Widok Mieszane infekcje wirusowe roślin: współdziałanie czy rywalizacja terytorialna między wirusami?

Numer 1 (306)

Strony

47–56

Griffiths i współaut. 2011, Kumar i współ-aut. 2013), zwierząt (np. Chen i współwspół-aut. 2004, mosChidou i współaut. 2011, LarsKa i współaut. 2012) i roślin (np. GonzáLez-Jara i współaut. 2009, GiL-saLas i współaut. 2012, syLLer 2012). Z oczywistych względów dużo uwagi poświęca się charakteryzowaniu prze-biegu i skutków mieszanych infekcji u ludzi, wiadomo bowiem, że mogą one prowadzić do całkowitego załamania systemu odpor-nościowego chorego organizmu (CaLendar 1986, Ghedin i współaut. 2009). Również wirusologia weterynaryjna ma znaczący doro-bek w zakresie badań nad patogenezą i skut-kami chorób powodowanych przez jednocze-sną infekcję dwoma wirusami. Najsłabiej po-znane są mieszane infekcje wirusowe roślin, pomimo że występują one zdecydowanie częściej niż infekcje tego typu u ludzi lub zwierząt (Pruss i współaut. 1997). Podejmo-wane są wszakże próby wyjaśnienia, czy w roślinie zakażonej dwoma różnymi wirusami lub dwoma izolatami tego samego wirusa pa-togeny te ułatwiają sobie wzajemnie dostęp do zasobów komórek gospodarza, niezbęd-nych do realizacji ich cyklów życiowych, czy może ostro rywalizują ze sobą. Mówiąc w uproszczeniu, czy są one w roślinie sprzy-mierzeńcami czy wrogami?

Niemal wszystkie organizmy żywe podle-gają infekcjom wywoływanym przez rozma-ite patogeny, w tym liczne gatunki wirusów. Wirusy są pasożytami obligatoryjnymi, wy-różniającymi się najszybszym tempem ewo-lucji. Charakteryzują się dużymi zdolnościami przystosowawczymi, które polegają między innymi na pozyskiwaniu nowych gospodarzy. Z reguły, dany gatunek bądź szczep wirusa może mieć więcej niż jednego gospodarza wśród roślin, zwierząt lub ludzi (niekiedy zarówno wśród zwierząt jak i ludzi). Z ko-lei, jeden osobnik (roślina, zwierzę lub czło-wiek) jest zazwyczaj potencjalnym gospoda-rzem więcej niż jednego wirusa lub szczepu wirusowego. W efekcie, organizm gospoda-rza może być zarażony jednocześnie dwoma lub więcej wirusami.

Mieszane infekcje wirusowe powstają w wyniku równoczesnego (koinfekcja) bądź zróżnicowanego w czasie (nadkażenie, super-infekcja) wniknięcia do komórek gospodarza cząstek różnych wirusów lub różnych szcze-pów lub izolatów tego samego wirusa (hu-Ghes i współaut. 2012, syLLer 2012). Wraz z rozwojem nauk medycznych, weterynaryj-nych i fitopatologii przybywa dowodów, że mieszane infekcje wirusowe są zjawiskiem częstym i mogą stanowić poważne zagroże-nie dla ludzi (np. Ghedin i współaut. 2009,

a

G

, J

s

Pracownia Fitopatologii

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Państwowy Instytut Badawczy Oddział w Młochowie

Platanowa 19, 05-831 Młochów E-mail: a.grupa@ihar.edu.pl

MIESZANE INFEKCJE WIRUSOWE ROŚLIN: WSPÓŁDZIAŁANIE CZY RYWALIZACJA TERYTORIALNA MIĘDZY WIRUSAMI?*

WPROWADZENIE

*Praca w ramach projektu finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/NZ9/02421.

może mieć dalsze, poważniejsze konsekwen-cje dla całej populacji lub podpopulacji tych wirusów, zwiększając bądź redukując ich szanse na przetrwanie w naturze. Tak poważ-nych konsekwencji nie powodują natomiast mieszane infekcje, w których interakcje mię-dzy wirusami cechuje neutralizm. Ten typ koegzystencji wirusów nie jest w artykule omawiany.

Celem artykułu jest ukazanie najważniej-szych i najciekawnajważniej-szych aspektów wzajem-nych oddziaływań wirusów roślinwzajem-nych w infekcjach mieszanych. Większość interakcji między wirusami ma charakter synergistycz-ny lub antagonistyczsynergistycz-ny, określasynergistycz-ny również jako konkurencyjny. Od charakteru interak-cji zależy funkcjonowanie zarówno każde-go z wirusów w infekcji mieszanej, jak i ich gospodarza. Co więcej, przebieg interakcji

SYNERGIZM WE WZAJEMNYM ODDZIAŁYWANIU WIRUSÓW Zjawisko synergizmu występuje wówczas,

gdy w infekcji mieszanej jeden wirus umoż-liwia drugiemu osiąganie wysokiego pozio-mu akupozio-mulacji cząstek, najczęściej poprzez pozytywne oddziaływanie na jego replikację (untiveros i współaut. 2007). Wzrostowi aku-mulacji wirusa zwykle towarzyszy zaostrzenie objawów chorobowych, w porównaniu z ob-jawami widocznymi na roślinach porażonych tymi wirusami oddzielnie. Znaczne zaostrze-nie takich objawów może doprowadzić do przedwczesnej śmierci rośliny (Ryc. 1).

Synergistyczne interakcje występują za-zwyczaj w mieszanych infekcjach wirusów

znacznie różniących się od siebie (Latham i WiLson 2008). Najczęściej przytaczanym przykładem jest zaobserwowana niemal 60 lat temu interakcja między wirusem Y ziem-niaka (Potato virus Y, PVY), typowym

przed-stawicielem rodzaju Potyvirus, rodzina

Po-tyviridae, i wirusem X ziemniaka (Potato virus X, PVX) z rodzaju Potexvirus, rodzina

Flexiviridae, w roślinach tytoniu (Nicotiana tabacum) (roChoW i ross 1955). Zaobser-wowano wówczas korzystne oddziaływanie koinfekcji PVY na replikację PVX, którego koncentracja wzrastała nawet 10-krotnie, w porównaniu z koncentracją w roślinach

po-Ryc. 1. Reakcja roślin tytoniu na zakażenie wirusami A i B pojedynczo i razem. Interakcja synergi-styczna między wirusami spowodowała znaczne zaostrzenie objawów chorobowych, prowadzące do śmierci roślin (fot. J. Syller).

których siewki zakażono jednocześnie wiru-sem smugowatej mozaiki pszenicy (Wheat streak mosaic virus, WSMV) i odkrytym

kil-ka lat temu w USA Triticum mosaic virus

(TriMV) (tatineni i współaut. 2010). Oby-dwa wirusy należą do rodziny Potyviridae, w obrębie której WSMV jest typowym przedsta-wicielem rodzaju Tritimovirus, natomiast dla

TriMV utworzono nowy rodzaj Poacevirus.

