wyłaniać się z okreś- lonych potrzeb, np. usprawnienia działań programu (formative evaluation) czy po-trzeby informacji dotyczącej stopnia i/lub konsekwencji realizacji założonych celów (summative evaluation). Zatem we wstępnej fazie planowania należy zadać pytanie, jakich informacji dane te mają dostarczyć i jaką funkcję spełnić.
Następnym krokiem jest określenie odbiorców, czyli odpowiedź na pytanie, komu mają służyć wyniki przeprowadzonego badania. Czy mają służyć wyłącznie np. instytucji zarządzającej przedsięwzięciem (np. urząd miasta) czy szerszej pu-bliczności: beneficjentom, podmiotom, które często korzystają z programu, społecz-ności lokalnej. Kryteria brane pod uwagę w tym przypadku to przede wszystkim moment przeprowadzenia ewaluacji oraz wcześniej ustalony cel badania, które prze-sądzają o pierwszoplanowych potrzebach informacji. Jeśli zatem jest to np. ewalu-acja wstępna (ex ante), mająca na celu dostarczenie informacji co do „słuszności” wprowadzenia programu/projektu, to niewątpliwie pierwszoplanowym odbiorcą bę-dzie instytucja wdrażająca dany projekt/program, której ewaluacja ma dostarczyć danych oraz wiedzy co do stanu faktycznego i słuszności wybranych działań oraz sugestii co do ewentualnych modyfikacji w „spojrzeniu” na projekt.
Kolejna kwestia to wykonalność ewaluacji. Należy przede wszystkim odpowie-dzieć na pytanie, jakimi środkami dysponujemy oraz jaki jest czas na uzyskanie potrzebnych informacji. Planując badania ewaluacyjne, należy bowiem wziąć pod uwagę, iż zazwyczaj środki dla ich przeprowadzenia są ograniczone. Dlatego też
508
Anna Kamińskapriorytetowe stają się te ewaluacje, które mają dostarczyć użytecznych informacji na dany czas, bo jeśli badania nie zostaną zrealizowane w okresie potrzebnym do pod-jęcia decyzji, można powiedzieć, iż ewaluacja nie jest użyteczna14. Dlatego też
przy-jęcie zbyt rozbudowanych, a tym samym czasochłonnych badań może sprawić, że informacje zostaną dostarczone za późno na podjęcie jakichkolwiek decyzji. Istotne zatem jest uwzględnienie takich zagadnień, jak15 konsekwencje oceny czy wpływ
ewaluacji na badane przedsięwzięcie oraz realne możliwości wykonania badania. Hasłem wiodącym ewaluacji powinna być więc jej użyteczność (utilization-focused
evaluation).
Mając uzasadnienie ewaluacji, należy przygotować projekt badawczy. Kon-strukcja badań ewaluacyjnych jest zbieżna z badaniami społecznymi, więc tak jak w przypadku każdego procesu badawczego przygotowania badania składa się z dwóch podstawowych etapów: konceptualizacji i operacjonalizacji. Konceptuali-zacja obejmuje wszelkie działania przygotowujące i rozpoczynające realizację pro-jektu. Na tym etapie określa się więc: przedmiot i zakres ewaluacji, jej wymiar cza-sowy i terytorialny, pytania kluczowe oraz środowisko i otoczenie realizacji badania (tj. możliwości realizacji i ewentualne obszary ryzyka; możliwości wykorzystania wyników i ewentualne implikacje organizacyjne, społeczne, polityczne).
Przedmiotem ewaluacji jest w pewnym sensie jej „logika”, określona przez pry-zmat logiki programu. Zatem przygotowując projekt ewaluacji, należy spojrzeć przede wszystkim na program i cel, jakiemu ma bądź miał służyć. Jak już wspomnia-no, celem ewaluacji jest dostarczenie oceny danego przedsięwzięcia, dlatego też na-leży wziąć pod uwagę wszelkie dostępne informacje na jego temat, takie jak: typ, cele i obszar interwencji, dane o jego przebiegu i efektach, dane na temat czynników oddziałujących na jego realizację.
