Ewa Błaszczyk-Bębenek, Marcin Kuźma, Jaśmina Żwirska, Izabela Bolesławska1 WYBRANE ELEMENTY STYLU ŻYCIA A SPOSÓB ŻYWIENIA
MŁODZIEŻY Z POWIATU NOWOSĄDECKIEGO Zakład Badań nad Żywieniem i Lekami, Instytut Zdrowia Publicznego,
Wydział Nauk o Zdrowiu, UJ CM Kierownik: dr hab. P. Kawalec, prof. UJ
1Katedra i Zakład Bromatologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. J. Przysławski
Konsekwencje nieprawidłowych zachowań żywieniowych, niskiej aktyw-ności fizycznej, niedostatecznej długości snu czy zbyt długiego czasu przed ekranem monitorów dotyczą nie tylko okresu dorastania, ale mogą mieć swo-je konsekwencswo-je również w przyszłości. Celem pracy była ocena wybranych elementów stylu życia i ich związku ze sposobem żywienia młodzieży z powiatu nowosądeckiego. Wśród badanych stwierdzono zarówno korzystne, jak i szereg nie sprzyjających zdrowiu zachowań związanych ze stylem życia.
Słowa kluczowe: młodzież, styl życia, sposób żywienia, aktywność fizyczna. Key words: adolescents, lifestyle, eating habits, physical activity.
Dorastanie to okres w życiu młodego człowieka, kiedy kształtuje się styl życia, który jest ważną determinantą zdrowia (1). Jest to również czas, w którym zacho-dzą poważne zmiany w stanie zdrowia i zachowaniach związanych ze zdrowiem, takie jak palenie tytoniu i picie alkoholu, niebezpieczne praktyki seksualne, niewła-ściwe odżywianie się i brak ruchu, co może mieć istotny wpływ na stan zdrowia w późniejszym wieku (2). Nastolatki z nadmierną masą ciała w przyszłości mogą się stać otyłymi dorosłymi, zwiększając ryzyko zachorowania na m.in. choroby meta-boliczne i układu krążenia (3).
MATERIAŁ I METODY
Badanie zostało przeprowadzone w marcu 2019 r. w wybranych szkołach po-wiatu nowosądeckiego. Łącznie w badaniu wzięło udział 110 uczniów z losowo wybranych klas gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. W badaniu udział wzięła
młodzież w wieku od 15 do 17 lat (16,10 ± 0,60 lat) obojga płci (49% chłopców i 51% dziewcząt). Większość młodzieży odznaczała się prawidłową masa ciała wg oceny wskaźnika BMI (61,8%), nadwaga i otyłość występowała u 24,6%, a niedo-bór masy ciała u 13,6% uczniów. Na prowadzone badanie uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (nr KBET/62/B/2015). Celem pracy była ocena wybranych elementów stylu życia (m.in. aktywności fizycznej, długości snu, czasu spędzanego przed ekranami telewizora czy komputera) i ich związku ze spo-sobem żywienia młodzieży z powiatu nowosądeckiego. Badanie zostało przepro-wadzone z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego przeproprzepro-wadzonego za pomocą kwestionariusza ankiety. Anonimowy kwestionariusz ankiety, do sa-modzielnego wypełnienia przez badanych składał się z 5 części i obejmował pyta-nia dotyczące sposobu żywiepyta-nia, stylu życia oraz cech społeczno-demograficznych badanej młodzieży. Częstość spożycia 29 produktów i napojów została ustalona z wykorzystaniem 6-stopniowej skali: nigdy nie jem (kod 1), 1 do 3 razy w tygo-dniu (kod 2), raz w tygotygo-dniu (kod 3), kilka razy w tygotygo-dniu (kod 4), raz dziennie (kod 5) i kilka razy w ciągu dnia (kod 6) (4, 5). Stopień aktywności fizycznej (mała, umiarkowana, duża) ustalono na podstawie pytań z kwestionariusza KomPAN, do-tyczących aktywności fizycznej w czasie szkolnym i wolnym (5). W celu zbadania zależności między wybranymi zmiennymi wykorzystano korelacje porządkujące rang Speramana. Do sprawdzenia różnic między grupami zastosowano test ANOVA rang Kruskala-Wallisa, a w przypadku stwierdzenia statystycznie istotnej różnicy między grupami wykonano testy post-hoc. Przyjęto poziom istotności statystycznej dla wszystkich zmiennych wynoszący α < 0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Zgodnie z zaleceniami dla dzieci i młodzieży, nastolatki (13-18 lat) powinny spać od 8 do 10 godz. dziennie (6). W badanej grupie zdecydowanie najwięcej mło-dzieży (58,7%) spało najczęściej 7 lub 8 godz. na dobę w dni powszednie. Co trzeci uczeń (33,9%) spał tylko 6 lub mniej godzin na dobę, a jedynie 7,4% badanych 9 i więcej godzin na dobę. W dni weekendowe młodzież najczęściej spała 9 i wię-cej godzin na dobę (47,7%), a najrzadziej 6 lub mniej (11,9%) (ryc. 1). W badanej grupie nie wykazano związku między spożyciem wybranych produktów a długością snu zarówno w dni powszednie (p > 0,05), jak i weekendowe (p > 0,05). Nato-miast w metaanalizie Córdova i współpr. (7), obejmującej 72 054 dzieci i młodzieży w wieku 2-18 lat, wykazano związek pomiędzy krótkim czasem snu (niezależnie od dnia tygodnia) a niezdrowymi nawykami żywieniowymi, co uzasadnia potrzebę edukacji wśród dzieci i młodzieży w tym aspekcie.
