B
EATAK
AWALA, M
ARTAS
ZUMIELEWICZ, A
NNAK
OZANECKACzy ortodonci są jeszcze potrzebni? Epidemiologia
wad zgryzowo−zębowych u dzieci i młodzieży w Polsce
w ostatnich 15 latach
Are Orthodontists Still Needed? Epidemiology of Malocclusion
Among Polish Children and Teenagers in Last 15 Years
Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji, Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278
ISSN 1644−387X
ARTYKUŁ REDAKCYJNY
© Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association
Streszczenie
Narodowy Program Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001 zakładał obniżenie zachorowalności na choroby narządu żucia oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie programów promocji zdrowia i intensyfikację za− pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Oczekiwano 15% obniżenia odsetka dzieci i młodzieży z wadami zgry− zu w stosunku do1995 r. Dane z opublikowanych w ostatnich 15 latach badań epidemiologicznych powinny umoż− liwić ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych programów zdro− wotnych umożliwiających osiągnięcie celów WHO. Celem pracy było porównanie aktualnych danych epidemiologicznych dotyczących występowania w Polsce wad zębowo−zgryzowych wśród dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat. Przedstawiono dane epidemiologiczne pochodzące z badań własnych oraz 21 prac innych autorów dotyczących wad zgryzu w różnych grupach wiekowych (6., 8., 11., 12. i 18. rok życia) opublikowanych w latach 1993–2008. W związku z trudnościami w przeprowadzeniu analizy porównawczej danych przedstawia− nych w poszczególnych publikacjach niemożliwa była jednoznaczna ocena zmian zachodzących w narządzie żu− cia dotyczących zaburzeń zębowo−zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat w Polsce. Podjęto je− dynie próbę interpretacji dostępnych danych: większość badań epidemiologicznych prowadzonych w ciągu ostat− nich 15 lat miało charakter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów Polski, dlatego nie można jednoznacznie ocenić realizacji założeń Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001. Wydaje się jednak, że planowane cele odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zostały osiągnięte. Brakuje ponadto jednolitych kry− teriów oceny zaburzeń zgryzowo−zębowych i ich klasyfikacji, co utrudnia analizę porównawczą danych uzyska− nych w badaniach prowadzonych przez różnych autorów. Obserwuje się tendencję do wzrostu częstości występo− wania wad zgryzowo−zębowych w kolejnych grupach wiekowych. Najczęściej występującymi wadami zgryzu wg klasyfikacji Orlik−Grzybowskiej są wady dotylne – tyłozgryzy (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278). Słowa kluczowe: wady zgryzu, wady zębowe, epidemiologia.
Abstract
The aims of National Program of Stomatognathic System Care for years 1997–2001 were to reduce the incidences of stomatognathic system diseases and the occurrence of malocclusions due to initiation of oral health programs and intensification of caries and gingivitis’ prophylactic. 15% decrease in malocclusion occurrence among children and youth was expected with relation to year 1995. Epidemiological data published during last 15 years should allow to evaluate a fulfillment of the above goals as well as help to create new health programs making realization of WHO goals possible. The purpose of the article was to compare current epidemiological data concerning frequ− ency of dento−occlusal disorders among Polish children and youth in last 15 years. Data from own research and 21 publications of other authors about the occurrence of malocclusions in different age groups (6, 8, 11, 12, 18 year of life) published between years 1993 and 2008 were included. An evaluation of changes in stomatognathic system in dento−occlusal disorders among Polish children in the last 15 years was impossible due to difficulties in compa− ring data presented by different authors. An attempt of the data interpretation was done: majority of epidemiologi− cal research in the last 15 years was regional and few regions were included. The realization of the goals of Natio− nal Program of Stomatognathic System Care for years 1997–2001 cannot be evaluated, however, it seems that schedu−
Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia od− nośnie do zdrowia jamy ustnej na 2020 rok zosta− ły sformułowane w sposób ogólny, tworząc ramy do konstruowania programów zdrowotnych na szczeblu narodowym i regionalnym. Ustalone cele i zadania nie są określone w sposób ilościowy, co pozwala na dostosowanie ich do warunków lokal− nych, uwzględniając miejscowe zapotrzebowanie, priorytety, system opieki zdrowotnej oraz warunki socjalno−ekonomiczne. Zalecenia WHO dotyczą w głównej mierze profilaktyki, wczesnego wykry− wania i leczenia zaburzeń wad zgryzu wrodzo− nych, ale odnoszą się również do:
– wczesnej diagnostyki i leczenia wad zgryzu znacznie upośledzających wygląd;
– zmniejszenia częstości występowania zabu− rzeń estetyki wpływających na codzienne funkcjo− nowanie i relacje społeczne;
– zmniejszenia liczby osób doświadczają− cych trudności w żuciu, połykaniu i mówieniu/ko− munikowaniu się, związanych z utratą zębów i wrodzonymi oraz nabytymi deformacjami twa− rzowymi/zębowymi [1].