Przypadek WSMV i TriMV nie jest zapewne odosobniony, można zatem wyprowadzić uogólnioną refleksję, że zróżnicowany prze-bieg interakcji między wirusami w infek-cjach mieszanych w zależności od odmiany rośliny uprawnej może stanowić znaczne utrudnienie w opracowaniu skutecznej stra-tegii ochrony roślin przed skutkami infekcji.

Warto podkreślić, że w dotychczas stwier-dzonych interakcjach synergistycznych mię-dzy wirusami roślinnymi jednym z partnerów jest często wirus z rodzaju Potyvirus (syLLer 2012). W mieszanych infekcjach obecność potywirusa zwykle działa stymulująco na re-plikację niespokrewnionego z nim wirusa, przy czym on sam nie czerpie korzyści z ta-kiego partnerstwa. Jednak nie zawsze poty-wirus przyjmuje postawę „altruistyczną”. Od-notowano znaczący wzrost koncentracji PVY w roślinach S. brevidens zakażonych również

wirusem mozaiki tytoniu (Tobacco mosaic virus, TMV, rodzaj Tobamovirus, rodzina

Vir-gaviridae), a także koncentracji Sweet potato feathery mottle virus (SPFMV) w koinfekcji

z Sweet potato chlorotic stunt virus (SPCSV, Crinivirus, Closteroviridae) w roślinach

wil-ca ziemniaczanego (Ipomoea batatas),

popu-larnie zwanego batatem. Dość nieoczekiwa-nie, zarówno wspomniany już tritimowirus WSMV, jak i Maize chlorotic mottle virus

(MCMV, Machlomovirus, Tombusviridae)

odnoszą korzyści z partnerstwa w roślinach kukurydzy. Obopólna korzyść jest również efektem interakcji synergistycznej między WSMV i TriMV w roślinach pszenicy, przy czym skala korzyści warunkowana jest siłą interakcji, ta zaś zależy od odmiany pszenicy i temperatury otoczenia, o czym była już mowa wcześniej.

Przypomnijmy, że WSMV i TriMV należą do wspólnej rodziny Potyviridae. Nie ozna-cza to jednak, że są one blisko ze sobą spo-krewnione. Według dotychczasowej wiedzy, bliskie pokrewieństwo uniemożliwia zaistnie-nie interakcji synergistycznej między wirusa-mi. Niezbyt bliskie pokrewieństwo zdaje się jednak nie stanowić przeszkody, bowiem in-terakcje synergistyczne stwierdzono, na przy-rażonych samym PVX. Dalsze, bardziej

szcze-gółowe badania wykazały, że w roślinach tytoniu zakażonych obydwoma wirusami akumulacja zarówno genomowego RNA, jak i białka płaszcza PVX wzrastała w niemal ta-kim samym zakresie, jak akumulacja infek-cyjnych cząstek PVX (vanCe 1991). Pewnym zaskoczeniem może być fakt, że w roślinach innego gatunku tytoniu, N. benthamiana,

obecność PVY, a także wirusa wżerkowej plamistości tytoniu (Tobacco etch virus,

TEV) i wirusa ospowatości śliwy (Plum pox virus, PPV) (obydwa wirusy z rodzaju Potyvi-rus), pozostawała bez wpływu na

koncentra-cję PVX, pomimo stwierdzonej silnej reakcji nekrotycznej roślin (patrz syLLer 2012). Na-suwa się wniosek, że nasilenie reakcji syner-gistycznej zależy od gatunku rośliny gospo-darza i nie jest bezpośrednio skorelowane z koncentracją wirusów w roślinie. Znajduje on silne oparcie w wynikach badań wskazu-jących, że koncentracja wirusa zakaźnej chlo-rozy pomidora (Tomato infectious chlorosis virus, TICV) wzrastała, a koncentracja wirusa

chlorozy pomidora (Tomato chlorosis virus,

ToCV) obniżała się w porażonych obydwoma wirusami roślinach N. benthamiana,

nato-miast koncentracja obydwu wirusów spadała w roślinach Physalis wrightii, w

porówna-niu z ich zawartością w roślinach porażo-nych pojedynczo (WintermanteL i współaut. 2008). TICV i ToCV należą do rodzaju Crini-virus w rodzinie Closteroviridae.

Zróżnico-wanie charakteru interakcji między wirusami w zależności od gatunku rośliny gospodarza wskazuje, że wirusy, nawet tego samego ro-dzaju, mogą na tyle istotnie różnić się od siebie zdolnością przystosowania do różnych gospodarzy, że ich wzajemny stosunek nabie-ra wynabie-raźnych cech współzawodnictwa. Pnabie-raw- Praw-dopodobnie jest tak również w przypadku

Pepper huasteco virus (PHV) i Pepper golden mosaic virus (PepGMV), wirusów papryki

należących do rodzaju Begomovirus w

rodzi-nie Geminiviridae, które w mieszanych infek-cjach wykazują synergizm działania w rośli-nach N. tabacum i N. benthamiana, a

inte-rakcje antagonistyczne w roślinach papryki (méndez-Lozano i współaut. 2003).