33,9 58,7 7,4 11,9 40,4 47,7 0 10 20 30 40 50 60 70
6 lub mniej godz./dobę 7 lub 8 godz./dobę 9 i więcej godz./dobę % o dpo w ie dz i
Sen w dni weekendowe Sen w dni powszednie
27,3 41,8 30,9 22,7 51,8 25,5 0 10 20 30 40 50 60 Mała Umiarkowana Duża % o dp ow ie dz i
Aktywność fizyczna w czasie wolnym Aktywność fizyczna w czasie szkolnym Ryc.1. Długość snu w badanej grupie w dni powszednie i weekendowe.
Fig. 1. The length of sleep in the study group on weekdays and weekends.
Zdecydowanie najczęściej (43,6%) młodzi ludzie deklarowali, że spędzają przed monitorem mniej niż 2 godziny dziennie. Żadna z badanych osób nie przeznaczała 10 godzin i więcej na TV i komputer w ciągu dnia. Wykazano słabą ujemną, ale istot- ną korelację w grupie ogółem, między czasem spędzanym przed ekranem a spo-żywaniem grupy produktów zbożowych pełnoziarnistych (rs = -0,2; p = 0,0186). W grupach płci, wśród dziewcząt stwierdzono umiarkowaną negatywną korelację w długości czasu spędzanego przed ekranem a częstością spożycia grupy pro-duktów zbożowych pełnoziarnistych (rs = -0,4; p = 0,0028) oraz jajek (rs = -0,3; p = 0,0399). Wśród dziewcząt w badanej grupie zaznaczyła się również umiarkowa-na dodatnia, istotumiarkowa-na statystycznie korelacja między czasem spędzanym przed ekra-nem TV lub komputera a częstością spożycia słodyczy (rs = 0,3; p = 0,0152). Fletcher i współpr. (8) również wykazała, że czas spędzany przed ekranem oraz poświęcony na gry telewizyjnie był związany z częstszym sięganiem przez młodzież po niezdrowe przekąski i ograniczeniem spożycia produktów prozdrowotnych.