Również formułowanie pytań kluczowych jest ściśle uzależnione od celu bada-nia (potrzeby informacji) oraz funkcji ewaluacji. Postawienie określonych pytań kluczowych pociąga za sobą konieczność wyboru adekwatnych metod badawczych. Dlatego też kolejnym krokiem jest operacjonalizacja problemu badawczego, gdzie w szczególności należy dobrać wskaźniki zmiennych, dokonać diagnozy warunków interwencji, określić zbiorowości, w której badania będą realizowane, dobrać meto-dy i techniki badawcze, wybrać bazę źródłową oraz metometo-dy analizy uzyskanego materiału empirycznego16. Nie bez znaczenia jest oczywiście kwestia, czy istnieją
już badania albo pomiary, do których można sięgnąć (np. statystyki gminne, miasta, wewnętrzne dane administracji), czy też potrzebne są nowe badania. Akcentuje się, że w przypadku ewaluacji zintegrowanych działań rewitalizacji należy wybrać za-równo metody ilościowe, jak i jakościowe, które sprostają wymaganiom tak kom-pleksowych działań jak ocena socjalnej i ekonomicznej sytuacji badanego obszaru.
14 J.S. Wholey, H.P. Hatry, K.E. Newcomer, Handbook of Practice Program Evaluation, Jossey-
-Bass, San Francisco 2010, s. 7.
15 Tamże, s. 7.
5. Zakończenie
Istotnym zagadnieniem w procesie ewaluacji – pomijając rzecz jasna kwestię rzetel-ności i obiektywrzetel-ności przeprowadzonych badań – jest wykorzystanie i rozpowszech-nianie wyników wspomnianych badań. Ewaluacja jest użyteczna wtedy, gdy jej wy-niki mają przełożenie na usprawnienie przedsięwzięcia. W centrum pola działania znajduje się tutaj bowiem ocena efektywności wdrażania programu rewitalizacji zdegradowanych obszarów, z jednej strony w odniesieniu do implementacji progra-mu, z drugiej zaś odnośnie do skutków w rewitalizowanym obszarze.
Dlatego też wydaje się, iż stopniowe rozpowszechnienie zarówno w teorii, jak i w praktyce instytucji ewaluacji przyczyni się do rozwoju kultury badań ewaluacyj-nych polegającej na tym, że wiedza powstała w wyniku tego typu badań będzie po-żyteczna i użytkowana przez zainteresowane strony, nie tylko w dziedzinie funduszy unijnych, lecz również krajowych. Wskazuje się wręcz, że pożądane jest zakładanie dla badanych obszarów małych systemów monitoringu i oceny, w których będzie się w sposób ciągły badać dane ilościowe i jakościowe, dostarczające systematycznych informacji o kierunkach rozwoju wewnątrz danego obszaru i umożliwiające porów-nanie z rozwojem całego miasta.
Literatura
Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Belniak S., Rewitalizacja nieruchomości w procesie odnowy miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Eko-nomicznego w Krakowie, Kraków 2009.
Bentley I., Urban Transformation. Power, People and Urban Design, Routledge, London 2005. Billert A., Rewitalizacja i rozwój miast w Polsce – uwarunkowania i scenariusze w świetle doświadczeń
europejskich, [w:] Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze doświadczenia, red. P. Lorens,
Wydaw-nictwo Urbanista, Warszawa 2007.
Ekiert K., Ewaluacja w administracji publicznej: funkcje, standardy i warunki stosowania, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2004.
Ewaluacja rozwoju regionu w wymiarze społecznym, gospodarczym i środowiskowym, red. K. Malik,
Wydawnictwo Politechniki Opolskiej, Opole 2009.
Ferry M., Olejniczak K., Wykorzystanie ewaluacji w zarządzaniu programami unijnymi w Polsce, Ernst&Young, Warszawa 2008.
Foucalt M., Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987. Grzeszczak K., Gentryfikacja osadnictwa. Charakterystyka, rozwój koncepcji badawczej i przegląd
wyjaśnień, Wydawnictwo PAN, Warszawa 2010.