Wystąpienie i przebieg interakcji syner-gistycznej między wirusami może zależeć nie tylko od gatunku, lecz także od odmia-ny rośliodmia-ny gospodarza. Zależność tego typu, dodatkowo z silnie zaznaczonym wpływem temperatury otoczenia na reakcję roślin i poziom akumulacji wirusów, stwierdzono w badaniach nad trzema odmianami pszenicy,

(ang. post-transcriptional gene silencing, PTGS), wykorzystuje małe interferujące RNA (ang. small interfering RNAs, siRNA) do de-strukcji kwasu nukleinowego niepożądanego „gościa”, w tym przypadku wirusa (PaProCKa i WołoszyńsKa 2004, mLotshWa i współaut. 2008). Mechanizm jest schematycznie przed-stawiony na Ryc. 2. W skrócie, mechanizm PTGS działa w następujący sposób. Powsta-jące podczas replikacji wirusa dwuniciowe cząsteczki RNA (dsRNA) są rozpoznawane, a następnie przycinane przez roślinne nukle-azy Dicer do krótkich (21–25 nukleotydów) RNA, które włączone w RISC, czyli induko-wany przez RNA kompleks wyciszający (ang. RNA-induced silencing complex), precyzyj-nie odnajdują matrycę przeznaczoną do nu-kleolitycznej degradacji (voinnet 2009). Na tym etapie materiał genetyczny wirusa jest degradowany, dzięki czemu zahamowana zo-kład, między kilkoma wirusami z rodzaju

Be-gomovirus (rodzina Geminiviridae), a także

między dwoma wirusami z rodzaju Crinivi-rus (rodzina Closteroviridae) (syLLer 2012).

Jak widać, przebieg oraz skutki interak-cji synergistycznych między wirusami roślin-nymi są zróżnicowane w formie i zależą od wirusów i rośliny gospodarza, a także od warunków środowiskowych. Zróżnicowanie form jest niewątpliwie efektem batalii ge-nów obu wirusów i ich żywiciela. W wyni-ku specyficznego rozpoznania wirusowych kwasów nukleinowych lub białek przez pro-dukty genów odporności gospodarza nastę-puje inhibicja replikacji i akumulacji cząstek wirusa (mandadi i sChoLthof 2012). Dzieje się tak dzięki wyciszaniu (degradacji) RNA wirusowego przez system obronny rośliny. Ten naturalny mechanizm obronny, znany jako potranskrypcyjne wyciszanie genów

Ryc. 2. Mechanizm zjawiska ochrony krzyżowej za pośrednictwem wirusowego RNA (wg GaL-on i shiboLeth 2006, zmodyfikowana).

W procesie infekcji komórki roślinnej łagodnym szczepem wirusa, z jednoniciowego wirusowego RNA (ang.

single-stranded RNA, ssRNA) powstają za pośrednictwem polimerazy RNA zależnej od RNA (ang. RNA-depen-dent RNA polymerase, RdRP) dwuniciowe cząsteczki RNA (ang. double-stranded RNA, dsRNA). Następnie,

w wyniku cięcia dsRNA przez RNAzę III Dicer, powstają 21–25 nukleotydowe dwuniciowe odcinki, zwane krótkimi interferencyjnymi RNA (ang. small interfering RNA, siRNA), które łączą się z kompleksem

wyci-szającym indukowanym przez RNA (ang. RNA-induced silencing complex, RISC). RISC zostaje zaktywowany

(RISC*). Aktywny RISC* z jednoniciowym siRNA służy jako sonda umożliwiająca specyficzne rozpoznawanie i degradację komplementarnych cząsteczek RNA. Transport siRNA do sąsiednich komórek odbywa się po-przez plazmodesmy i floem.

lecz także przeciwko heterologicznemu part-nerowi w infekcji mieszanej (Pruss i współ-aut. 1997, syLLer 2006, fuKuzaWa i współwspół-aut. 2010). Podobną zdolność mają specyficzne białka indukowane przez inne wirusy, wśród których stosunkowo najlepiej poznane zosta-ły funkcje białka 2b, kodowanego przez gen wirusa mozaiki ogórka (Cucumber mosaic virus, CMV, rodzaj Cucumovirus, rodzina

Bromoviridae) (voinnet i współaut. 1999), oraz białka P1, kodowanego przez WSMV (stenGer i współaut. 2007), Cassava brown streak virus (CBSV, Ipomovirus, Potyviridae)

(mbanzibWa i współaut. 2009) i Sweet potato mild mottle virus (SPMMV, Ipomovirus,

Po-tyviridae) (Giner i współaut. 2010). staje jego replikacja, a więc i

rozprzestrzenia-nie się wirusa w tkankach rośliny. PTGS jest procesem sekwencyjnie specyficznym, precy-zyjnym oraz wydajnym (GaL-on i shiboLeth 2006, Csorba i współaut. 2009). Wirusy nie są jednak bezradne wobec stosowanej przez roślinę strategii obronnej, wiele z nich wy-kształciło bowiem na drodze ewolucji zdol-ność supresji, czyli wyciszania PTGS. Do tego celu wirusy wykorzystują indukowane przez siebie specyficzne białka. Odgrywają one za-sadniczą rolę w reakcji synergistycznej. Najle-piej poznane jest indukowane przez potywi-rusy wielofunkcyjne białko HC-Pro, posiadają-ce zdolność supresji reakcji obronnej rośliny, skierowanej nie tylko przeciw potywirusowi,

ANTAGONIZM WE WZAJEMNYM ODDZIAŁYWANIU WIRUSÓW W przeciwieństwie do synergizmu,

od-działywania antagonistyczne występują wśród wirusów blisko ze sobą spokrewnio-nych, zwłaszcza między izolatami lub szcze-pami tego samego gatunku. Charakteryzują się tym, że we wspólnym gospodarzu jeden wirus hamuje czynności życiowe drugiego, bądź zachodzi zjawisko wzajemnego ograni-czania. W krańcowym przypadku, wirus sła-biej przystosowany do określonych warun-ków może zostać całkowicie wyeliminowany ze środowiska naturalnego.

Przebieg interakcji między dwoma wi-rusami w komórkach/tkankach rośliny go-spodarza może w istotnym stopniu zależeć od tego, czy wirusy wniknęły do rośliny w krótszym bądź dłuższym odstępie cza-sowym, czy równocześnie. Warto przypo-mnieć, że w warunkach naturalnych wi-rusy przenoszone są z rośliny na roślinę najczęściej za pośrednictwem owadów--wektorów (syLLer 2001). Jeśli dwa wiru-sy wprowadzane są do rośliny w odstępie czasowym co najmniej kilku dni, wówczas wirus zasiedlający roślinę jako pierwszy ma potencjalną przewagę nawet nad bardziej wirulentnym (agresywnym) konkurentem, ma on bowiem wystarczająco dużo cza-su na zasiedlenie znacznej liczby komórek gospodarza. Natomiast wirusy wnikające do komórki roślinnej równocześnie mają, przynajmniej teoretycznie, jednakowe szan-se namnażania, transportu międzykomór-kowego i zasiedlania tkanki roślinnej. W praktyce, szanse te w dużej mierze zależą od potencjału replikacyjnego i zdolności przystosowawczych wirusa, które

odgrywa-ją decyduodgrywa-jącą rolę w warunkach rywalizacji z wirusem konkurencyjnym (syLLer 2012).