Porównując dane z dwóch rund badań HBSC (2014 i 2018) można zauważyć, że odsetek młodzieży spełniającej zalecenia dotyczące aktywności fizycznej spadł z 24,2% do 17,2 % (9). W grupie badanych ogółem najwięcej, bo 41,8% dzieci oceniło swoją aktywność w szkole jako umiarkowaną (ryc. 2). Aktywność fizyczna w szkole była związana z częstością spożycia soków owocowych (p = 0,0272), które istotnie częściej były pite przez osoby z grupy o dużej aktywności fizycznej w porównaniu z osobami z grupy o małej aktywności fizycznej (p = 0,0300). Podob-nie soki warzywne lub warzywno-owocowe (p = 0,0247) – były częściej wypijane przez osoby z dużą aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z grupy o małej aktywności fizycznej (p = 0,0241) (tab. 1). Wśród badanych uczniów zdecydowanie
najczęściej (51,8%) występowała umiarkowana aktywność w czasie wolnym (ryc. 2). W badanej grupie ogółem aktywność fizyczna w czasie wolnym była zwią-zana z częstością spożycia grupy produktów – białego ryżu, makaronu zwykłego, drobnych kasz, np. manny (p = 0,0131) – częściej były one jedzone przez osoby z dużą aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z małą aktywnością fizyczną (p = 0,1778). Spożywanie produktów zbożowych pełnoziarnistych było istotnie związane z aktywnością fizyczną w czasie wolnym (p = 0,0003). Osoby z umiar-kowaną aktywnością fizyczną jadły je częściej w porównaniu z osobami z dużą aktywnością fizyczną (p = 0,0143) i małą aktywnością fizyczną (p = 0,0014). Rów-nież częstość spożycia produktów będących źródłem białka, tj. mięsa czerwonego (p = 0,0299) i białego (p = 0,0017) oraz jajek (p = 0,0036) była związana z
aktyw-nością fizyczną w czasie wolnym. Czerwone mięso częściej jadły osoby z dużą ak-tywnością fizyczną w porównaniu z osobami z umiarkowaną akak-tywnością fizyczną (p = 0,0427). Osoby z dużą aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z małą aktywnością fizyczną (p = 0,0147) oraz z osobami z umiarkowaną aktywnością fi-zyczną (p = 0,0150) częściej jadły także białe mięso. Jajka były spożywane częściej przez osoby z dużą aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z małą aktywno-ścią fizyczną (p = 0,0064) oraz z umiarkowaną aktywnością fizyczną (p = 0,0334).
Również częstość spożycia owoców (p < 0,0001) i warzyw (p = 0,0348) była
istot-nie zależna od aktywności fizycznej w czasie wolnym. Owoce częściej spożywane były przez osoby z dużą (p = 0,0276) oraz z umiarkowana aktywnością fizyczną w stosunku do osób z małą aktywnością fizyczną (p < 0,0001). Warzywa jedzone były częściej przez osoby z umiarkowaną aktywnością fizyczną w porównaniu z oso-bami z małą aktywnością fizyczną (p = 0,0409). W badaniach Całyniuk i współpr. (10) również wykazano, że wzrost aktywności fizycznej miał wpływ na częstsze
33,9 58,7 7,4 11,9 40,4 47,7 0 10 20 30 40 50 60 70 6 lub mniej godz./dobę
7 lub 8 godz./dobę 9 i więcej godz./dobę % o dpo w ie dz i
Sen w dni weekendowe Sen w dni powszednie
27,3 41,8 30,9 22,7 51,8 25,5 0 10 20 30 40 50 60 Mała Umiarkowana Duża % o dp ow ie dz i
Aktywność fizyczna w czasie wolnym Aktywność fizyczna w czasie szkolnym
Ryc. 2. Stopień aktywności fizycznej w badanej grupie w dni powszednie i weekendowe. Fig. 2. The level of physical activity in the examined group on weekdays and weekends.
Tabela 1. Spożycie wybranych produktów w zależności od poziomu aktywności fizycznej w dni powszednie i
weekendowe.
Table 1. Consumption of selected products depending on the level of physical activity on weekdays and weekends.
Produkty
Aktywność fizyczna w czasie szkoły
Aktywność fizyczna w czasie wolnym
