Działalność naukowo-dydaktyczna Profesora Felicjana Dembińskiego.

Czesław Muśnicki

Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Katedra Uprawy Roli i Roślin

Działalność naukowo-dydaktyczna

Profesora Felicjana Dembińskiego

Scientific and didactic activity of Professor Felicjan Dembiński

Key words: Dembiński, research activity, popularization, didactic Działalność naukowo-badawczą i

popularyzator-ską prof. F. Dembiński zawarł w 171 publi-kacjach, wśród których były podręczniki akade-mickie, rozprawy i artykuły naukowe, popularno-naukowe i popularne oraz monografie technolo-giczne i zalecenia agrotechniczne dla praktyków. Znakomita większość z nich dotyczyła uprawy roślin oleistych. Są jednak wśród nich także rozprawy dotyczące analizy stanu rolnictwa i wyższego szkolnictwa rolniczego w Polsce i na świecie. W opracowaniu omówiono zawarte tam treści oraz przedstawiono kierunki działalności dydaktycznej i wychowawczej Profesora, jak również Jego dorobek w kształceniu kadr zawo-dowych dla rolnictwa i rozwoju kadr nauko-wych.

Research and popularisation activity of Professor F. Dembiński contain 171 papers, in the midst of which were academic textbooks, dissertations and monographs and agriculture manuals for farmers. Excellent majority referred to oil plants husbandry. He is also the author of dissertations relating to the analysis of achievements in agriculture and of academic agricultural education in Poland and in the world. This paper presents also directions of didactic and educational activity of Professor as well as his achievements in education of professional and academic staff for agriculture.

Swą aktywną działalność naukowo-badawczą i popularyzatorską prof. Felicjan Dembiński zawarł w 171 publikacjach, wśród których 9 publikacji to opracowania o charakterze ekonomicznym, wykonane pod kierunkiem prof. Wiktora Schramma i opublikowane w latach międzywojennych, a 162 to Jego 30-letni dorobek powojenny. Wśród tych ostatnich były 23 książki, w tym 13 podręczników akademickich oraz 10 monografii technologicznych i broszur dla praktyków, 73 prace naukowe, w tym 29 oryginalnych prac twórczych, 13 prac konferencyj-nych i 31 artykułów naukowych oraz 43 artykuły popularno-naukowe i popularne. Pozostałe 23 prace można zaliczyć do innych opracowań, często także ogłaszanych drukiem. Jego 12 podręczników i monografii, po wyczerpaniu wielotysięcznych nakładów, było powtarzane w 2–4 poprawionych i uzupełnionych wydaniach.

16 opracowań prof. F. Dembińskiego o charakterze ogólnoświatowym było publi-kowanych w językach kongresowych — angielskim, francuskim lub niemieckim, a pozostałe prace w języku polskim, gdyż miały one najczęściej charakter aplika-cyjny. Wszystkie publikacje sygnowane są nazwiskiem Felicjan Dembiński.

W swojej pierwszej pracy naukowej, wydanej w roku 1924, prof. F. Dem-biński analizował powojenny stan wielkopolskich gospodarstw chłopskich pod względem produkcyjnym, finansowym i organizacyjnym na tle ogólnych sto-sunków gospodarczych i ludnościowych. W pracy tej poddał krytycznej ocenie działalność pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, której zadaniem było wykupywanie ziemi z rąk polskich i oddawanie jej kolonistom niemieckim. Przeciwstawił jej działalność polskich instytucji parcelacyjnych do roku 1919 oraz zapoczątkowane po odzyskaniu Niepodległości prace parcelacyjne Urzędu Osadniczego. Na pod-stawie zebranych materiałów źródłowych określił ówczesny obszar posiadłości włościańskich. Osobny rozdział poświęcił szkolnictwu rolniczemu dla włościan podkreślając nieodzowność takiego kształcenia specjalistycznego jako podstawy postępu w rolnictwie.

W opublikowanej w roku 1924 pracy doktorskiej wykazał na podstawie źródłowych danych przedwojennych i powojennych, że pod wpływem ograniczeń uwarunkowanych gospodarką okresu wojennego sposób gospodarowania uległ ekstensyfikacji. Zmalał wyraźnie udział roślin przemysłowych w strukturze zasiewów na korzyść roślin pastewnych. Dowolne następstwo roślin, stosowane często w intensywnie prowadzonych gospodarstwach, zastąpiono stałymi płodo-zmianami przystosowanymi do wymogów produkcji zwierzęcej. Tłem do rozważań ekonomicznych i organizacyjnych był obszerny szkic fizjograficzny Kujaw oraz analiza warunków klimatycznych i glebowych tego przyrodniczo i rolniczo specyficznego regionu.