Szczegółowe cele zdrowia jamy ustnej do uzy− skania w Polsce w 2015 r. uwzględniające wytycz− ne WHO na 2020 rok odnoszą się do frekwencji próchnicy oraz częstości występowania braków zębowych w określonych grupach wiekowych, ale nie uwzględniają występowania wad zgryzu [2, 3].
W Polsce nie udało się zrealizować wytycz− nych WHO na 2000 r. odnośnie do częstości wy− stępowania próchnicy i najprawdopodobniej nie uda się osiągnąć periodontologicznych celów zdrowia WHO na 2010 r. [4, 5]. W założeniach Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001 zapisano konieczność obniże− nia zachorowalności na choroby narządu żucia oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie programów promocji zdrowia i intensyfikację za− pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Ocze− kiwano, że odsetek dzieci i młodzieży z wadami zgryzu obniży się o 15% w stosunku do 1995 roku [6]. Dane z badań epidemiologicznych opubliko− wanych w ostatnich 15 latach powinny umożliwić ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych pro− gramów zdrowotnych umożliwiających osiągnię− cie celów WHO.
Celem pracy było porównanie danych epide− miologicznych zebranych z publikacji z lat 1993–
–2008 dotyczących częstości występowania w Polsce zaburzeń zgryzowo−zębowych wśród dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach wiekowych. Zebrane dane epidemiologiczne po− chodzą z badań własnych oraz 21 prac innych au− torów, opublikowanych w latach 1993–2009, do− tyczących występowania wad zgryzu w populacji osób ogólnie zdrowych w wieku 6, 8, 11, 12 i 18 lat. Prace były wyszukiwane z wykorzystaniem przeglądarki Głównej Bibliografii Lekarskiej. Kryterium doboru publikacji była: oryginalność pracy, określona grupa wiekowa badanych, bada− nia populacyjne ogólnie zdrowych dzieci i mło− dzieży.
Epidemiologia
wad zgryzowo−zębowych
w populacjach lokalnych
w Polsce
Częstości występowania wad zgryzowo−zębo− wych przedstawiono w tabeli 1.
Częstość wad zgryzowo−zębowych w popula− cji 6−latków według badań przeprowadzonych w latach 1995–1998 wynosiła od 24,2% w Biel− sko−Białej do 60,8% w Poznaniu [7–11]. W bada− niach z 2000 r. wady te stwierdzono u 29,2% dzie− ci w województwie zachodniopomorskim i 65,6% dzieci w województwie mazowieckim [12, 13]. Według danych z 2003 r. wady zgryzowo−zębowe występowały u 39,4% 6−latków we Wrocławiu [14]. Porównując wyniki badań populacyjnych prowadzonych w latach 1995–1998 oraz 2000– –2003, można stwierdzić, że częstość występowa− nia zaburzeń zgryzowo−zębowych wśród dzieci 6−letnich utrzymuje się na stałym poziomie, gdyż w obu przedziałach czasowych zaobserwowano podobną rozpiętość wyników.
Częstość wad zgryzowo−zębowych w grupie 8−latków oceniono w 1999 r. na 78,8% w Grudzią− dzu i 60,0% w Bielsko−Białej, a w 2000 r. na 34,6% w województwie zachodniopomorskim [13, 15, 16]. Według publikacji z 2006 r. wady zgryzu i wady zębowe stwierdzono odpowiednio u 37,5 i 36,1% dzieci we Wrocławiu, a według ob− serwacji z 2007 r. odpowiednio u 50,1 i 25,8% dzieci w Gdyni [17, 18]. W grupie wiekowej 11 lat wady zgryzu występowały u: 76,9% dzieci w Gru− led reduction of 15% of malocclusion was not achieved. Furthermore there is lack of straight rules of dento−occlusal disorders’ diagnosis and their classification. The tendency of increasing frequency of dento−occlusal disorders with age is observed. The most common disorders according to Orlik−Grzybowska’s classification are class II malocc− lusions (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278).