ODPORNOŚĆ KRZYŻOWA

Znaną formą interakcji antagonistycznej między wirusami jest odporność krzyżo-wa, określana również, zwłaszcza w prakty-ce rolniczej, jako ochrona krzyżowa (ang. cross-protection) (ziebeLL i Carr 2010), bądź, coraz częściej, terminem superinfec-tion exclusion (GonzáLez-Jara i współaut. 2009, daPaLma i współaut. 2010, foLimo-nova i współaut. 2010, JuLve i współaut. 2013), którego odpowiednikiem w polskiej literaturze wirusologicznej mogłoby być określenie ‘ekskluzja nadkażenia’. Ciekawe to zjawisko opisał w 1929 r. McKinney, który odkrył, że porażenie roślin tytoniu „zielonym szczepem” TMV chroni je przed infekcją przez „żółty szczep” wirusa. Póź-niejsze badania dowiodły, że zjawisko od-porności krzyżowej występuje u wielu ga-tunków roślin w efekcie infekcji wirusami reprezentującymi różne rodzaje i rodziny. Było ono, i niekiedy nadal jest, wykorzysty-wane w praktyce rolniczej, gdzie celowe zakażanie roślin łagodnym bądź laboratoryj-nie osłabionym szczepem wirusa chroni je (z różnym zresztą skutkiem) przed infekcją szczepem o większej wirulencji, powodują-cym poważniejsze straty w plonach (GaL-on i shiboLeth 2006, nishiGuChi i Kobayashi 2011). Możliwość praktycznego stosowania tej metody budzi jednak wątpliwości. huLL (2002) wyraził opinię, że ma ona kilka za-sadniczych wad: (1) porażenie roślin nawet łagodnym szczepem wirusa często

powodu-(nishiGuChi i Kobayashi 2011). W odpowie-dzi na infekcję wirusem, w roślinie induko-wany jest sygnał uruchamiający mechanizm PTGS (Ryc. 2). W sytuacji, gdy do tkanki ro-śliny wnika kolejny wirus, wykazujący duży stopień homologii z wirusem już obecnym w roślinie, strategia obronna gospodarza ukierunkowuje się na zdegradowanie RNA „intruza”.

Ten pozornie prosty schemat działania ochrony krzyżowej nie jest pozbawiony wie-lu słabych punktów i niejasności, a ponad-to, nie zawsze znajdował potwierdzenie w wynikach badań z zastosowaniem typowo modelowych obiektów, na przykład rośliny

Arabidopsis thaliana (nishiGuChi i Kobay-ashi 2011). Stwierdzono, między innymi, wy-stąpienie ochrony krzyżowej między szczepa-mi CMV w mutantach A. thaliana, pomimo

wcześniejszego zablokowania w nich sygnału wyciszania RNA (ziebeLL i Carr 2009). Trze-ba jednak podkreślić, że wnioskowanie w tego typu badaniach jest obciążone sporym ryzykiem popełnienia błędu, niekiedy trudno jest bowiem wykluczyć wpływ rozmaitych innych czynników, związanych z patogenem lub gospodarzem, na przebieg interakcji wi-rus-roślina.

W trakcie niektórych badań stwierdzo-no, że wirus konkurencyjny, wnikający do tkanki roślinnej w drugiej kolejności, jest w stanie zasiedlać tylko te komórki gospo-darza, które nie zostały jeszcze opanowane przez wirus, zazwyczaj homologiczny, który jako pierwszy pojawił się w roślinie. Wystę-puje tu zatem, podobnie jak w przypadku koinfekcji, zjawisko oddzielenia przestrzen-nego między populacjami dwóch wirusów. Wirusem konkurencyjnym może być no-wopowstały wariant w obrębie populacji zdominowanej przez tzw. dziki (pierwotny, oryginalny) typ wirusa. Paradoksalnie, nie-możność wniknięcia przez wirus konkuren-cyjny do komórek zajętych już przez inny wirus (np. dziki szczep) może, z ewolucyj-nego punktu widzenia, okazać się dla wi-rusa konkurencyjnego korzystna. Nie dzieli on bowiem komórek gospodarza z innym wirusem, może zatem swobodnie korzystać z ich zasobów, niezbędnych do utrzyma-nia procesu replikacji. Z kolei dynamiczna replikacja, a w jej efekcie wysoka koncen-tracja wirusa w roślinie, sprzyja jego efek-tywnemu rozprzestrzenianiu, najczęściej za pośrednictwem owadów-wektorów, a w konsekwencji umacnianiu jego pozycji w danej populacji (syLLer 2012).

je obniżenie plonu o 5–10%, (2) porażone rośliny stają się rezerwuarem wirusa, który może stanowić poważne zagrożenie dla ga-tunków lub odmian roślin uprawnych po-datnych na zakażenie tym patogenem, (3) istnieje niebezpieczeństwo, że szczep łagod-ny może zmutować w niektórych roślinach do formy agresywnej, (4) istnieje niebezpie-czeństwo, że mieszana infekcja z innym, nie-spokrewnionym wirusem wywoła groźną w skutkach chorobę roślin, (5) inokulowanie roślin wirusem jest zabiegiem pracochłon-nym, zwłaszcza w odniesieniu do upraw jednorocznych, (6) istnieje niebezpieczeń-stwo, że genom szczepu łagodnego może ulec rekombinacji z genomem innego wi-rusa, a w efekcie tego zdarzenia powstanie wirus o odmiennych właściwościach. Obaw zawartych w tej opinii nie podzielają nishi-GuChi i Kobayashi (2011). Twierdzą oni, że metoda krzyżowej ochrony roślin może być stosowana w szerokiej praktyce rolni-czej, pod warunkiem, że o użyciu łagodne-go szczepu wirusa będą decydowały nastę-pujące jego właściwości: (1) porażenie nie wywołuje żadnych objawów chorobowych, ewentualnie tylko słabe objawy, które nie wpływają na plon roślin, (2) szczep poraża systemicznie większość tkanek rośliny go-spodarza, (3) właściwości genetyczne szcze-pu są stabilne i nie ma niebezpieczeństwa mutacji prowadzącej do powstania szczepu agresywnego, (4) nie ma niebezpieczeń-stwa przeniesienia szczepu przez wektory na inne uprawy, (5) szczep chroni rośliny przed infekcją wywoływaną przez wiele wi-rusów i ich szczepów, oraz (6) uzyskiwanie potrzebnej ilości inokulum o wymaganej ja-kości oraz procedura inokulacji roślin są ła-twe i niekosztowne.

