Medyczne, społeczne i prawne aspekty rytualnego obrzezania kobiet

Damian Wąsik, Bogusław Sygit,

Mariusz Dubiel

Medyczne, społeczne i prawne

aspekty rytualnego obrzezania kobiet

FORUM TEOLOGICZNE XVI, 2015 ISSN 1641-1196

Damian Wąsik Collegium Medicum

Uniwersytet Mikołaja Kopernika Bogusław Sygit

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Łódzki

Mariusz Dubiel Collegium Medicum

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

M E D Y C Z N E , S P O Ł E C Z N E I P R A W N E A S P E K T Y R Y T U A L N E G O O B R Z E Z A N IA K O B IET

Streszczenie. W publikacji poruszono zagadnienie różnych aspektów jednej z najniebezpiecz­ niejszych form przemocy XXI w. - obrzezania kobiet. Ten krwawy zwyczaj traktowany jest w wielu współczesnych państwach jako część tradycji lokalnych społeczności. Co prawda, zagadnienie dotyczy głównie krajów afrykańskich, niemniej jednak imigracja może spowodować, że stanie się on problemem np. państw europejskich. Medyczne aspekty obrzezania kobiet skupiają się na przedstawieniu znanych sposobów dokonywania rytuału oraz jego konsekwencjach zdrowotnych. W aspekcie społecznym sprowadza się do określenia źródeł zwyczaju i często podnoszonych związków z religią. Obrzezania kobiet ukazano jako pewien rozdźwięk w prawie międzynarodowym i prawach człowieka, jako że z jednej strony jest to zachowanie prawa do kultywowania zwyczajów i odrębności kulturowej, a z drugiej natomiast naruszenie prawa do nietykalności osobistej i zakazu tortur.

Słowa kluczowe: obrzezanie kobiet, przemoc, medycyna, prawa człowieka, prawo zwyczajowe.

W prowadzenie

Najczęściej spotykaną klasyfikacją przem ocy dokonywaną w naukach penal- nych ze w zględu na sposób działania spraw cy jest podział aktu przem ocy na przem oc fizyczną i przem oc psychiczną. Do przejaw ów przem ocy fizycznej za­

A dres/A ddress/A nschrift: dr D am ian W ąsik, Collegium M edicum , U niw ersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu, e-mail: dam ian.w asik@ cm .um k.pl; prof. dr hab. n. praw nych Bogusław Sygit, W ydział Praw a i A dm inistracji, U niw ersytet Łódzki; prof. dr hab. n. m ed. M ariusz Dubiel, Collegium M edicum, U niw ersytet M ikołaja Kopernika.

licza się wszelkie zachowania naruszające nietykalność osobistą pokrzywdzonego, których celem lub skutkiem m oże być uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia ofiary itd. W pojęcie przemocy psychicznej wpisują się natomiast takie działania spraw­ cy, ja k groźby kierowane pod adresem pokrzywdzonego, jego nękanie, ośmiesza­ nie, przymusowe izolowanie czy poniżanie.

Rytualne (zwyczajowe) obrzezanie kobiet jest szczególnym typem przemo­ cy, gdyż łączy w sobie elementy tak przemocy fizycznej, ja k i przemocy psychicz­ nej. N a pierw szy plan w ysuw a się tu oczywiście przem oc fizyczna, bardzo do­ tkliw a dla kobiety, polegająca na okaleczeniu jej narządów płciowych. Przemoc psychiczna stanowi natomiast tło dla aktu agresji na nietykalność osobistą kobiety. Życie w e wspólnocie kultywującej rytuał obrzezania nie pozostawia pokrzywdzo­ nej wyboru, co do tego, czy chce poddać się obrzezaniu czy z niego zrezygnować. D ruga z decyzji na ogół pociąga za sobą wykluczenie kobiety ze społeczności oraz ostracyzm rodzinny i zawodowy. Gdy dodać do tego, że obrzezaniu podda­ wane są najczęściej małoletnie, niepotrafiące w sposób stanowczy zaprotestować przeciwko obrzędowi, oczywiste staje się, że nie m ożna traktować go inaczej jak zam ach na w olność sam ostanow ienia kobiet i przemoc fizyczną podszytą naci­ skiem psychicznym.

Obrzezanie kobiet stanowi istotny problem społeczny X X I w. Skala tego zjaw iska je s t na tyle ogromna, że Światowa Organizacja Zdrow ia (dalej: WHO - World Health Organisation) m onitoruje na bieżąco każdy jego przejaw, podej­ mując przedsięwzięcia prawne i edukacyjne, m ające na celu ukrócenie tej barba­ rzyńskiej praktyki.

Zasadniczym celem niniejszej publikacji jest prezentacja m edycznych, spo­ łecznych i prawnych aspektów obrzezania kobiet, wskazanie zagrożeń, wynikają­ cych z praktyki stosow ania tego rytuału, a także perspektyw zapobiegania tej praktyce w kontekście fundamentalnych praw człowieka - swobody kultywowa­ nia tradycji i własnej odrębności etnicznej, w tym również w yznania religijnego.