dziądzu, 62,3% w Lublinie, 31,5% w wojewódz− twie zachodniopomorskim i 65% we Wrocławiu [13, 15, 17, 19]. Trudno jest ocenić zmiany często− ści występowania wad zgryzu w czasie wśród dzieci w wieku 8 i 11 lat. W czterech badaniach prowadzonych w różnych województwach w zbli− żonym okresie czasu rozrzut częstości występowa− nia wad w obu grupach wiekowych wynosił ponad 40% W kolejnych latach opublikowano jedynie
dwa badania epidemiologiczne dotyczące tych grup wiekowych, a ich wyniki wśród ośmiolatków różniły się o kilkanaście procent. Analizowano w nich oddzielnie wady zgryzu i wady zębowe, podczas gdy we wcześniejszych badaniach zabu− rzenia te były traktowane łącznie.
W ogólnopolskim badaniu epidemiologicz− nym narządu żucia z 1995 r. wady zgryzowo−zę− bowe stwierdzono u 63,7% 12−latków [20, 21]. Ich Rok ba− Wiek grupy badanej – lata (Age – years)
dania*
6 (6−year−olds) 8 (8−year−olds) 11 (11−year−olds) 12 (12−year−olds) 18 (18−year−olds)
(Year of n (%) n (%) n (%) n (%) n (%)
study)
1993 mazowieckie lubelskie
62,8 (180) [22] 81,0 (100) [28]
1995 Bielsko−Biała Polska Polska
24,2 (70) [7] 63,7 (1860) [20,21] 66,0 (1859) [20,21]
Katowice szczecińskie dolnośląskie
55,0 (70) [7] 53,3 (180) [25] 70,8 (240) [29] poznańskie poznańskie 62,2 (230) [23] 60,6 (180) [23] gdańskie gdańskie 76,1 (180) [24] 71,2 (180) [24] 1996 Szczecin 42,9 (21) [8] 1997 Poznań 60,8 (186) [9] 1998 opolskie opolskie 47,6 (353) [11] 70,9 (491) [11] Lwówek Śląski 57,0 (100) [10]
1999 Grudziądz Grudziądz Grudziądz
78,8 (33) [15] 76,9 (13) [15] 73,3 (30) [15] Bielsko−Biała Lublin
60,0 (1099) [16] 62,3 (589) [19]
2000 zachodnio− zachodnio− zachodnio− zachodnio− zachodnio−
pomorskie pomorskie pomorskie pomorskie pomorskie
29,2 (1084) [13] 34,6 (3217) [13] 31,5 (3512) [13] 28,2 (4265) [13] 8,5 (1557) [13] mazowieckie
65,6 (128) [12]
2003 Wrocław byłe szczecińskie
39,4 (160) [14] 56,6 (120) [27]
2005 mazowieckie
66,1 (62) [26]
2006 Wrocław 37,5/36,1 Wrocław 65,0/84,0 Wrocław 58,0/100,0 (280) [17] (280) [17] (280) [17]
2007 Gdynia 50,1/25,8 (403) [18]
Tabela 1. Częstość występowania wad zgryzowo−zębowych (wyrażona w procentach) w poszczególnych grupach wieko− wych w latach 1993–2008
Table 1. Frequency of malocclusion (in %) with age between years 1993–2008
*Dane zaznaczone kursywą przyporządkowano według daty publikacji, ze względu na brak danych dotyczących czasu badania. 39,4 Wrocław (160)14oznacza częstość wad zgryzowo−zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność grupy bada−
nej/pozycję piśmiennictwa.