Wydaje się mało prawdopodobne, by spełnienie wszystkich, skądinąd słusznych, warunków postulowanych przez nishiGuChi i Kobayashi (2011) było wykonalne w prak-tyce. Zjawisko odporności krzyżowej jest jednak na tyle intrygujące, że potrzeba wy-jaśnienia jego molekularnych mechanizmów nie powinna budzić wątpliwości. Dotych-czas pojawiały się tylko hipotezy. Przypusz-czano, między innymi, że mechanizm obron-ny uruchomioobron-ny w roślinie przez infekcję łagodnym szczepem wirusa blokuje uwalnia-nie się RNA szczepu agresywnego z płaszcza białkowego, zapobiegając w ten sposób jego replikacji. Obecnie przeważa pogląd, że isto-tą odporności krzyżowej jest wspomniane już zjawisko wyciszania RNA wirusowego

wirusa żółtej mozaiki fasoli (Bean yellow mosaic virus, BMYV, Potyvirus,

Potyviri-dae) w tkankach N. benthamiana, użyto

fluorochromów YFP (ang. yellow fluore-scent protein) i CFP (ang. cyan fluorescent

protein) (taKahashi i współaut. 2007). Ba-dania wykazały, że w tkankach roślinnych różnie wybarwione podpopulacje ALSV i BMYV odseparowały się od siebie, zajmu-jąc oddzielne przestrzenie. Z kolei badania z zastosowaniem innych metod dostarczyły dowodów na występowanie zjawiska od-dzielenia przestrzennego między podpopu-lacjami CMV-LE i CMV-m2 w tkankach Vi-gna sinensis (taKeshita i współaut. 2004).

Metodą hybrydyzacji in situ, która

umoż-liwiała analizę dokładnej lokalizacji oraz szybkości przemieszczania się wirusów z badanych podpopulacji w tkankach rośliny gospodarza, zobrazowano zjawisko prze-strzennej separacji CMV-LE i CMV-m2. Co ciekawe, oba wirusy zajmowały naprzeciw-ległe pozycje w układzie przewodzącym li-ści. Bezpośredni wpływ na dynamikę prze-strzennego ograniczania konkurenta miała szybkość transportu międzykomórkowego wirusów z obu podpopulacji CMV. Stwier-dzono, że szybsze międzykomórkowe prze-mieszczanie się CMV-LE doprowadzało do powstawania specyficznej blokady układu przewodzącego zainfekowanych roślin, ograniczającej rozprzestrzenianie się CMV--m2 (taKeshita i współaut. 2004).

Zjawisko oddzielenia przestrzennego wirusów w mieszanych infekcjach roślin zdaje się występować w naturze częściej niż się przypuszcza i może mieć poważne implikacje dla epidemiologii chorób wywoływanych przez te wirusy (dietriCh i maiss 2003; taKahashi i współaut. 2007). Separacja ogranicza możliwość konkurowa-nia ze sobą różnych genetycznie wariantów tego samego wirusa, zmniejszając tym sa-mym prawdopodobieństwo wyeliminowa-nia wariantów gorzej przystosowanych do warunków egzystencji, a w konsekwencji przyczyniając się do wzrostu siły całej po-pulacji wirusa (eLena i współaut. 2011). Cytowani autorzy twierdzą również, że za-sługującym na uwagę efektem separacji przestrzennej może być mniejsza ogólna częstotliwość rekombinacji w obrębie da-nego gatunku wirusa, a tym samym ograni-czone pojawianie się nowych jego warian-tów, które mogłyby stanowić zagrożenie dla wariantów już istniejących.

ODDZIELENIE PRZESTRZENNE

Zjawisko oddzielenia przestrzennego wy-stępuje w spektakularnej formie najczęściej wówczas, gdy dwa wirusy powodują infekcję rośliny w tym samym czasie, bądź w krótkim odstępie czasu. Tego typu podwójną infekcję określa się mianem koinfekcji. Termin ‘od-dzielenie przestrzenne’ trafnie oddaje istotę zjawiska, jakkolwiek w anglojęzycznej litera-turze wirusologicznej stosowane są również inne określenia, jak mutual exclusion (wza-jemne wykluczenie), mutual suppression (wzajemne tłumienie) i mutual competitive suppression (wzajemne konkurencyjne tłu-mienie) (patrz syLLer 2012). Istotą zjawiska jest to, że w roślinie gospodarzu populacje wirusów blisko ze sobą spokrewnionych lub podpopulacje tego samego gatunku wirusa nie mieszają się ze sobą, lecz przeciwnie, od-separowują się od siebie, zajmując oddzielne przestrzenie, a cząstki wirusów konkurują-cych populacji sąsiadują ze sobą bezpośred-nio tylko w wąskiej strefie granicznej (die-triCh i maiss 2003, taKeshita i współaut. 2004, taKahashi i współaut. 2007).

Badania nad tą formą interakcji między wirusami w mieszanych infekcjach roślin były podejmowane rzadko, w porównaniu z częstotliwością i zakresem badań nad ko-infekcjami wirusów i innych organizmów pasożytniczych wywołujących infekcje u ludzi (PePin i współaut. 2008, baLmer i współaut. 2009). Zjawisko oddzielenia przestrzennego zaobserwowano już niemal 50 lat temu podczas badań nad roślinami owsa inokulowanymi we wczesnym okre-sie rozwoju trzema szczepami wirusa żół-tej karłowatości jęczmienia (Barley yellow dwarf virus, BYDV, rodzina Luteoviridae)

(JedLinsKi i broWn 1965). W ostatnich la-tach, zastosowanie metod immunofluore-scencyjnych okazało się przełomowe w badaniu i dokumentowaniu efektów inte-rakcji między wirusami homologicznymi w tkankach roślin gospodarzy. Występowa-nie omawianego zjawiska stwierdzono w przypadku dwóch podpopulacji PPV, zna-kowanych fluorochromami GFP (ang. gre-en fluorescgre-ent protein) i DsRed (ang. red fluorescent protein; mutant) w tkankach N. benthamiana (dietriCh i maiss 2003).