1. K onsekw encje zdrowotne obrzezania kobiet

Pow szechnie w skazuje się, że obrzezanie - okaleczanie żeńskich narządów płciow ych (ang. Fem ale Genital M utilation) - obejm uje w szelkie procedury, które zm ierzają do całkowitego lub częściowego usunięcia zewnętrznych kobie­ cych narządów płciowych, lub innego uszkodzenia żeńskich narządów płciowych, nieznajdujących żadnego uzasadnienia m edycznego1.

1 Zob. Encyclopedia o f G lobal Justice, red. D.K. Chatterjee, D ord rech t-H eid elb erg -L o n d o n - N ew York 2011, s. 344-345.

Rozróżnia się cztery typy obrzezania żeńskich narządów płciow ych2: a) kliktoridektomia (kliterotomia) - częściowe lub całkowite usunięcie łech­ taczki (clitoris), rzadziej tylko fałdu skóry w okół łechtaczki;

b) częściowe lub całkowite usunięcie łechtaczki i w arg srom owych m niej­ szych (labia minora) z lub bez wycięcia warg w iększych (labia maiora);

c) infibulacja - zwężenie otworu pochwy przez nacięcie i zm ianę położenia warg srom owych (umieszczenie ich wewnątrz lub zszycie na zewnątrz pochwy) z lub bez usuw ania łechtaczki; R. Tokarczyk wskazuje, że infibulacja określana jest jako „obrzezanie faraońskie” i polega na w ycięciu albo wyskrobaniu całego sromu, oblanego wcześniej wrzątkiem, i zszycie otworu kolcami akacji i grubymi nićmi z pozostawieniem małego otworu na wydostanie się m oczu i krwi menstru­ acyjnej3;

d) inne czynności i szkodliwe zabiegi na żeńskich narządach płciowych, nie- podyktowane wskazaniami zdrowotnymi: nakłucia, przebijanie, przecinanie, w y­ skrobanie i kauteryzacja okolicy narządów płciowych (tzw. przyżeganie); ponadto R. Tokarczyk w skazuje na takie praktyki ja k sunnah, czyli odcięcie żołędzia łechtaczki oraz diewikodermia, tj. wydłużanie warg sromowych i łechtaczki, roz­ cinanie krocza aż do odbytu, rozszerzanie otworu pochwy, częściowe odcięcie w arg srom owych m niejszych i części w aginy4.

Obrzezanie praktykowane jest najczęściej przez członków lokalnej (plemien­ nej) starszyzny, nieposiadających nawet elementarnej wiedzy medycznej, jednak­ że ok. 18% wszystkich obrzezań jest w ykonyw anych przez zakłady opieki zdro­ wotnej lub lekarzy, a według aktualnych danych tendencja do korzystania z usług specjalistów systematycznie rośnie5. Niemniej jednak W HO wprost wskazuje, że

2 Fem ale genital mutilation, w: World H ealt Organization [online], dostęp: 29.11.2014, <http:// www. who.int/m ediacentre/factsheets/fs241/en/>.

3 R. Tokarczyk, Prawo narodzin, życia i śmierci, wyd. 2, W arszawa 2012, s. 108.

4 Ibidem , s. 108.

5 W kontekście śm iertelności kobiet afrykańskich obrzezanie zestaw ia się często z gwałtami, zabijaniem kobiet-czarow nic i śm iertelnością porodową. Trwałe uszkodzenie zew nętrznych narządów płciow ych ze w zględów obyczajow o-kulturow ych należy do jednej z najczęstszych przyczyn śmierci d ziew cząt w A fry ce Środkow ej. Pom im o zak azu p rak ty k i obrzezania, w n iek tó ry ch reg io n ach i dystryktach nadal m ożna w ten sposób okaleczać dziew częta i kobiety. W w iększych ośrodkach m iejskich operacja ta je s t przeprow adzana w w arunkach szpitalnych, ale często tow arzyszy jej niski poziom sanitarny. Jednak na ugandyjskich, somalijskich, kenijskich czy kam eruńskich w siach obrze­ zanie w ciąż odbyw a się bez znieczulenia, przy użyciu żyletki, noża, kaw ałków szkła bądź ostrego kam ienia, do szycia ran wykorzystuje się natom iast nici z kocich jelit. Zob. W stronę rozwoju. D rogi