65,0/84,0 Wrocław (280)17oznacza częstość wad zgryzu/ częstość wad zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność
częstość była różna w poszczególnych regionach Polski i wynosiła: 53,3% w dawnym wojewódz− twie szczecińskim, 62,2% w poznańskim, 62,8% w warszawskim i 76,1% w gdańskim [22–25]. W badaniach z lat 1998–2000 występowanie zabu− rzeń zgryzowo−zębowych oceniano na 28,2% w województwie zachodniopomorskim, 70,9% w opolskim i 73,3% w Grudziądzu [11, 13, 15]. Według danych z lat 2003–2006 wady zgryzowo− −zębowe występowały u 56,6% populacji dzieci w wieku 12 lat z dawnego województwa szczeciń− skiego, 66,1% populacji 12−latków z wojewódz− twa mazowieckiego i 100% populacji dzieci w tym wieku we Wrocławiu (58% miało wadę zgryzu, 100% wady zębowe) [17, 26, 27]. W gru− pie 12−latków najbardziej miarodajne wydaje się zestawienie danych z prac dotyczących byłych województw: szczecińskiego z 1995 r. i 2003 r. oraz warszawskiego z 1993 i 2005 r. Z badań tych wynika, że w ciągu 10 lat nastąpi kilkuprocentowy wzrost częstości występowania wad zgryzu w tych regionach.
We wspomnianym ogólnopolskim badaniu epidemiologicznym narządu żucia z 1995 r. oce− niano również frekwencję wad zgryzu w populacji młodzieży w wieku 18 lat. W tej grupie wiekowej wady zgryzowo−zębowe stwierdzono u 66,0% osób [20, 21]. W dawnym województwie poznań− skim częstość wad wynosiła 60,6%, w dolnoślą− skim 70,8%, w gdańskim 71,2%, w lubelskim 81% [23, 24, 28, 29]. W badaniu przeprowadzo− nym w 2000 r. w województwie zachodniopomor− skim stwierdzono wady zgryzu u 8,5% osiemna− stolatków [13]. Niemożliwe jest określenie trendu w epidemiologii wad zgryzu w grupie 18−latków, gdyż w latach 1996–2008 opublikowano tylko jed− no badanie obejmujące tę grupę wiekową, brakuje więc danych, które można porównać z wynikami badań z lat 1993 i 1995.
Częstość występowania
wad w kolejnych grupach
wiekowych
Analiza częstości występowania wad zgryzu w poszczególnych rejonach Polski wśród dzieci w kolejnych grupach wiekowych wykazała:
– w czterech regionach (Szczecin, opolskie, Wrocław, Trójmiasto) znaczny (o 10–26%), wzrost liczby wad zgryzu wśród dzieci w wieku 12 lat w stosunku do populacji 6− i 8−latków [8, 11, 14, 17, 18, 24, 25],
– w dwóch regionach (mazowieckie i po− znańskie) niewielki (o 0,5–1,4%) wzrost liczby wad zgryzu wśród dzieci dwunastoletnich w po− równaniu z sześciolatkami [9, 12, 23, 26],
– w dwóch regionach (województwo zacho− dniopomorskie i Grudziądz) niewielki (5,5–6,4%) spadek liczby wad zgryzu wśród dzieci dwunastolet− nich w stosunku do dzieci w wieku 6 i 8 lat [13, 15]. Z porównania ogólnopolskich danych epidemio− logicznych wynika, że w 1995 r. częstość wad zgry− zowo−zębowych była o 2,4% większa wśród osiem− nastolatków w porównaniu z dziećmi 12−letnimi [20, 21]. W zestawieniu natomiast danych z badań 11−, 12− i 18−latków w poszczególnych rejonach kraju z lat 1993–2005 można zauważyć kilka tendencji: od kilkunastoprocentowego wzrostu w Lublinie i Wro− cławiu, przez kilkustopniowy spadek w byłych woje− wództwach poznańskim i gdańskim, po znaczne ob− niżenie liczby wad wśród 18−latków w wojewódz− twie zachodniopomorskim [13, 17, 19, 23, 24, 28, 29]. Należy podkreślić, że dane z województwa za− chodniopomorskiego znacznie odbiegają od wartości uzyskiwanych we wszystkich pozostałych badaniach i trzeba je interpretować z dużą ostrożnością, gdyż autorzy publikacji nie przedstawili ani metody, ani kryteriów oceny badanych wad zgryzu.