Wynikiem pobytu na studiach w Międzynarodowym Instytucie Rolniczym w Rzymie, gdzie dr F. Dembiński poznawał możliwości eksportu polskiego zboża, były Jego 3 prace z lat 1926–1927. Polska po szybkiej rekonstrukcji swojej produkcji zbożowej po I wojnie światowej zaczęła występować na międzynarodo-wym rynku jako eksporter zbóż. W oparciu o analizę światowego rynku zbóż stwierdził, że wśród czterech zbóż podstawowych najlepsze warunki zbytu znajduje polski jęczmień i polskie żyto. Rozprawa na temat międzynarodowego rynku zbożowego, oparta na bogatym i krytycznie omówionym materiale źródło-wym, przyczyniła się do poznania obrotu zbożami w skali międzynarodowej i stworzyła podstawy do ukształtowania się nowych poglądów w tej żywotnej dla polskiego rolnictwa sprawie. W latach 1925–1927 analizował On także stan rolnictwa francuskiego i włoskiego oraz zrelacjonował wyniki obrad Doradczej Komisji Rolniczej w Rzymie, a wobec szybkiego postępu w stosowaniu nawozów sztucznych występował o międzynarodową koordynację badań naukowych w tym zakresie.

Nowy etap działalności naukowej prof. Felicjana Dembińskiego wiąże się z podjęciem przez Niego w roku 1949 pracy na Uniwersytecie Poznańskim. Zatrudniony początkowo na stanowisku adiunkta, wkrótce zostaje kierownikiem Katedry Roślin Przemysłowych (1951), a po jej włączeniu w struktury Katedry Szczegółowej Uprawy Roślin. Katedrą tą kierował nieprzerwanie w latach 1954– 1971. W tym czasie stworzył w Poznaniu ośrodek badań rolniczych o szerokiej problematyce naukowej, promieniujący daleko poza mury Uczelni i poza granice kraju. Powołany do pracy naukowo-dydaktycznej bezpośrednio z czynnej pracy gospodarczej rozporządzał już wówczas, obok szerokiej i głębokiej wiedzy teoretycznej, doświadczeniem praktycznym zdobytym w wieloletniej pracy na roli oraz dogłębną znajomością potrzeb żywnościowych i spraw gospodarczych kraju ściśle związanych z produkcją rolną. W Katedrze zainicjował badania naukowe nad produkcją nasienną ziemniaków, rozwinięte przez śp. prof. Kazimierza Piecho-wiaka i uprawą zbóż, rozwinięte przez prof. prof. śp. Jerzego Sowińskiego i Andrzeja Dubasa oraz nad chemicznym zwalczaniem chwastów w roślinach uprawnych, rozwinięte później przez prof. Jerzego Pudełko. Sam, będąc jedno-cześnie kierownikiem Zakładu Roślin Oleistych w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, skupił się głównie wokół zagadnień związanych z uprawą tych roślin. W latach pięćdziesiątych Polska odczuwała poważny deficyt tłuszczów roślinnych, co odbijało się ujemnie na naszym bilansie handlu zagranicznego. Na podstawie 6-letnich badań prowadzonych na terenie całego kraju nad siedem-nastoma gatunkami roślin oleistych dokonany został wybór jarych roślin oleistych do produkcji olejów jadalnych i technicznych oraz do celów specjalnych. Obszerne badania poświęcił rzepakowi ozimemu, który był w Polsce najszerzej uprawiany, lecz jego plony były niezadowalające, a obszar uprawy mały. Pod kierunkiem prof. F. Dembińskiego przeprowadzono zatem badania nad poszczególnymi elementami składającymi się na całokształt technologii uprawy rzepaku. Określono najbardziej uzasadnione rolniczo i ekonomicznie miejsce rzepaku w płodozmianie, oceniono wartość rolniczą i technologiczną krajowych odmian rzepaku i rzepiku w porów-naniu z odmianami zagranicznymi oraz ich mrozoodporność i zimotrwałość. Zbadano dynamikę pobierania pokarmów przez rzepak i rzepik oraz określono potrzeby nawozowe rzepaku w stosunku do azotu, fosforu i potasu, jak i jego optymalne sposoby nawożenia. Rozpoznano także potrzeby wapnowania i magne-zowania pól w zmianowaniu z rzepakiem. Określono reakcję rzepaku na okresowe niedobory wody i okresy krytyczne w gospodarce wodnej roślin oleistych z ro-dziny krzyżowych. Opracowano sposoby uprawy roli i siewu, ustalono optymalne terminy siewu rzepaku w różnych regionach kraju oraz zagęszczenie i roz-mieszczenie roślin na jednostce powierzchni, sposoby pielęgnowania zasiewów oraz wpływ czynników siedliskowych i agrotechnicznych na jakość nasion jako surowca do produkcji oleju i śrut paszowych.

