Praca oryginalna Original paper
Borelioza, zwana równie¿ chorob¹ z Lyme lub krêt-kowic¹ kleszczow¹, ze wzglêdu na obejmowanie swym zasiêgiem coraz wiêkszych obszarów zaliczana jest do grupy nowo pojawiaj¹cych siê zoonoz, stanowi¹cych zagro¿enie dla zdrowia cz³owieka (8). Za wywo³ywa-nie choroby odpowiedzialne s¹ przenoszone przez kleszcze krêtki z rodziny Spirochetaceae, z gatunku Borrelia burgdorferi sensu lato. W obrêbie gatunku wyró¿nia siê genogatunki Borrelia burgdorferi sensu stricto, bêd¹ce najczêstsz¹ przyczyn¹ choroby w miej-scach endemicznych oraz Borrelia carinii izolowane w Europie i Borrelia afzelii wystêpuj¹ce g³ównie w Azji. Zidentyfikowano równie¿ kilka innych gatunków, rzad-ko wywo³uj¹cych zaka¿enia ludzi, miêdzy innymi opi-sane stosunkowo niedawno Borrelia spielmani (10, 14). Naturalnym rezerwuarem oraz wektorami patogenów wywo³uj¹cych boreliozê s¹ kleszcze oraz zwierzêta wolno ¿yj¹ce, g³ównie gryzonie, zajêczaki, jelenie czy sarny, chocia¿ mog¹ to byæ równie¿ nietoperze, a na-wet gady (www.tbe-info.com, 10, 14). Du¿e znacze-nie w zawlekaniu kleszczy poza obszary swojego na-turalnego wystêpowania odgrywaj¹ wêdruj¹ce ptaki
oraz zwierzêta towarzysz¹ce (13). Gatunkiem klesz-cza, który w Europie odgrywa najwiêksze znaczenie epidemiologiczne, jest Ixodes ricinus. Charakteryzuje go szczególna wra¿liwoæ na nisk¹ wilgotnoæ, a ide-alne rodowisko zabezpieczaj¹ mu lasy dêbowe, gra-bowe, bukowe czy jod³owe z bogatym podszyciem z paproci, leszczyn b¹d je¿yn (www.tbe-info.com). Aktywnoæ ¿yciowa kleszczy w Europie rodkowej rozpoczyna siê najczêciej w po³owie kwietnia i trwa do pocz¹tków listopada, z dwoma szczytami na prze-³omie maja i czerwca oraz wrzenia i padziernika (www.tbe-info.com).
Na wiecie borelioza wystêpuje g³ównie na Pó³kuli Pó³nocnej w Eurazji oraz Ameryce Pó³nocnej, gdzie przewa¿aj¹ lasy strefy umiarkowanej (9). Najwiêcej przypadków zachorowañ wród ludzi odnotowuje siê w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie Centralnej i Wschodniej (5), zw³aszcza w Rosji, Czechach, Aus-trii, a tak¿e w pó³nocno-wschodniej Polsce (7).
Województwo warmiñsko-mazurskie, obok podlas-kiego, l¹spodlas-kiego, ma³opolskiego i podkarpackiego na-le¿y do regionów, w których obserwuje siê
narastaj¹-Borelioza ludzi w województwie
warmiñsko-mazurskim w latach 1999-2008
DOROTA WITKOWSKA, JANUSZ DZISKO*, MAGDALENA LUBIÑSKA,KRYSTYNA IWAÑCZUK-CZERNIK, JANINA SOWIÑSKA
Katedra Higieny Zwierz¹t i rodowiska Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn *Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, ul. ¯o³nierska 16, 10-561 Olsztyn
Witkowska D., Dzisko J., Lubiñska M., Iwañczuk-Czernik K., Sowiñska J. Borreliosis in humans in the region of Warmia and Mazury in 1999-2008
Summary
The objective of this study was to analyze the prevalence of borreliosis in humans over a period of ten years (1998-2008) in the region of Warmia and Mazury, and to compare the results of the analysis with data for all Poland, provided by the National Institute of Hygiene. The incidence statistics for human borreliosis in the region of Warmia and Mazury between 1999 and 2008 were developed based on the data supplied by the Regional Sanitary and Epidemiological Station in Olsztyn. In Warmia and Mazury, as in other parts of Poland, an increase in the incidence and prevalence of human borreliosis has been noted. In the analyzed decade, the number of borreliosis cases increased from 111 in 1999 to 609 in 2008. The steepest increase in the incidence rate of borreliosis was observed in 2006, while the highest number of cases (699) was reported in 2007. Districts that were most affected by the disease were Olsztyn and Ostróda, while the lowest number of cases was noted in Wêgorzewo and Braniewo. The highest incidence rates for borreliosis were reported in the districts of E³k and Ostróda. In Warmia and Mazury, women were more susceptible to the disease than men, and the highest number of patients were aged from 50 to 59. The results of the analysis indicate that borreliosis is increasingly diagnosed in patients who do not show symptoms of the disease in the form of the erythema migrans (EM) rash.