A zji i A fryki, red. K. G órak-Sosnow ska, Ł ódź 2009, s. 173. W n iektórych państw ach arabskich

praktykow ane je s t obrzezanie kobiet, np. w E gipcie, M auretanii i Sudanie. N ie je s t to zwyczaj m uzułm ański, albow iem w Egipcie obrzezaniu poddaw ane są zarów no m uzułm anki, ja k i koptyjki. W tych państw ach rodziny dziew cząt zw racają się do lokalnych znachorów, natom iast w Egipcie doszło do „medykalizacji” obrzezania: trzy na cztery zabiegi w ykonyw ane są w szpitalu. W 2007 r. egipskie M inisterstwo Zdrowia i Ludności wydało oficjalny zakaz obrzezania kobiet, w praktyce jednak rozpo­ rządzenie to nie je s t respektowane. Zob. K. Górak-Sosnowska, P erspektywy świata arabskiego w kontek­

obrzezanie kobiet nie niesie za sobą żadnych korzyści, a jedynie ból i cierpienie6. Zasadne jest zatem traktowanie obrzezania kobiet jako ciężkiego naruszenia etyki zawodowej lekarzy, nawet wówczas, gdy lekarz dokonujący obrzezania dysponuje zgodą kobiety na dokonanie okaleczenia (częściej jednak jest to zgoda rodziców m ałoletniej). Obrzezania kobiet nie m ożna przy tym określić m ianem „zabiegu chirurgicznego” czy „zabiegu m edycznego”, bow iem te - w założeniu - prow a­ dzić m ają do przyw racania lub ratow ania zdrow ia albo życia pacjentów. W tym zaś przypadku niewątpliwie m am y do czynienia ze sprzeniewierzeniem się zasa­ dom sztuki lekarskiej i zaprzeczeniem idei niesienia pom ocy choremu. Następuje tu, w najlepszym wypadku, „oszpecenie człowieka na życzenie”, co również nie je s t praw dziw e, zw ażyw szy na to, że poddanie się obrzezaniu najczęściej jest podyktowane przym usem społecznym.

Oprócz konsekwencji w postaci okaleczenia zdrowych kobiet oraz naw raca­ jący ch infekcji, obrzezanie znacznie zw iększa ryzyko pow ikłań porodowych

i zgonów noworodków. W śród skutków obrzezania W HO wskazuje również po­ trzebę późniejszych zabiegów chirurgicznych, takich ja k nacięcie krocza w celu um ożliw ienia odbywania normalnego stosunku płciowego i naturalnego porodu, a gdy do tego dodać, że niejednokrotnie krocze je st szyte ponow nie kilka razy (w tym każdorazowo po porodzie naturalnym), oczywiste jest, że kobieta przecho­ dzi w skazany zabieg kilkakrotnie, co rów nież niesie za sobą w ysokie ryzyko powikłań7.

W piśm iennictw ie w skazuje się, że jed n ą z najczęściej występujących kom ­ plikacji po obrzezaniu kobiet jest krwotok, albow iem obrzezanie jest na ogół wykonywane przez osoby nieposiadające elementarnej wiedzy medycznej, w tym podstaw ow ych naw et inform acji na tem at zapew nienia hemostazy. Przecięte naczynia krwionośne narządów rozrodczych nie są zszywane, a kobiety poddane obrzezaniu zm uszane są do utrzym yw ania w pozycji leżącej w yprostow anych i połączonych ze sobą nóg, co w założeniu doprowadzić m a do krzepnięcia krwi. Jeśli dodać, że rytuał nie jest wykonyw any w warunkach aseptycznych, kobiety narażone są na różnego rodzaju infekcje dróg rodnych. Jako jedno z najczęst­ szych powikłań wym ienić należy zakażenie tężcem 8.

Innym niebezpiecznym z punktu widzenia medycznego skutkiem rytualnego obrzezania kobiet jest wstrzymywanie oddawania m oczu przez pierwsze trzy dni po obrzezaniu. Stanowi to reakcję kobiety na ból, albowiem m ocz w tej sytuacji podrażnia okaleczone narządy płciowe. W strzymywanie m oczu m oże prowadzić do infekcji pęcherza i zaburzenia pracy nerek. Przyczyną zatrzym ania procesu

6 F em ale genital mutilation, w: World H ealt Organization [online].

7 Ibidem.

8 Zob. M.A. Dirie, G. Lindm ark, The risk o f m edical com plications after fem a le circumcision, “East A frican M edical Journal” 1992, 69 (9), s. 479-482 i przyw ołana tam literatura.

oddawania m oczu m ogą być natom iast płaty skóry lub skrzepy krwi przykryw a­ jące ujście cewki m oczowej. N iejednokrotnie zdarza się też, że cewka m oczowa jest zszyw ana podczas łączenia w arg sromowych.

W skrajnych przypadkach, zakażenia układu m oczowego m ogą powodować problem y z płodnością i trudności z m iesiączkow aniem (hematocoplos - efekt grom adzenia krwi miesiączkowej w pochwie). Infibulacja m oże prowadzić do gromadzenia nadmiaru wydzieliny z pochwy, co stwarza korzystne środowisko dla rozw oju bakterii. Trudności w m ikcji m o gą być spowodowane uszkodzeniem cewki m oczowej lub perm anentnym stanem zapalnym cewki m oczowej, co nie­ jednokrotnie prowadzi do jej zwężenia, powodującego osłabienie przepływu m o­ czu i ból w oddawaniu moczu. Częstym powikłaniem obrzezania jest także rozwój torbieli w m iejscu wyciętej łechtaczki, spowodowane najprawdopodobniej wpu- kleniem fragmentów tkanek nabłonkowych w czasie infibulacji. Torbiele rozwijają się powoli, ale m og ą osiągnąć znaczne rozm iary9.