Huey-Tsyh Ch., Practical Program Evaluation. Assessing and Improving Planning, Implementation
and Effectiveness, Sage Publications, New Delhi 2005.
Jałowiecki B., Szczepański M.S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.
Janas K., Jarczewski W., Wańkowicz W., Model rewitalizacji miast, Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Miast, Seria: „Rewitalizacja miast polskich”, t. 10, Kraków 2010.
Kopeć M., Rewitalizacja miejskich obszarów zdegradowanych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010.
Lorens P., Gospodarowanie przestrzenią a polityka równoważenia rozwoju, „Studia Regionalne i Lo-kalne” 2005, nr 4 (22).
510
Anna Kamińska Lorens P., Rewitalizacja miast. Planowanie i realizacja, Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk 2010. Markowski T., Rynkowe podstawy procesów rewitalizacji miast, [w:] Rewitalizacja miast w Polsce.Pierwsze doświadczenia, red. P. Lorens, Wydawnictwo Urbanista, Warszawa 2007.
Metody zarządzania odnową miast, red. P. Kleczkowski, Dom Wydawnictw Naukowych, Kraków 2008. Neighborhood Regeneration. An International Evaluation, red. R. Alterman, G. Cars, Mansell, London,
New York 1991.
Nowy okres programowania 2007-2013. Przewodnik po metodach ewaluacji: Wskaźniki monitoringu i ewaluacji, [w:] K. Olejniczak, Mechanizmy wykorzystania ewaluacji. Studium ewaluacji średnio-okresowych INTERREG III, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2009.
Podręcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych. Czy Twój projekt przyniósł oczekiwane korzyści?, http://www.ewaluacja.gov.pl/ewaluacja_wstep/Documents/623.pdf.
Posavac E.J., Program Evaluation. Methods and Case Studies, Pearson Education, Boston 2011.
Projekty i programy rewitalizacji w latach 2000-2006. Studium przypadku, Stowarzyszenie Forum
Re-witalizacji, Kraków 2006.
Przykłady rewitalizacji miast, red. A. Musioł-Węcławowicz, Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Miast,
Kraków 2010.
Rewitalizacja miast Polski. Pierwsze doświadczenia, red. P. Lorens, Wydawnictwo Urbanista,
Warsza-wa 2007.
Roberts P., Sykes H., Urban Regeneration. A Handbook, British Urban Regeneration Association, Lon-don 2008.
Royse D., Thyer B.A., Padgett D.K., Program Evaluation. An Introduction, Wadsworth Cengage Learn-ing, Belmont 2010.
Siemiński W., Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu funduszami UE w latach 2004-2008, Wy-dawnictwo Difin, Warszawa 2010.
Skalski K., Rewitalizacja we Francji. Zarządzanie przekształceniami obszarów kryzysowych, Wydaw-nictwo Instytutu Rozwoju Miast, Kraków 2009.
Staniewicz P., Krukowska J., Nowicka P., Zaniedbane dzielnice w polityce wielkich miast, Elipsa, War-szawa 2011.
System zarządzania przestrzenią miasta, red. P. Lorens, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk
2002.
Urban Renaissance? New Labour, community and urban policy, red. R. Emrie, M. Raco, Policy Press,
Bristol 2007.
Wholey J.S., Hatry H.P., Newcomer K.E., Handbook of Practice Program Evaluation, Jossey-Bass, San Francisco 2010.
www.ewaluacja.gov.pl/ewaluacja_wstep/Documents/wskazniki170707.pdf.
Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast, red. P. Lorens, J. Martyniuk-Pęczek, Wydawnictwo
Urbani-sta, Gdańsk 2009.
Założenia rewitalizacji w Polsce, red. Z. Ziobrowski, Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Miast, t. 9,
Kraków 2010.
THE ROLE OF EVALUATION IN THE MANAGEMENT OF URBAN SPACE REVITALIZATION PROCESS
Summary: The article discusses the revitalization of urban space as a complex, multidimensional process that requires systematic monitoring and evaluation. It is therefore important to use the evaluation as a tool supporting the integrated management of the process of revitalization. Keywords: evaluation, urban space revitalization.