Epidemiologia
wad dotylnych
Autorzy dostępnych prac stosowali różną me− todologię i kryteria oceny wad, przy czym w ana− lizowanych publikacjach dominują dwa typy kla− syfikacji: podział na wady lekkie, średnie i ciężkie według WHO oraz podział wad w stosunku do trzech płaszczyzn przestrzennych według Orlik− −Grzybowskiej. Obie klasyfikacje mają pewne ograniczenia. Pierwsza z nich polega na ocenie su− biektywnej, druga natomiast nie uwzględnia wad zębowych oraz możliwości występowania kilku wad u jednej osoby. Utrudnia to interpretację wy− ników publikowanych prac, gdyż autorzy w od− mienny sposób przedstawiają częstość zaburzeń Tabela 2. Częstość występowania wad dotylnych – tyło−
zgryzów, wyrażona w procentach, w trzech grupach wie− kowych
Table 2. Frequency of class II malocclusion (in %) in three age groups
6−latki 8−latki 12−latki
(6−year−olds) (9−year−olds) (12−year−olds) 13,7/34,9 [14] 16,4/43,8 [17] 30,0/51,5 [17] 23,7/42,3 [9] 19,4/32,6 [16] 45,0/68,2 [26] 27,0/47,3 [10] 26,3/52,4 [18]
46,0/70,2 [12]
13,7/34,914 oznacza częstość występowania tyłozgryzów
w ogólnej populacji/ częstość występowania tyłozgryzów w odniesieniu do wad zgryzu/ pozycja piśmiennictwa.
zgryzowo−zębowych, często nie rozgraniczając w jednoznaczny sposób liczby osób, u których stwierdzono jedynie wady zębowe od liczby osób, u których nieprawidłowości zębowe towarzyszą wadom zgryzu. W analizowanych pracach najczę− ściej występującą wadą zgryzu, według klasyfika− cji Orlik−Grzybowskiej, był tyłozgryz. Według różnych autorów stanowił 28,2–70,2% wad zgry− zu wśród dzieci w wieku rozwojowym. W odnie− sieniu do populacji dzieci w wieku 6–12 lat czę− stość jego występowania była oceniana na 13,7–46% (tab. 2) [9–12, 14, 16–18, 26]. Analiza piśmiennictwa odnośnie do występowania tej wa− dy w poszczególnych grupach wiekowych (6, 8, 12 lat) ujawnia, że najrzadziej występuje ona u dzieci 8−letnich, a najczęściej u dzieci 12−let− nich. Wydaje się więc, że podczas wymiany uzę− bienia odsetek wad dotylnych zwiększa się, podobnie jak liczba nieprawidłowości zębowych.
Podsumowanie
Według danych z piśmiennictwa badania epide− miologiczne 12−letnich dzieci i 18−letniej młodzieży z roku 1995 r. stanowiły jedyny w ciągu ostatnich 15 lat projekt badawczy o zasięgu ogólnopolskim. Pozostałe badania populacyjne miały charakter re− gionalny i różniły się od siebie zarówno materiałem (liczebność grupy badanej), jak i metodą (kryteria oceny, sposób klasyfikacji wad). Z tego względu analiza porównawcza danych epidemiologicznych w publikowanych pracach jest bardzo trudna. Nie można jednoznacznie ocenić zmian zachodzących w narządzie żucia dotyczących zaburzeń zębowo− zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat w Polsce, chociaż jest możliwa ostrożna próba interpretacji dostępnych danych.
Analiza prac oryginalnych opublikowanych w latach 1993–2009 i zawartych w nich danych epi− demiologicznych odnoszących się do częstości wy− stępowania zaburzeń zgryzowo−zębowych u dzieci
i młodzieży w wieku 6, 8, 11, 12 i 18 lat pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:
1) większość badań epidemiologicznych pro− wadzonych w ciągu ostatnich 15 lat miało charak− ter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów Polski. Na ich podstawie można tworzyć lokalne programy zdrowotne, ale uzyskane z nich dane są niewystarczające do konstruowania projektów o charakterze ogólnopolskim;
2) na podstawie dostępnych danych nie można jednoznacznie ocenić realizacji założeń Narodo− wego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001, chociaż wydaje się, że planowane ce− le odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zosta− ły osiągnięte;
3) brakuje jednolitych kryteriów oceny zabu− rzeń zgryzowo−zębowych i ich klasyfikacji, co utru− dnia analizę porównawczą danych uzyskanych w badaniach prowadzonych przez różnych autorów; 4) dominującą tendencją w częstości występo− wania wad zgryzowo−zębowych jest wzrost odset− ka zaburzeń w kolejnych grupach wiekowych;
5) najczęściej występującymi wadami zgryzu wg klasyfikacji Orlik−Grzybowskiej są wady do− tylne – tyłozgryzy.