Nieco później, do analizy dystrybucji prze-strzennej dwóch podpopulacji jednego z wirusów jabłoni (Apple latent spherical vi-rus, ALSV, rodzaj Cheravivi-rus, bez

przydzia-łu do rodziny) w tkankach roślin Cheno-podium quinoa, oraz dwóch podpopulacji

jącymi te same komórki gospodarza sprzyjają występowaniu rekombinacji lub pseudore-kombinacji genetycznych, prowadzących nie-kiedy do powstania nowych wariantów wi-rusowych, wykazujących większą wirulencję lub lepsze przystosowanie do warunków śdowiskowych, w porównaniu z formami ro-dzicielskimi (miraLLes i współaut. 2001, Gar-Cía-arenaL i współaut. 2003, ChaKraborty i współaut. 2008). Nowe warianty wirusa wy-korzystują swój potencjał w celu przetrwania w naturze, a następnie utrwalenia pozycji w populacji. Efektem pojawienia się nowych wariantów są zmiany w genetycznej struktu-rze populacji wirusa. Częstość zachodzenia rekombinacji jest zatem ważnym czynnikiem określającym poziom zróżnicowania gene-tycznego w obrębie danej populacji. Z kolei towarzyszące interakcjom antagonistycznym oddzielenie przestrzenne spokrewnionych wirusów w tkankach rośliny gospodarza może w istotny sposób ograniczać szansę zaistnienia rekombinacji między nimi. Może ono jednak, jak wspomniano, przyczynić się do wzrostu potencjału całej populacji wirusa poprzez zmniejszenie ryzyka wyeliminowa-nia wariantów gorzej przystosowanych do aktualnych warunków egzystencji.

Różnorodność wzajemnych oddziały-wań wirusów w mieszanych infekcjach ro-ślin powoduje, że zarówno biologiczne, jak i epidemiologiczne skutki synergistycznych i antagonistycznych interakcji między tymi patogenami są trudne lub wręcz niemożliwe do przewidzenia. Poznawanie wzajemnego oddziaływania wirusów stwarza jednak szan-sę wyjaśnienia patogenezy powodowanych przez nie chorób, a w konsekwencji rozwi-jania efektywnych strategii ich zwalczania (read i tayLor 2001, GarCia-arenaL i współ-aut. 2003). Co więcej, poznanie interakcji między wirusami może przyczynić się do lepszego zrozumienia ich ewolucji, co wy-daje się być zadaniem niezwykle trudnym ze względu na duże tempo zmian tych pato-genów. Istotnym utrudnieniem jest również ciągłość koewolucji wirus-roślina, w którym to procesie istotną rolę odgrywają różne czynniki związane zarówno z patogenem, jak i z jego gospodarzem.

Istotnym dla epidemiologii chorób wiru-sowych aspektem infekcji mieszanych jest kondycja i dynamika populacji wirusów wy-selekcjonowanych w następstwie synergi-stycznych lub antagonisynergi-stycznych interakcji między wirusami. Interakcje synergistyczne między spokrewnionymi wirusami

zasiedla-ZAKOŃCZENIE

MIESZANE INFEKCJE WIRUSOWE ROŚLIN: WSPÓŁDZIAŁANIE CZY RYWALIZACJA TERYTORIALNA MIĘDZY WIRUSAMI?

S t r e s z c z e n i e Mieszane infekcje wirusowe powstają w

wy-niku zróżnicowanego w czasie (nadkażenie) bądź równoczesnego (koinfekcja) wniknięcia do komó-rek gospodarza cząstek różnych wirusów lub róż-nych szczepów tego samego wirusa. Interakcje między wirusami w roślinie gospodarzu klasyfiko-wane są najczęściej jako synergistyczne lub antago-nistyczne. Zjawisko synergizmu zachodzi wówczas, gdy obecność jednego wirusa wpływa stymulująco na dynamikę replikacji drugiego. Ma miejsce, gdy wirus obecny w roślinie tłumi, za pośrednictwem indukowanego przez siebie białka, potranskrypcyj-ne wyciszanie genu (PTGS), czyli naturalną reak-cję obronną rośliny, która może zostać skierowa-na przeciwko innemu wirusowi, wnikającemu do rośliny. Wzrostowi akumulacji wirusów w roślinie zwykle towarzyszy zaostrzenie objawów choro-bowych, w porównaniu z objawami na roślinach porażonych tymi wirusami oddzielnie. Poważne za-ostrzenie procesu chorobowego towarzyszące inte-rakcji synergistycznej może doprowadzić do przed-wczesnej śmierci rośliny. W przeciwieństwie do synergizmu, istotą oddziaływań antagonistycznych

jest hamowanie czynności życiowych jednego wi-rusa przez drugi wirus. Typowym przykładem in-terakcji antagonistycznej jest odporność (ochrona) krzyżowa, zjawisko wykorzystywane w ochronie roślin przed porażeniem przez wirulentne szczepy wirusów. Przeważa hipoteza, że ten typ odporno-ści opiera się na zjawisku wyciszania RNA wiru-sowego. W odpowiedzi na infekcję wirusem, w roślinie indukowany jest sygnał uruchamiający me-chanizm PTGS. W sytuacji, gdy do tkanki rośliny wnika kolejny wirus, o dużym stopniu homologii z wirusem już w niej obecnym, strategia obronna rośliny ukierunkowuje się na zdegradowanie jego RNA. Ochrona krzyżowa może wiązać się z wystą-pieniem w roślinie zjawiska tzw. oddzielenia prze-strzennego. W spektakularnej formie zachodzi ono wtedy, gdy homologiczne wirusy równocześnie wnikają do rośliny. Wówczas ich podpopulacje od-separowują się od siebie, zasiedlając różne komór-ki w tkance gospodarza. W opinii wirusologów, poznanie interakcji między wirusami jest istotne dla zrozumienia ewolucji i patogenezy tych paso-żytów.

by a second virus. A typical example of antagonis-tic interaction is cross-protection, the phenomenon used to protect cultivated plants against infection by virulent strains of viruses. According to the current-ly prevailing hypothesis, behind this phenomenon is the mechanism of viral RNA silencing. In response to infection, a signal is induced in the plant which initiates PTGS to degrade RNA of a homologous vi-rus. Cross-protection can be manifested in the host tissue by the occurrence of spatial separation be-tween the viral subpopulations. In its spectacular form this phenomenon occurs when two or more homologous viruses invade the plant simultaneously. Then their subpopulations separate from each other, thus colonizing different cells in the host tissue. Vi-rologists believe that good knowledge of within-host interactions between viruses will contribute to a better understanding of viral evolution and patho-genesis.