3. Społeczne, kulturowe i religijne aspekty obrzezania kobiet

Kobiety zm uszane są do poddania się obrzezaniu na ogół z pow odu specy­ ficznych uwarunkowań kulturowych - religijnych, obyczajowych, zwyczajowych, a naw et praw nych (gdy m am y do czynienia z praw em zwyczajowym).

W piśmiennictwie poświęconym zagadnieniu obrzezania kobiet na ogół wska­ zuje się, że rytuał ten jest dom eną kultur anim istycznych, m ieszkańców państw afrykańskich i niektórych państw muzułmańskich. Rzadko wspom ina się jednak, że w historii tej haniebnej praktyki zapisał się również europejski epizod. W połowie X IX w. dużą popularnością cieszył się zabieg wycięcia łechtaczki, zwany ekstyr- pacją, przeprow adzany w przekonaniu, że w ten sposób utrudni się kobietom masturbację, m ającą powodować nimfomanię, a w dalszej perspektywie również obłąkanie. Poglądy te forsował w szczególności znany wówczas położnik i gine­ kolog Isaac Baker Brown, autor jednego z pierw szych podręczników chirurgii ginekologicznej. W 1858 r. otworzył on pryw atną klinikę w N otting Hill, świad­ czącą tego rodzaju zabiegi. Początkiem końca kariery Brow na było wydanie przez niego książki Uleczalność pew nych postaci szaleństwa, epilepsji, kata-

lepsji i histerii u kobiet, w której forsował swoje rzekome osiągnięcia w działaniu

na rzecz kobiecej wstrzemięźliwości, a kluczem do tego miało być - de fa cto

9 W przedm iocie pow ikłań zdrow otnych u kobiet po obrzezaniu zob. m.in. T.G. Gebremedhin,

Women, Tradition and Developm ent: A Case Study o f Eritrea, N ew York 2002, s. 121-123; H. Gordon, F em ale genital mutilation: a clinician’s experience, w: Fem ale Genital M utilation, red. C. Momoh,

A b ingdon 2005, s. 3 3 -3 5 ; R. A hdar, I. Leigh, R eligious F reedom in the L ib era l State, O xford U niversity Press 2013, s. 332-337.

- obrzezanie kobiety. Publikacja została skrytykowana w 1866 r. w czasopiśmie „British M edical Journal”, oburzenie z pow odu teorii Brow na w yrażali niemal wszyscy przedstaw iciele środowiska lekarskiego. Kontrola działalności Browna przeprowadzona przez brytyjską Kom isję ds. Chorób Psychicznych położyła kres praktyce okaleczania kobiet na Wyspach Brytyjskich. Jej efektem było skreślenie Brow na z listy członków Towarzystwa Położniczego, paradoksalnie jed nak nie z powodu absurdalnych w skazań do zabiegów wycięcia łechtaczki, ale sprzenie­ w ierzenia się etyce lekarskiej i pobierania z tytułu swojej działalności niebotycz­ nych honorariów 10.

W śród krajów, w których współcześnie przeprowadza są rytualne obrzezanie kobiet wskazać należy m.in. Benin, Burkina Faso, Kamerun, Republikę Środko­ woafrykańską, Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dżibuti, Egipt, Etiopię, Somalię, Gambię, Ghanę, Gwineę, Kenię, M ali, Nigerię, Niger, Senegal, Sudan, U gandę i Jem en11. Przyjm uje się, że 125-130 m ilionów żyjących na świecie kobiet pod­ danych zostało obrzezaniu w krajach afrykańskich, na Bliskim W schodzie, w niektórych państw ach azjatyckich oraz w innych państw ach, gdzie rytualne obrzezanie praktykow ane jest w śród em igrantów 12.

Zwolennicy utrzym ania rytualnego obrzezania kobiet, jako korzyści płynące z tego zwyczaju w skazują na ogół: 1) utrzymanie higieny intymnych części ciała, 2) troskę o dobry stan zdrowia, 3) ochronę dziewictwa, 4) wzm ocnienie rozrod­ czości, 5) zabezpieczenie kobiety ciężarnej przed m artwym porodem, 6) zabezpie­ czenie przed rozwiązłością, promiskuityzmem, 7) wzrost szansy zawarcia małżeń­ stw a, 8) dążenie estetyczne, 9) popraw ienie jak o ści kobiecego stosunku seksualnego i przyjemności, 10) promocję społecznej, politycznej, religijnej, kultu­ rowej spójności13.

Problem atycznym zagadnieniem jest określenie źródeł praktyki obrzezania kobiet - czy jest ono jedynie zwyczajem, czy też obrzezanie zakorzenione jest w w yznaniu religijnym. Odpowiedź na to pytanie jest niejednoznaczna.