Biorąc pod uwagę wzrost częstości występowa− nia wad zgryzowo−zębowych w kolejnych grupach wiekowych, czemu może towarzyszyć próchnica, braki zębowe, peridontopatie, zaburzenia czynno− ściowe oraz wiele innych zaburzeń, w populacji osób dorosłych należy oczekiwać licznego grona pa− cjentów wymagających złożonego i kosztownego leczenia interdyscyplinarnego. Uwzględniając za− leżności między zaburzeniami zgryzowo−zębowymi a innymi patologiami w narządzie żucia, wydaje się, że profilaktyka, wczesna diagnostyka i leczenie wad zgryzu mogłyby okazać się pomocne w osiąganiu celów zdrowia jamy ustnej i powinny być uwzglę− dnione w ministerialnym „Programie poprawy opie− ki stomatologicznej nad dziećmi i młodzieżą”, którego wdrożenie jest jednym z zadań Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007–2015.
Piśmiennictwo
[1] HOBDELLM., PETERSENP.E., CLARCKSONJ., JOHNSONN.: Global goals for oral health 2020. Int. Dent J. 2003, 53, 285–288.
[2] ADAMOWICZ−KLEPALSKAB., WIERZBICKAM., STRUżYCKAI.: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata 2006 – 2020. Czas. Stomat. 2005, 58, 457–460.
[3] Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015. Załącznik do uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 ma− ja 2007 r.
[4] BANACHJ.: Co z realizacją periodontologicznych celów zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia do 2010 r. w Pol− sce? Dent. Med. Probl. 2002, 39, 9–12.
[5] WIERZBICKAM., KACZMAREKU.: Trend choroby próchnicowej u 12−letnich dzieci na podstawie badań monitorin− gowych stanu zdrowia jamy ustnej. Czy polskie dzieci mają szansę na osiągnięcie narodowego i europejskiego ce− lu zdrowia jamy ustnej? Dent. Med. Probl. 2009, 46, 149–157.
[6] WIERZBICKAM., ADAMOWICZ−KLEPALSKAB., PIEKARCZYKJ., PISULSKA−OTREBAA., SPIECHOWICZE., ZIĘTEKM.:
[7] DOELLINGERR., GOŁBA−ŚWIDERM., GRZESIEWSKAK.: Ocena stanu uzębienia mlecznego i stałego oraz warunków
zgryzowych u dzieci 6−letnich z woj. katowickiego i bielsko−bialskiego – badania porównawcze. Magazyn Sto− mat. 1998, 8, 4, 22–25.
[8] SKOMROP., ZIEMBAZ.: Stan zgryzu i potrzeby w zakresie leczenia ortoodntycznego u dzieci jednej ze szkół pod− stawowych Szczecina. Czas. Stomat. 1998, 51, 277–281
[9] BIEDZIAKB., KURZAWSKIM., POSPIESZYŃSKAM.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci przedszkolnych w Poznaniu. Pozn. Stomat. 1998, 25, 177–184.
[10] KANTORB., WARYCHB.: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6–7−letnich z Lwówka Śląskiego. Ma− gazyn Stomat. 2000, 10, 48–50.
[11] GRZYBOWSKA−SUBTELNAJ., PISULSKA−OTRĘBAA.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży woje− wództwa opolskiego. Czas. Stomat. 2001, 54, 51–56.
[12] ZADURSKAM., PIEKARCZYKB., MARCZYŃSKAM., KOCHANEKA., MASZEWSKAM., RASAŁAA., ZAKRZEWSKAM.: Badania epidemiologiczne wad zgryzu i zaburzeń funkcji układu mięśniowo−stawowego u dzieci w wieku przed− szkolnym. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 34, 11–13.
[13] MYŚLIWIECL., BUCZKOWSKA−RADLIŃSKAJ., TARHONIM., SZUMIGALSKA−KOZAKJ.: Lecznicze potrzeby stomatolo−
giczne u dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego. Zdr. Publ. 2004, 114, 189–192.
[14] KAWALAB., BABIJCZUKT, CZEKAŃSKAA.: Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci
w wieku przedszkolnym. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 319–325.