Mixed infections occur when two or more vi-ruses or strains of the same species invade the host at different times (super-infection) or simultaneously (co-infection). Interactions between plant viruses in mixed infections are generally categorized as syn-ergistic or antagonistic. Synergism refers to a situa-tion in which the presence and activity of one virus stimulates the replication dynamics of the second virus. The phenomenon occurs when the virus pre-sent in the host plant suppresses, by a specific viral protein, post-transcriptional gene silencing (PTGS), i. e. a natural plant defense response, and may target another virus entering the plant cells. The increase in virus accumulation is usually associated with an enhanced severity of disease symptoms exhibited by the plant, as compared with those shown by sin-gly infected plants. Severe response to the multiple infection may lead to the premature death of the plant. Unlike synergism, antagonistic interactions rely on the inhibition of life functions of one virus

MIXED VIRAL INFECTIONS IN PLANTS: CO-OPERATION OR TERRITORIAL RIVALRY BETWEEN VIRUSES?

S u m m a r y

LITERATURA

baLmer o., stearns s. C., sChötzau a., brun r., 2009. Intraspecifc competition between co-infect-ing parasite strains enhances host survival in African trypanosomes. Ecology 90, 3367–3378.

CaLendar r., 1986. Viral transactivation.

Bio/Tech-nology 4, 1074–1077.

ChaKraborty s., vanitharani r., ChattoPadhyay b., fauquet C. m., 2008. Supervirulent pseu-dorecombination and asymmetric synergism between genomic components of two distinct species of begomovirus associated with severe tomato leaf curl disease in India. J. Gen. Virol.

89, 818–828.

Chen y., zhao y., hammond J., hsu h., evans J., feLdLaufer m., 2004. Multiple virus infections in the honey bee and genome divergence of honey bee viruses. J. Invert. Pathol. 87, 84–93.

Csorba t., PantaLeo v., burGyán J., 2009. RNA si-lencing, an antiviral mechanism. Adv. Virus

Res. 75, 35–71.

daPaLma t., doonan b.P., traGer n. m., Kasman L. m., 2010. A systematic approach to virus–virus interactions. Virus Res. 149, 1–9.

dietriCh C., maiss e., 2003. Fluorescent labelling reveals spatial separation of potyvirus popula-tions in mixed infected Nicotiana benthamiana plants. J. Gen. Virol. 84, 2871–2876.

eLena s. f., bedhomme s., CarrasCo P., Cuevas J. m., de La iGLesia f., LafforGue G., LaLić J., PròsPer À., tromas n., zWart m. P., 2011. The evolu-tionary genetics of emerging plant RNA viruses.

Mol. Plant-Microbe Interact. 24, 287–293. foLimonova s. y., robertson C. J., shiLts t.,

foLi-monov a. s., hiLf m. e., Garnsey s. m., daWson W. o., 2010. Infection with strains of Citrus tristeza virus does not exclude superinfection by other strains of the virus. J. Virol. 84, 1314–

1325.

fuKuzaWa n., itChoda n., ishihara t., Goto K., ma-suta C., matsumura t., 2010. HC-Pro, a potyvi-rus RNA silencing suppressor, cancels cycling of

Cucumber mosaic virus in Nicotiana benthami-ana plants. Virus Genes 40, 440–446.

GaL-on a., shiboLeth y. m., 2006. Cross protection.

[W:] Natural Resistance Mechanisms of Plants to Viruses. Loebenstein G., Carr J. P. (reds).

Springer, Dordrecht, 261–288.

GarCía-arenaL f., fraiLe a., maLPiCa J. m., 2003.

Variation and evolution of plant virus popula-tions. Int. Microbiol. 6, 225–232.

Ghedin e., fitCh a., boyne a., Griesemer s., dePasse J., bera J., zhanG X., haLPin r. a., smit m., Jen-ninGs L., st. GeorGe K., hoLmes e. C., sPiro d. J., 2009. Mixed infection and the genesis of in-fluenza virus diversity. J. Virol. 83, 8832–8841.

GiL-saLas f. m., Peters J., boonham n., Cuadrado i. m., Janssen d., 2012. Co-infection with Cucum-ber vein yellowing virus and Cucurbit yellow stunting disorder virus leading to synergism in cucumber. Plant Pathol. 61, 468–478.

Giner a., LaKatos L., GarCía-ChaPa m., LóPez-moya J. J., burGyán J., 2010. Viral protein inhibits RISC activity by Argonaute binding through conserved WG/GW motifs. PLoS Pathogens 6,

e1000996.

GonzáLez-Jara P., fraiLe a., Canto t., GarCía-arenaL f., 2009. The multiplicity of infection of a plant virus varies during colonization of its eukary-otic host. J. Virol. 83, 7487–7494.

Griffiths e. C., Pedersen a. b., fenton a., PetChey o. L., 2011. The nature and consequences of coinfection in humans. J. Infect. 63, 200–206.

huGhes J., aLLen r. C., baGueLin m., hamPson K., baiLLie G. J., eLton d., neWton J. r., KeLLam P., Wood J. L. n., hoLmes e. C., murCia P. r., 2012.

Transmission of equine influenza virus during an outbreak is characterized by frequent mixed infections and loose transmission bottlenecks.

PLoS Pathog. 8: e1003081. doi: 10.1371/journal. ppat.1003081.

huLL r., 2002. Matthews’ plant virology. 4th edn

enhancer that transactivates replication of het-erologous viruses. Plant Cell 9, 859–868.

read a. f., tayLor L. h., 2001. The ecology of geneti-cally diverse infections. Science 292, 1099–1102.

roChoW W. f., ross a. f., 1955. Virus multiplication in plants doubly infected by potato viruses X and Y. Virology 1, 10–27.

stenGer d. C., younG b. a., qu f., morris f. t., frenCh r., 2007. Wheat streak mosaic virus lacking helper component-proteinase is compe-tent to produce disease synergism in double in-fections with Maize chlorotic mottle virus.

Phy-topathology 97, 1213–1221.

syLLer J., 2001. Mechanizmy przenoszenia wirusów roślinnych i zwierzęcych przez stawonogi.