Me ± Q Me ± Q Mała a Umiarkowana b Duża c p Mała Umiarkowana Duża p Zbożowe oczyszczone 3,0 ± 0,5 4,0 ± 0,5 3,0 ± 0,5 NS 3,0 ± 1,0 c 3,0 ± 0,5 4,0 ± 0,3 a 0,0131 Zbożowe pełnoziarniste 3,0 ± 1,0 3,0 ± 1,0 3,0 ± 1,0 NS 2,0 ± 0,5 b 4,0 ± 1,0 a,c 3,0 ± 0,5 b 0,0003 Czerwone mięso 3,0 ± 1,0 3,0 ± 1,0 3,0 ± 1,0 NS 3,0 ± 0,5 3,0 ± 1,0 c 4,0 ± 1,0 b 0,0299 Białe mięso 4,0 ± 0,5 4,0 ± 0,5 4,0 ± 0,5 NS 4,0 ± 0,5 c 4,0 ± 0,5 c 4,0 ± 0,3 a,b 0,0017 Jaja 4,0 ± 0,5 4,0 ± 0,5 3,0 ± 1,0 NS 3,0 ± 0,5 b,c 4,0 ± 0,5 a 4,0 ± 0,5 a 0,0036 Owoce 5,0 ± 0,5 5,0 ± 1,0 5,0 ± 0,5 NS 4,0 ± 0,5 b,c 5,0 ± 1,0 a 5,0 ± 0,5 a <0,0001 W arzywa 4,5 ± 0,5 4,5 ± 0,5 4,0 ± 0,5 NS 4,0 ± 0,0 b 5,0 ± 0,5 a 4,0 ± 0,5 0,0348 Soki owocowe 3,5 ± 1,0 c 4,0 ± 1,0 5,0 ± 1,0 a 0,0272 4,0 ± 0,8 5,0 ± 0,8 4,0 ± 1,0 NS Soki warzywno-owocowe 2,0 ± 1,5 c 3,0 ± 1,0 4,0 ± 1,0 a 0,0247 2,0 ± 1,0 b 4,0 ± 1,5 a 3,0 ± 1,0 0,0046 Napoje energetyzujące 1,5 ± 0,5 2,0 ± 1,0 2,0 ± 0,5 NS 1,0 ± 0,5 c 2,0 ± 1,0 2,0 ± 0,8 a 0,0248
Me – mediana; Q – odchylenie ćwiartkowe; p – wartość testu ANO
VA
Kruskala-W
allisa;
a,b,c
spożycie produktów takich jak: mięso oraz warzywa i owoce. Identycznie było w przypadku spożycia soków warzywnych lub warzywno-owocowych (p = 0,0046), gdzie osoby z umiarkowaną aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z małą aktywnością fizyczną (p = 0,0041) częściej deklarowały spożycie tych soków (tab. 1). Wysoki poziom aktywności fizycznej wiązał się z wyższym spożyciem soków, wody, mleka, produktów mlecznych, owoców i warzyw zarówno wśród chłopców, jak i dziewcząt, a także wśród chłopców z wyższym spożyciem chle-ba, ziemniaków/ryżu, mięsa i zbóż w stosunku do osób o mniejszej aktywności fi-zycznej w populacyjnych niemieckich badaniach wśród dzieci i młodzieży w wieku 6-17 lat (n = 9842) (11). Ostatnim produktem związanym z aktywnością fizyczną w czasie wolnym były napoje energetyzujące (p = 0,0248), które były wypijane częściej przez osoby z dużą aktywnością fizyczną w porównaniu z osobami z małą aktywnością fizyczną (p = 0,0492) (tab. 1), podobnie, jak we wcześniejszych
ba-daniach gdzie w powiązaniu ze sportem młodzi ludzie częściej wybierali napoje energetyzujące (76,0%) niż inne napoje (12).
WNIOSKI
Istnieje związek między spożywaniem produktów zbożowych pełnoziarnistych, jaj, oraz jedzeniem słodyczy a czasem spędzanym przed ekranem monitora wśród badanych. Stwierdzono związek między aktywnością fizyczną w szkole a piciem soków owocowych i warzywno-owocowych oraz między aktywnością fizyczną w czasie wolnym a spożyciem czerwonego i białego mięsa, jaj, produktów zbożo-wych oczyszczonych, warzyw i owoców, soków warzywnych i warzywno-owoco-wych oraz napojów energetyzujących przez respondentów.
Autorzy dziękują Pani Prof. dr hab. Małgorzacie Schlegel-Zawadzkiej za cenne wskazówki podczas realizacji badania oraz Panu dr. Pawłowi Jagielskiemu za opra-cowanie statystyczne wyników.
E . B ł a s z c z y k - B ę b e n e k , M . K u ź m a , J . Ż w i r s k a , I . B o l e s ł a w s k a
SELECTED LIFESTYLE FACTORS AND EATING HABITS ADOLESCENTS FROM NOWOSADECKI COUNTY
S u m m a r y
Introduction. The diet is not only a part of the lifestyle but can also be associated with selected pro and anti-health behaviours.
Aim. The aim of the study was to assess the relationship between selected elements of lifestyle and the diet of young people from the Nowy Sącz county.
Material and methods. The study was conducted in 2019 among adolescents aged 15-17 years (16.10 ± 0.60 years), mainly from rural areas (81%) of Nowy Sącz county (consent no. KBET/62/B/2015). The survey was carried out with the use of a diagnostic survey method using a questionnaire. A total of
110 students (49% girls, 51% boys) from randomly selected middle and high school classes were covered. The ANOVA test of Kruskal-Wallis rank and Speraman’s rank correlations were used to investigate rela-tionships between specific groups and selected variables.