[15] ŻYSKO−CHRISTD.: Ocena stanu jamy ustnej dzieci 7− 12− i 14−letnich w Szkole Podstawowej nr 2 w Grudziądzu.
Magazyn Stomat. 2001, 11, 5, 24–28.
[16] TRUSZELM., ROZTOCZYŃSKAA., BECKERK.: Stan uzębienia dzieci 8−letnich w Bielsku−Białej. Magazyn Stomat.
2002, 12, 7–8, 12–15.
[17] KAWALAB.: Zmiany w narządzie żucia nieleczonych ortodontycznie mieszkańców Dolnego Śląska w odległych
i współczesnych klinicznych badaniach porównawczych [rozprawa habilitacyjna], Akademia Medyczna, Wrocław 2006.
[18] ONOSZKOM., WOJTASZEK−SłOMIŃSKAA., ROSNOWSKA−MAZURKIEWICZA.: Występowanie wad zgryzu u 8− i 9−let− nich dzieci z terenu Gdyni. Czas. Stomat. 2007, 60, 195–201.
[19] KOMOROWSKAA.: Relacje między potrzebą a zapotrzebowaniem na leczenie ortodontyczne. Ortod. Współ. 1999, 1, 5–10.
[20] JAŃCZUKZ.: Stan narządu żucia polskiej populacji. Nowa Stomat. 1997, 3, 45–49.
[21] SUSZCZEWICZA, LISIECKAK.: Stan zgryzu populacji 12− i 18−latków w Polsce w 1995 roku. Przegl. Stomat. Wie−
ku Rozw. 2001, 35–36, 20–23.
[22] GORDONA., JANICHAJ., REMISZEWSKIA., WACIŃSKA−DRABIŃSKAM., TURSKAA., PERENDYKJ.: Ocena warunków
zgryzowych i stawów skroniowo−żuchwowych u dzieci 7− i 12−letnich – badania porównawcze. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1995, 10, 2, 34–38.
[23] BORYSEWICZ−LEWICKAM., CHŁAPOWSKAJ., KRUSZYŃSKA−ROSADAM., ŚNIATAŁAR.: Występowanie wad zgryzu u dzieci i młodzieży w wieku 12 i 18 lat województwa poznańskiego. Pozn. Stomat. 1995–1996, 129–135. [24] EMERICH−POPLATEKK., ADAMOWICZ−KLEPALSKAB., KACZMARCZYKJ., MARASZKIEWICZ−KULESZAM.: Stan zgryzu
populacji w wieku rozwojowym z województwa gdańskiego. Czas. Stomat. 1999, 52, 301–306.
[25] ROJEKR., LISIECKAK., SUSZCZEWICZA.: Stan zgryzu szczecińskich 12−latków na podstawie badań epidemiolo− gicznych. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 35–36, 31–34.
[26] ZADURSKAM., PIEKARCZYKB., KOCHANEKA., MARCZYŃSKAM., MASZEWSKAM., RASAŁAA., ZAKRZEWSKAM.: Wady zgryzu i zaburzenia funkcji układu mięśniowo−stawowego u dzieci w wieku 10–13 lat. Ortop. Szczęk. Ortod. 2005, 2, 14–17.
[27] ROJEK R., LISIECKA K.: Analiza stanu zgryzu 12−latków w dawnym województwie szczecińskim w latach
1987–2003. Magazyn Stomat. 2009, 19, 1, 20–23.
[28] MIELNIK−BŁASZCZAKM., DUDZIKA., BOROWSKAM.: Ocena stanu narządu żucia u młodzieży w wieku 16, 17 i 18
lat. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1993, 1–2, 39–41.
[29] MALEPSZYA., NOWAK−MALINOWSKAH., KACZMAREKU.: Wybrane parametry stanu zdrowia narządu żucia 18−let−
niej młodzieży województwa dolnośląskiego. Wrocł. Stomat. 2000, 38, 103–109.
Adres do korespondencji:
Beata Kawala
Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM we Wrocławiu ul. Krakowska 26
50−425 Wrocław tel.: +48 71 784 02 99
e−mail: ws−3@stom.am.wroc.pl
Praca wpłynęła do Redakcji: 18.06.2009 r. Zaakceptowano do druku: 13.07.2009 r. Received: 18.06.2009