Z jednej strony obrzezanie kobiet traktowane jest jako barbarzyńska metoda kontrolowania seksualności kobiet, a nie rytuał religijny. Rodzice nie tylko w pełni akceptują przem oc wobec swoich córek - w w ielu plem ionach panuje przekona­ nie, że kobieta z łechtaczką i wargami sromowymi jest czymś w rodzaju obojnaka, który dopiero po przejściu obrzezania staje się w pełni gotowy do roli żony i matki. Paradoksalnie więc obrzezanie jest kojarzone w wielu kulturach z ideałem kobie­ 10 W ięcej n a ten tem at zob. R.M. Youngson, I. Schott, P om yłki lekarskie. Zdum iewająca lecz

praw dziw a historia szarlatanerii w dziejach medycyny, tłum. D. Kozińska, C ieszyn 1997, s. 76-78.

11 Statystyka, zob. Fem ale genital mutilation and R other harm ful practices, w: World Health

Organization [online], dostęp: 29.11.2014, <http://w w w .w ho.int/reproductivehealth/topics/fgm /preva-

lence/en/>.

12 F em ale g enital mutilation, w: World H ealt Organization [online].

cości i skromności, a rytuał doprowadzić m a do przyw rócenia harm onii - „czy­ stości” i „piękna” narządów płciow ych po usunięciu części ciała, które są uw a­ żane za „męskie” i „nieczyste”. Obrzezanie łączy się z przekonaniem, że zapewni ono w łaściw e zachow anie seksualne kobiety, tj. zachow anie dziew ictw a i w ier­ ność m ałżeńską poprzez zm niejszenie kobiecego libido. D la przykładu, wielu m ężczyzn w M ali uważa, że obrzezanie jest w istocie przysługą dla kobiety, bo dzięki niem u do ślubu nie straci ona dziewictwa. W dniu ślubu rozcina się po ­ chwę, a niektórzy zazdrośni m ężowie zaszyw ają pochwy swoich żon również po ślubie, gdy sami udają się w podróż (teoretycznie obrzezanie kobiet jest w M ali zakazane, praktycznie zabieg przechodzi 90% kobiet)14. Tym samym w kulturach animistycznych obrzezanie jest często uważane za niezbędny etap w przygotowa­ niu kobiety do dorosłości i m ałżeństw a15.

W zględy religijne są rzadko przywoływane na rzecz uzasadniania utrzym y­ wania zwyczaju obrzezania kobiet, niemniej jednak pamiętać należy, że wyznanie najczęściej łączy się z tradycją, przez co - mimo wszystko - ugruntowuje kultu­ rowe podstawy rytuału. Co więcej, niektóre autorytety religijne wprost popierają kultyw ow anie obrzezania kobiet16. Przyczyn takiej postaw y należy poszukiwać w następującym założeniu: skoro obrzezanie zmierza do zachowywania czystości intymnych części ciała i czystości duchowej poprzez zapobieganie, a przynajmniej utrudnianie m asturbacji lub cudzołóstwa, to tym sam ym sprzyja ono osiąganiu w yższych celów religijnych i je s t pow iązane na swój sposób z w yznaniem 17.

Wyrazem niejednolitego podejścia religii do aktu obrzezania kobiet jest podział zdań na ten tem at istniejący w islamie. I tak obrzezanie (wajib) jest uznawane za obowiązkowe w śród m uzułm anek w edług nauki szafickiej szkoły prawa, w naukach ortodoksyjnej szkoły sunnickiej Hanbali obrzezanie (makrumah) uzna­ w ane je s t za akt honorow y graniczący z obowiązkiem, natom iast w edług szkół hanafickiej i malikijskiej obrzezanie (sunnah) uznawane jest za akt zalecany lub pozostawiony swobodzie w yboru rodzinom kobiet18.

14 Zob. D. Rosiak, Ż a r Oddech Afryki, K raków 2011.

15 Zob. rów nież A.E. Wall, E thics fo r International M edicine: A P ractical Guide fo r A id Workers

in D eveloping Countries, D artm outh 2012, s. 87-94.

16 F em ale genital mutilation, w: World H ealt Organization [online].

17 H istorycznych pow iązań obrzezania kobiet z w yznaw aną w iarą odnaleźć m ożna w iele, również w Europie, przykładem czego je s t działająca niegdyś w Rosji sekta skopców, uznająca kastrację kobiet za elem ent święcenia. Tak zwane m ałe św ięcenie (mataja pieczta) u kobiet polegało na obcięciu warg srom ow ych i piersi. Zob. R. Kubiak, O dpowiedzialność karna za wykonywanie zabiegów kosm etycz­

nych. Zagadnienia teorii i praktyki. K raków 2012, s. 369.

18 Szczegółow o n a tem at postrzegania obrzezania kobiet w islam ie zob. M. Badran, Fem inism

4. O brzezanie kobiet a prawo m iędzynarodowe

Zgodnie z art. 9 ust. Konwencji z dnia 4 listopada 1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284 z późn. zm.) każdy m a praw o do w olności m yśli, sum ienia i wyznania; praw o to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywi­ dualnie lub w spólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego w yznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Jednocześnie ust. 2 ww. przepisu doprecyzowuje, że wolność uzewnętrzniania w yznania lub przekonań m oże podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przew idziane przez ustaw ę i konieczne w społeczeństwie dem okratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrow ia i m oralności lub ochronę praw i w olności innych osób.