W rezultacie przeprowadzonych badań podstawowych opracowano komplek-sową technologię uprawy rzepaku, którą wdrożono do szerokiej praktyki rolniczej poprzez podręczniki akademickie, monografie i broszury dla praktyków oraz publikacje popularno-naukowe i popularne. Przeprowadzono także na terenie całego kraju szkolenia rolnicze i wykłady specjalistyczne dla służby surowcowej przemysłu olejarskiego oraz lokalne i ogólnopolskie pogadanki radiowe i tele-wizyjne. W przenoszeniu wyników badań naukowych do praktyki pomogła niewątpliwie prof. F. Dembińskiemu dokładna znajomość potrzeb praktycznego rolnictwa i wieloletnie doświadczenie rolnika praktyka. Po wprowadzeniu nowej technologii uprawy rzepaku zbierano w całym kraju plony 2–3 razy większe, przy jednoczesnym 5–7-krotnym wzroście produkcji surowca. W rezultacie bilans tłuszczów roślinnych zamykał się nadwyżką eksportową. Za to osiągniecie zespół kierowany przez prof. Felicjana Dembińskiego otrzymał w roku 1968 nagrodę m. Poznania i woj. poznańskiego, a w roku 1970 Nagrodę Państwową I stopnia. W roku 1979 otrzymał On Specjalną Nagrodę Państwową za szczególny wkład w rozwój nauki polskiej.

Dążąc do rozszerzenia szczupłego asortymentu roślin oleistych uprawianych w Polsce, prof. F. Dembiński zainicjował badania nad katranem abisyńskim, rozwijane później przez doc. Mirona Jabłońskiego oraz nad rzepikiem i lnianką ozimą, rozwijane później przez dra Czesława Muśnickiego. Pod kierunkiem prof. F. Dembińskiego wyhodowano w Przybrodzie dwie odmiany lnianki ozimej — lniankę Przybrodzką i odporniejszą na choroby grzybowe lniankę Przybrodzką II oraz opracowano podstawy jej agrotechniki. Wreszcie zbadano możliwości uprawy w Polsce czwartej ozimej rośliny oleistej — wilczomlecza lędźwianowego (groszkowego) — Euforbia lathyris, zwanego również wilczomleczem tyrliczem. Wśród jarych roślin oleistych za najbardziej wartościowy gatunek do produkcji olejów jadalnych uznano słonecznik oleisty, który w tej grupie roślin plonował najwyżej i najwierniej. Badania podstawowe doprowadziły do zaproponowania rolnictwu polskiemu kompleksowej technologii uprawy słonecznika oleistego, uprawy w pełni zmechanizowanej, z zastosowaniem siewu punktowego w roz-stawie docelowej, chemicznym zwalczaniem chwastów i desykacją roślin w chwili dojrzenia niełupek, co pozwala zebrać słonecznik kombajnem jeszcze przed nastaniem jesieni. Wyznaczono rejony uprawy słonecznika na nasiona i wskazano na najbardziej przydatne do uprawy odmiany.

Drugim jarym gatunkiem oleistym, który mógłby uzupełniać uprawę rzepaku ozimego jest rzepak jary. Określono ryzyko jego powszechnej uprawy w Polsce. wskazano na rejony najbardziej przydatne do takiej uprawy. Na podstawie przeprowadzonych badań prof. F. Dembiński zaproponował zakres i metody jego uprawy. Wypracowano także metody uprawy maku, dyni oleistej i gorczyc jako roślin oleistych przeznaczonych do celów specjalnych oraz wskazano na celowość uprawy w międzyplonach niektórych roślin oleistych na zielonki — jako roślin uzdrawiających płodozmiany zbożowe.