Results. A correlation was found between the consumption of a group of products - buckwheat groats,
oatmeal, wholegrain pasta (rs = -0.2; p = 0.0186) and the screen time in total group and among girls with
the frequency of sweets consumption (rs = 0.3; p = 0.0152). Fruit juices were drunk more often by
respon-dents with high physical activity (PA) in school compared to those with low PA (p < 0.05), similarly to vegetable or vegetable-fruit juices (p < 0.05). People with high PA in leisure time more often ate white rice, pasta or small groats compared to people with low PA (p < 0.05). Cereal products were eaten more often by subjects with moderate activity compared to those with high (p < 0.05) and low PA (p < 0.05). Red meat was eaten more often by persons with high PA compared to those with moderate PA (p < 0.05). White meat was also more often eaten by people with high PA compared to those with low (p < 0.05) and moderate (p < 0.05) PA. Eggs were also eaten more often by subjects with high (p < 0.05) and moderate (p < 0.05) PA compared to those with low. Fruits were eaten more often by people with high (p < 0.05) and moderate (p < 0.05) PA compared to those with low. People with high PA drank energy drinks more often (p < 0.05) compared to those with low. In the study group, people sleeping > 7 hours a day during weekends ate wholemeal bread more often (p < 0.05) than those sleeping < 7 hours a day.
Conclusions. Among the subjects, both beneficial and a number of unhealthy behaviors related to the diet and selected lifestyle elements were found.
PIŚMIENNICTWO
1. Sawyer M.D., Rima A., Bearinger L., Blakemore S.J., Dick B., Ezeh A., i in. Adolescence: a foun-dation for future health. The Lancet. 2012; 379(9826):1630-1640. – 2. Salam R.A., Das J.K., Zohra S.L., Zulfiqar A.B.: Adolescent Health and Well-Being: Background and Methodology for Review of Po-tential Interventions. J Adolesc Health., 2016; 59; 4:1-3. – 3. González-Gil E.M., Martínez-Olivan B., Widhalm K., Lambrinou Ch.P., Henauw de S., Gottrand F.,i in.: Healthy eating determinants and dietary patterns in European adolescents: the HELENA study. Child and Adolescent Obesity. 2019; 2(1): 18-39. – 4. Schlegel-Zawadzka M., Babicz-Zielińska E., Przyslawski J., Szyguła Z., Hackney A.: Zaburzenia w sposobie żywienia i stanie odżywienia młodzieży o zwiększonej aktywności fizycznej w okresie pok-witania. Badania NUPHACT-POLYS – podstawy metodologiczne. Med Sportiva. 2010;11(3):51-9. – 5. Jeżewska-Zychowicz M., Gawęcki J., Wądołowska L., Czarnocińska J., Galiński G., Kołłajtis-Dołowy A., i in.: Kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych dla osób w wieku od 16 do 65 lat, wersja 1.1 – kwestionariusz administrowany przez ankietera-badacza. Rozdz. 1. (w:) Kwestionariusz do badania poglądów i zwyczajów żywieniowych oraz procedura opracowania danych. red. Gawęcki J.
Wyd. Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2014; 3-20. – 6. Chaput
J.P., Dutil C., Sampasa-Kanyinga H.: Sleeping hours: what is the ideal number and how does age impact this? Nat Sci Sleep. 2018;10:421-430. – 7. Córdova F.V., Barja S., Brockmann P.E.: Consequences of short sleep duration on the dietary intake in children: A systematic review and metanalysis. Sleep Med. Rev. 2018;42: 68-84. – 8. Fletcher E.A., McNaughton S.A.,Crawford D., Cleland V.,Gatta J.D.,Hatt J., i in.: Associations between sedentary behaviours and dietary intakes among adolescents. Public Health Nutr. 2018;21(6):1115-22. – 9. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A (red).: Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka; 2018. – 10. Całyniuk B., Kiciak A., Grochowska-Niedworok.: Zachowania zdrowotne i żywieniowe uczniów szkół o profilu spor-towym (z uwzględnieniem płci oraz wskaźnika BMI badanych) – doniesienie wstępne. Med.OgNauk Zdr.; 2014;20(2):186–191.
11. Manz K., Mensink G.B.M., Finger J.D., Haftenberger M., Brettschneider A.K., Barbosa C.L., i in.: Associations between Physical Activity and Food Intake among Children and Adolescents: Results of Ki-GGS Wave 2. Nutrients. 2019;11(5). – 12. Błaszczyk E., Piórecka B., Jagielski P., Schlegel-Zawadzka M.: Spożycie napojów funkcjonalnych w grupie młodzieży z regionu Podkarpacia. Bromat. Chem. Toksykol. 2012; 65(1):33-38.