Podobne ja k wyżej, uregulowania zawiera art. 18 M iędzynarodowego Paktu Praw O byw atelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r., n r 38, poz. 167). Zgodnie z ust. 1 przepisu każdy m a praw o do w olności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejm uje wolność posiadania lub przyjm owania wyznania, lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indy­ widualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub prze­ konań przez upraw ianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i na­ uczanie. Stosownie jed nak do ust. 2 nikt nie m oże podlegać przym usowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru. Zgodnie z art. 18 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań m oże podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przew idziane przez ustaw ę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrow ia lub m oralności publicznej albo podstaw ow ych praw i w olności innych osób. Dodatkowo w ust. 4 przepisu sygnatariusze Paktu zobow iązują się do poszanowania wolności rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów praw nych do zapewnienia swym dzieciom w ychow ania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami.

W kontekście obrzezania kobiet przepisem Paktu nader chętnie pow oływ a­ nym przez zwolenników tego rytuału, jest art. 27, w m yśl którego w państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do tych mniejszości nie m ogą być pozbawione prawa do własnego życia kulturalne­ go, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem w raz z innymi członkami danej grupy.

Analizując unormowania prawa międzynarodowego w odniesieniu do głęboko zakorzenionego rytuału obrzezania kobiet, warto zauważyć, że każdy zwyczaj należy oceniać indywidualnie. Katalog podstaw ow ych praw człowieka, będący

przecież wynikiem pewnego konsensusu społeczności międzynarodowej, powinien wyznaczać granice akceptacji zachowań właściwych danym kulturom. W każdej sytuacji należy wyważyć, czy sankcjonowanie określonych reguł postępow ania m ieści się jeszcze w ram ach respektow ania praw m niejszości, czy też przybiera ju ż form ę natarczyw ego narzucania przez tę m niejszość określonych wzorców

zachowań większości społeczności m iędzynarodowej19.

Współcześnie w opinii międzynarodowej obrzezanie kobiet zgodnie uznawane jest za przejaw naruszenia praw człow ieka (prawa do ochrony zdrowia, bezpie­

czeństwa i integralności fizycznej, zakazu tortur, prawo do wolności i samostano­ wienia, zakazu nieludzkiego lub poniżającego traktowania, a także prawa do życia wobec obarczenia obrzezania wysokim wskaźnikiem śmiertelności), odzwiercie­ dlenie głęboko zakorzenionej nierówności między kobietami i mężczyznami, a przy tym jest skrajną form ą dyskrym inacji kobiet. Ponadto, obrzezanie m ałoletnich dziew cząt uznaw ane je st za naruszenie praw dziecka20.

Tym samym potwierdzić należy, że próby przeciwstawiania cierpieniu kobiet praw a do swobody w yznania i kultyw ow ania własnej, etnicznej tradycji, jest narzucaniem większości sposobu oceny tej drastycznej praktyki i próbą legalizacji jaw nego bezprawia. Reakcje i działania społeczności międzynarodowej powinny być stanowcze i jednoznaczne.

Dotychczas najw iększą aktywność w przedm iocie wyelim inowania praktyki okaleczania kobiet w ykazuje W HO, która od lat prow adzi w tym w zględzie liczne kampanie polityczne i informacyjne, powiązane z akcjami humanitarnymi, a w 2006 r. proklam ow ała M iędzynarodow y Dzień Zerowej Tolerancji dla Oka­ leczania Żeńskich N arządów Płciow ych (International D ay o f Zero Tolerance

to Fem ale Genital M utilation), obchodzony corocznie od 2003 r. 6 lutego. Istot­

ne znaczenie dla walki z obrzezaniem kobiet m ają też działania Unii Europejskiej, wśród których wymienić należy m.in. wydanie przez Parlament Europejski rezo­ lucji z 24 m arca 2009 r. w sprawie walki z okaleczaniem żeńskich narządów płciowych praktykowanym w Unii Europejskiej [2008/2071(INI)], w którym pod­ kreślono m.in., że w Europie ok. 500 000 kobiet zostało poddanych okaleczeniu narządów płciow ych i że klitoridektom ia je s t rozpow szechniona szczególnie w rodzinach im igrantów i uchodźców, a dziewczynki w ysyła się naw et w tym celu do kraju ojczystego. Jako formy przeciwdziałania zjawisku wyszczególniono m.in. konieczność indywidualnego rozpatrywania każdego z wniosków azylowych złożonych przez rodziców z pow odu gróźb, na jakie są narażeni w kraju pocho­ dzenia za odm ow ę udzielenia przyzw olenia na przeprowadzenie na ich córkach 19 Zob. rozw ażania na ten tem at D. W ąsik, Praw a mniejszości w kontekście system u spraw ie­

dliwości plem iennej - uw agi na tle praw nokarnym , „Polski Rocznik Praw C złow ieka i Praw a H um a­

nitarnego” 2012, n r 3, s. 251-264.