Poza roślinami oleistymi prof. F. Dembiński zajmował się także agrotechniką roślin włóknistych oraz jakością materiałów siewnych i metodami siewu roślin rolniczych. Po przejściu prof. F. Dembińskiego na emeryturę pracami nad uprawą roślin oleistych w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, a następnie w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin kierował doc. Andrzej Horodyski, ściśle współpracując także z Akademią Rolniczą w Poznaniu. Po śmierci prof. Felicjana Dembińskiego badania nad roślinami oleistymi w Akademii Rolniczej w Poznaniu kontynuuje Zespół pod kierunkiem prof. Czesława Muśnickiego, ucznia i długoletniego współpracownika swego niedoścignionego Mistrza.

Obok badań naukowych prof. F. Dembiński wiele czasu poświęcał pracy społecznej i służbie państwowej, na co wskazuje w swoim opracowaniu prof. Zygmunt Kaczmarek, oraz historii i ludziom macierzystej Uczelni, o czym świad-czą niektóre Jego publikacje naukowe i inne opracowania cytowane w bibliografii. Rozległa była także działalność dydaktyczna i wychowawcza Profesora. Będąc jeszcze adiunktem w Katedrze Szczegółowej Uprawy Roślin, kierowanej po wojnie przez prof. Wacława Łastowskiego, prowadził ćwiczenia laboratoryjne i terenowe oraz praktyki na studiach rolniczych. Zachowały się Jego notatki z tych czasów, świadczące o tym, z jak dużym pietyzmem przygotowywał się do ćwiczeń laboratoryjnych sięgając do literatury niemieckiej, angielskiej i francuskiej. Ze względu na Jego rozległą wiedzę praktyczną, którą potrafił umiejętnie prze-kazać studentom w czasie ćwiczeń terenowych i praktyk studenckich, Kierownik Katedry uważał Go za osobę niezastąpioną na tego rodzaju zajęciach.

Za życia prof. Łastowskiego — Kierownika Katedry — dr Dembiński wykładał uprawę roślin przemysłowych, a po jego śmierci szczegółową uprawę roślin na dziennych studiach rolniczych. Wysoko ceniony przez studentów był Jego sposób przekazywania wiedzy i kultura słowa. Słuchali Go nie tylko studenci zajęć programowych, lecz także powracający na te zajęcia studenci wyższych lat studiów i praktycy. Potrafił wlać w rośliny uprawne cały artyzm swej bogatej duszy. Był wspaniałym mówcą. Jego kunszt oratorski podziwiali nie tylko Polacy, lecz także rodowici Niemcy, Francuzi czy Brytyjczycy, gdy mówił do nich w ich ojczystych językach. Znał biegle w mowie i w piśmie literacki język niemiecki i bardzo wysoko cenił salonowy język rosyjski prof. Łastowskiego.

Prof. Felicjan Dembiński był autorem i współautorem wielu podręczników akademickich i monografii technologicznych z zakresu uprawy roślin, na których wychowało się wielu specjalistów rolnictwa, a o których wspominałem omawiając Jego działalność publikatorską. Nigdy jednak nie zakończył redakcji skryptu do ćwiczeń, nad czym głęboko ubolewał. Uważał, że nie jest zasadne powtarzanie w takim skrypcie wiedzy podręcznikowej nawet w rozszerzonym zakresie, dobrze opracowanej już wcześniej przez inne ośrodki akademickie. Skrypt poznański miałby być według Niego zbiorem zadań ćwiczeniowych, przedstawionych studento-wi do rozstudento-wiązania w oparciu o wysłuchane wykłady, studia literaturowe i materiały roślinne. Niestety nie udało Mu się doprowadzić do realizacji tej koncepcji.

Wychował całe rzesze magistrantów (137) specjalizujących się w uprawie roli i roślin. Był nauczycielem bardzo wymagającym, ale jeszcze bardziej życzliwym. Swoje zamiłowania rolnicze potrafił przelać na uczniów, którzy z wielkim szacunkiem odnosili się do Jego rozległej wiedzy i mistrzostwa syntetycznej rozwagi myślowej. Wypromował 13 doktorów nauk rolniczych z zakresu agro-nomii, wśród których jest dziś wielu profesorów akademickich oraz organizatorów życia i pracy uczelni wyższych i instytutów naukowych.