Kos-mos 50, 29–38.

syLLer J., 2006. The roles and mechanisms of helper component proteins encoded by potyviruses and caulimoviruses. Physiol. Mol. Plant Pathol. 67,

119–130.

syLLer J., 2012. Facilitative and antagonistic interac-tions between plant viruses in mixed infecinterac-tions.

Mol. Plant Pathol. 13, 204–216.

taKahashi t., suGaWara t., yamatsuta t., isoGai m., natsuaKi t., yoshiKaWa n., 2007. Analysis of the spatial distribution of identical and two distinct virus populations differently labeled with cyan and yellow fluorescent proteins in coinfected plants. Phytopathology 97, 1200–1206.

taKeshita m., shiGemune n., KiKuhara K., furuya n., taKanami y., 2004. Spatial analysis for exclusive interactions between subgroups I and II of Cu-cumber mosaic virus in cowpea. Virology 328,

45–51.

tatineni s., GraybosCh r. a., hein G. L., WeGuLo s. n., frenCh r., 2010. Wheat cultivar-specific dis-ease synergism and alteration of virus accumu-lation during co-infection with Wheat streak mosaic virus and Triticum mosaic virus.

Phyto-pathology 100, 230–238.

untiveros m., fuentes s., saLazar L., 2007. Synergis-tic interaction of Sweet potato chloroSynergis-tic stunt virus (Crinivirus) with carla-, cucumo-, ipomo-, and potyviruses infecting sweet potato. Plant

Dis. 91, 669–676.

vanCe v. b., 1991. Replication of potato virus X RNA is altered in coinfections with potato virus Y. Virology 182, 486–494.

voinnet o., 2009. Origin, biogenesis, and activity of plant microRNAs. Cell136, 669–687.

voinnet o., Pinto y. m., bauLCombe d. C., 1999.

Suppression of gene silencing: A general strategy used by diverse DNA and RNA viruses of plants.

Proc. Natl. Acad. Sci. USA 96, 14147–14152. WintermanteL W. m., Cortez a. a., anChieta a. G.,

GuLati-saKhuJa a., hLadKy L. L., 2008. Co-infec-tion by two criniviruses alters accumulaCo-infec-tion of each virus in a host-specific manner and influ-ences efficiency of virus transmission.

Phytopa-thology 98, 1340–1345.

ziebeLL h., Carr J. P., 2009. Effects of dicer-like en-doribonucleases 2 and 4 on infection of Arabi-dopsis thaliana by cucumber mosaic virus and a mutant virus lacking the 2b counter-defence protein gene. J. Gen. Virol. 90, 2288–2292.

ziebeLL h., Carr J. P., 2010. Cross protection: a cen-tury of mystery. Adv. Virus Res. 76, 211–264.

JedLinsKi h., broWn C. M., 1965. Cross protection and mutual exclusion by three strains of barley yellow dwarf virus in Avena sativa L. Virology,

26, 613–621.

JuLve J.m., Gandía a., fernández-deL-Carmen a., sar-rion-PerdiGones a., CasteLiJns b., GraneLL a., orzaez d., 2013. A coat-independent superin-fection exclusion rapidly imposed in Nicotia-na benthamiaNicotia-na cells by tobacco mosaic virus is not prevented by depletion of the movement protein. Plant Mol. Biol. 81, 553–564.

Kumar s., KhadWaL a., verma s., sinGhi s. C., 2013.

Immune thrombocytopenic purpura due to mixed viral infections. Indian J. Pediatr. 80,

421–422.

LarsKa m., PoLaK m. P., riitho v., stronG r., beLáK s., aLenius s., uttenthaL Å., Liu L., 2012. Kinet-ics of single and dual infection of calves with an Asian atypical bovine pestivirus and a high-ly virulent strain of bovine viral diarrhoea vi-rus 1. Comp. Immunol. Microb. 35, 381–390.

Latham J. r., WiLson a. K., 2008. Transcomplemen-tation and synergism in plants: implications for viral transgenes? Mol. Plant Pathol. 9, 85–103.

mandadi K. K., sChoLthof K.-b. G., 2012. Charac-terization of a viral synergism in the monocot Brachypodium distachyon reveals distinctly al-tered host molecular processes associated with disease. Plant Physiol. 160, 1432–1452.

mbanzibWa d. r., tian y., muKasa s. b., vaLKonen J. P. t., 2009. Cassava brown streak virus (Po-tyviridae) encodes a putative Maf/HAM1 pyro-phosphatase implicated in reduction of muta-tions and a P1 proteinase that suppresses RNA silencing but contains no HC-Pro. J. Virol. 83,

6934–6940.

méndez-Lozano J., torres-PaCheCo i., fauquet C. m., rivera-bustamante r. f., 2003. Interactions be-tween geminiviruses in a naturally occurring mixture: Pepper huasteco virus and Pepper gold-en mosaic virus. Phytopathology 93, 270–277.

miraLLes r., ferrer r., soLé r. v., moya a., eLena s. v., 2001. Multiple infection dynamics has pro-nounced effects on the fitness of RNA viruses. J.

Evol. Biol. 14, 654–662.

mLotshWa s., Pruss G. J., vanCe v., 2008. Small RNAs in viral infection and host defense. Trends

Plant Sci. 13, 375–382.

mosChidou P., marteLLa v., Lorusso e., desario C., Pinto P., Losurdo m., CateLLa C., Parisi a., bányai K., buonavoGLia C., 2011. Mixed infec-tion by Feline astrovirus and Feline panleuko-penia virus in a domestic cat with gastroenteri-tis and panleukopenia. J. Vet. Diagn. Invest. 23,

581–584.

nishiGuChi m., Kobayashi K., 2011. Attenuated plant viruses: preventing virus diseases and under-standing the molecular mechanism. J. Gen.

Plant Pathol. 77, 221–229.

PaProCKa m., WołoszyńsKa m., 2004. Potranskryp-cyjne wyciszanie genów u roślin. Kosmos 53,

193–200.

PePin K. m., Lambeth K. hanLey K. a., 2008. Asym-metric competitive suppression between strains of dengue virus. BMC Microbiol. 8, 28.

doi:10.1186/1471-2180-82-8.

Pruss G., Ge X., shi X. m., CarrinGton J. C., vanCe v. b., 1997. Plant viral synergism: the potyviral genome encodes a broad-range pathogenicity