okaleczenia żeńskich narządów płciowych oraz konieczność zapewnienia, by ta­ kie wnioski były poparte gruntow nym i dowodami, które uw zględniają jakość wniosku, osobowość i wiarygodność osoby ubiegającej się o azyl oraz praw dzi­ wość m otyw ów leżących u podstaw wniosku; zapewnienie jako środek prew en­ cyjny systematycznego badania przeprowadzanego przez organy służby zdrowia lub lekarzy, aby chronić kobiety przed w szelką groźbą okaleczenia żeńskich narządów płciowych dokonaną ju ż na terytorium UE, a także popieranie zainicjo­ wanej przez Europejski U rząd Policji (Europol) inicjatywy mającej na celu koor­ dynację działań policji europejskich w celu wzm ocnienia środków walki z okale­ czaniem żeńskich narządów płciowych, zajęcia się kw estią niskiego poziom u doniesień o tych praktykach oraz trudności w zbieraniu dowodów i świadectw, ja k rów nież w celu skutecznego ścigania odpowiedzialnych za te przestępstwa. Najważniejsze postanowienia rezolucji zostały powtórzone w rezolucji Parlamentu Europejskiego z 14 czerwca 2012 r. w sprawie położenia kresu okaleczaniu żeńskich narządów płciowych [2012/2684 (RSP)].

Obawy Unii Europejskiej o bezpieczeństwo kobiet, wyrażone w rezolucjach Parlamentu Europejskiego, nie są bezpodstawne. Zagrożenie zjawiskiem obrzeza­ nia w Europie m oże wzrosnąć na przestrzeni kolejnych kilku lat, gdy weźm ie się pod uw agę skalę emigracji ludności z Afryki do państw europejskich. W ówczas zagadnienie to nie będzie ju ż wyłącznie „problemem prawa międzynarodowego”, ale stanie się dylematem ustawodawstwa krajowego poszczególnych państw. Dla przykładu, w niedalekiej przeszłości zbrodnia obrzezania małoletniej dziewczynki była ju ż rozpatrywana na wokandach sądów karnych. W 2007 r. amerykański sąd skazał na 10 lat w ięzienia im igranta z Etiopii - Khalida Adem a, który zgodnie z tradycją swojego kraju obrzezał nożyczkam i sw oją dw uletnią córeczkę. Sytu­ acja ta m oże powtórzyć się w Europie.

Podsum owanie

1. Brakuje jednoznacznych dowodów na to, by obrzezanie kobiet wynikało z wyznania religijnego społeczeństw, w których jest ono praktykowane. N iew ąt­ pliwie natom iast dostrzegalne są związki pośrednie, gdyż obrzezanie - w założe­ niu - prowadzić m a do osiągnięcia religijnie pożądanego stanu czystości duchowej kobiet, wyeliminowania cudzołóstwa i zapewnienia wstrzemięźliwości seksualnej. W dużej m ierze obrzezanie wynika jednak z tradycji plem iennych oraz z przyję­ tych w danych kulturach zwyczajach.

2. Obrzezanie kobiet jest szczególnie wyrafinow anym aktem przemocy. Niewyobrażalne jest, by kobiety poddawały się z własnej woli tak upokarzającym i bolesnym praktykom . N a ogół są one do tego zm uszane przez pozostałych

przedstawicieli lokalnej wspólnoty, w przeważającej części m ężczyzn dominują­ cych w hierarchii społecznej kultur, w których obrzezanie jest nakazane. Odmowa poddania się rytuałowi ściąga na kobiety gniew, pogardę, stygmatyzację i wresz­ cie całkowite w ykluczenie ze wspólnoty. Stąd też zasadne jest stwierdzenie, że obrzezanie jest rytuałem narzuconym, a uwarunkowania środowiskowe nie pozo­ staw iają kobietom w tym względzie żadnego wyboru. W tej sytuacji, obok przy­ m usu fizycznego, m ożem y mówić o przymusie psychicznym.

3. Społeczność międzynarodowa powinna traktować obrzezanie kobiet j ako jedno z najcięższych przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu. Środki prawnokarne, pomimo ich stosowania jako ultima ratio, powinny być w tej sytuacji bezwzględ­ nie wykorzystywane. Reakcja praw nokarna przy ocenie legalności zachowań jednostek pow inna zawsze uwzględniać faktyczne w ystępow anie szkodliwości społecznej czynów21. Słuszne jest stwierdzenie A. Sakowicza, że każdy m a pra­ wo do życia zgodnie z w łasnym wyborem , bez ingerencji w tę sferę z zewnątrz, a zarazem do działania i bycia traktowanym zgodnie z w łasną tożsamością, która najlepiej oddaje jego najgłębsze uczucia. Jedynymi granicami tych uprawnień jest zgodność działania z interesem publicznym lub interesem innych osób, zwłaszcza gdy kluczowe okazują się kwestie zdrow otne22. W przypadku obrzezania kobiet m am y do czynienia z drastycznym naruszeniem interesów innych osób poddanych społecznej presji w im ię - niejednokrotnie - ostentacyjnego lekceważenia praw kobiet, ich uprzedmiotowienia i realizacji honoru plemienia. Istotnymi problemami przy ściganiu obrzezania m oże być solidarność oskarżonych, niechęć pokrzyw ­ dzonej do współpracy z organam i w ym iaru sprawiedliwości, a także składanie fałszywych zeznań przez świadków. Obrzezanie w większości przypadków w y­ konywane jest w tajemnicy, wśród członków najbliższej rodziny kobiety, stąd też spraw cy - z uw agi na zm ow ę m ilczenia - nie zawsze b ędą wykryw ani i pocią­ gani do odpowiedzialności karnej.

4. Niewątpliwie przeszkodą w zwalczaniu rytuału obrzezania kobiet jest po­ w szechna akceptacja tego zwyczaju, a także presja społeczna na utrw alenie praktyki. N ależy spodziewać się, że radykalne próby zakazania obrzezania kobiet spotkają się z oporem i protestami grup ludności kultywujących zwyczaj, a przyjęte przed laty normy zachowań przedkładane będą nad ryzyko zdrowotne obrzezania. Należy pamiętać, że w wielu środowiskach, zwłaszcza w państwach afrykańskich, praw o zwyczajow e m a charakter dom inujący nad praw em stanowionym. D ecy­ duje o tym lepsze rozumienie prawa zwyczajowego (prawo stanowione m oże być niezrozumiałe lub nieakceptowane przez lokalne społeczności) i traktowanie zwy­

21 W ięcej n a ten tem at zob. B. Sygit, D. W ąsik, Wybrane p ro b lem y ograniczania sw obody

w yznania p rz ez krym inalizację p ra k ty k religijnych na przykładzie wyroku Landgericht Köln N r 151 N s 169/11 (7.5.2012), „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2013, nr 4, s. 278-279.

czaju jako gwarancji zachowania własnej tożsamości, kultury, wyznania i podtrzy­ m ywania tradycji.

O ile kryminalizacja obrzezania kobiet jest adekwatnym środkiem reakcji na dokonane ju ż czyny, o tyle w ydaje się, że najw łaściw szym środkiem prew encyj­ nym byłoby zaangażowanie w akcję na rzecz w yelim inow ania lub chociaż ogra­ niczenia obrzezania lokalnych autorytetów religijnych, politycznych i kulturowych. W najgorszym przypadku apele o zaprzestanie praktyki obrzezania kobiet będą chociażby w ysłuchane i dyskutowane, a to m oże być pierw szym krokiem do potępienia i odrzucenia rytuału.

M ed ica l, so cia l an d leg a l a sp ects o f th e F em a le G en ita l M u tilation

Summary. The publication raises the question o f the different aspects o f one o f the most dangerous forms o f XXI century violence - Female Genital Mutilation. This bloody custom is treated in many modern countries as part o f the tradition o f local communities. Although the issue focuses on African countries, migration may cause it to become a problem for European countries. Medical aspects o f FGM focus on the known methods o f the ritual and its health consequences. The issue o f social circumcision comes down to identifying the habit and the relationships with religion it often relies on. FGM is also presented in the form o f a collision occurring in international law and human rights, as on the one hand there is the right to cultivate habits and cultural identity, and on the other hand, it is a violation o f the right to physical integrity, and the prohibition of torture.

Key words: female genital mutilation (FGM), violence, medicine, human rights, customary law.

M ed izin isch e, g esellsch a ftlich e u n d rech tlich e A sp ek te d er ritu ellen B esch n eid u n g von F rau en

Zusammenfassung. Der Artikel bezieht sich auf verschiedene Aspekte einer der gefährlichsten Gewaltformen im 21 Jh., nämlich auf die Beschneidung von Frauen. Dieser rituelle Brauch wird in vielen modernen Staaten als einen Teil der Tradition der lokalen Gemeinschaften betrachtet. Diese Problematik bezieht sich zwar vor allem auf afrikanische Länder, nichtsdestotrotz kann sie durch Immigration auch zum Problem für europäische Länder werden. Die medizinischen Aspekte konzentrieren sich auf die Darstellung der bekannten Vollzugsmethoden des Rituals sowie auf seine gesundheitlichen Folgen. Was die gesellschaftlichen Aspekte angeht, werden die Quellen dieses Brauches sowie seiner oft erwähnten Verbindungen zur Religion besprochen. Die Beschneidung der Frauen wird auch im Kontext der Kollision innerhalb des internationalen Rechtes sowie der Menschenrechte analysiert, als das Recht auf Kultivierung der Bräuche und der kulturellen Eigenart einerseits und andererseits als Verletzung der persönlichen Unantastbarkeit und des Torturverbotes.