w¹tpliwie na to zjawisko wp³ywaæ mo¿e stosunkowo wysokie zalesienie tych obszarów oraz istnienie na tych terenach wielu orodków wypoczynkowych. Wielu autorów uwa¿a, ¿e zwiêkszaj¹ca siê liczba przypad-ków zachorowañ na choroby odkleszczowe mo¿e mieæ te¿ zwi¹zek ze zmianami klimatu. Coraz ³agodniejsza zima i wy¿sze temperatury wiosenno-jesienne oraz obfite opady sprzyjaj¹ bowiem rozwojowi i utrzymy-waniu siê kleszczy w rodowisku (3, 4, 12, 15).
Celem opracowania by³a analiza wystêpowania bo-reliozy u ludzi na przestrzeni dziesiêciolecia (w latach 1999-2008) w województwie warmiñsko-mazurskim oraz odniesienie uzyskanych wyników do danych Pañstwowego Zak³adu Higieny, dotycz¹cych ca³ego kraju.
Materia³ i metody
Zestawienia przypadków wystêpowania boreliozy u lu-dzi na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego, obej-muj¹ce okres od 1999 do 2008 r., zosta³y wykonane na podstawie danych udostêpnionych przez Wojewódzk¹ Sta-cjê Sanitarno-Epidemiologiczn¹ w Olsztynie.
Dokumentacja obejmowa³a wszystkie zg³oszone przy-padki zachorowañ u ludzi, z uwzglêdnieniem poszczegól-nych powiatów, a w przypadku lat 2003-2008 tak¿e p³ci i wieku oraz podstawy diagnozy choroby.
ród³o informacji stanowi³y tak¿e ogólnodostêpne biu-letyny informacyjne Pañstwowego Zak³adu Higieny (PZH 2000-2009).
Wyniki i omówienie
Z meldunków PZH (1) wynika, ¿e zachorowania ludzi na boreliozê w Polsce, podobnie jak w innych rejonach wiata, wystêpuj¹ coraz czêciej. Na prze-strzeni analizowanego dziesiêciolecia (1999-2008) mo¿na zaobserwowaæ coroczny wzrost liczby zarejes-trowanych przypadków tej choroby, z
wyj¹t-kiem roku 2002, kiedy nast¹pi³ nieznaczny spadek w stosunku do roku poprzedzaj¹cego. W 2008 r. natomiast zarejestrowano o 7357 wiêcej przypadków boreliozy w Polsce ni¿ na pocz¹tku analizowanej dekady (tab. 1). Mimo ¿e omawiana zoonoza wystêpuje na terenie ca-³ego kraju, to zdecydowanie najliczniejsze za-chorowania odnotowuje siê w Polsce pó³noc-no-wschodniej oraz po³udniowej. W latach 1999-2008 najwiêksz¹ liczbê zachorowañ re-jestrowano w województwach: podlaskim (6311), l¹skim (5451), ma³opolskim (4759), warmiñsko-mazurskim (3699) oraz podkarpac-kim (3244). Z kolei najmniej liczne przypadki choroby w omawianym okresie wystêpowa³y na terenie województwa lubuskiego (1013) i pomorskiego (1066), chocia¿ i w tych woje-wództwach liczba zachorowañ wzros³a z 5 (1999) do 209 (2008) w lubuskim oraz z 13 (1999) do 267 (2007) w pomorskim. Podobne
noci na 100 tys. osób (1).
Podobnie jak na pozosta³ym obszarze kraju w wo-jewództwie warmiñsko-mazurskim rejestruje siê co-raz czêstsze zachorowania i coco-raz wy¿szy wskanik zapadalnoci ludzi na boreliozê (tab. 1). W latach 1999--2001 co roku przybywa³o oko³o kilkudziesiêciu cho-rych. Natomiast w 2002 r., podobnie jak w ca³ym kra-ju, nast¹pi³ spadek liczby zachorowañ. W 2003 r. licz-ba przypadków boreliozy w stosunku do 2002 r. zwiêk-szy³a siê o 117, po czym, w odró¿nieniu od ca³ego kraju, w kolejnych dwóch latach zmniejszy³a siê o 31 zachorowañ w 2004 r. oraz o 10 w 2005 r. Z kolei w 2006 r. w województwie warmiñsko-mazurskim od-notowano najbardziej dynamiczny wzrost liczby za-chorowañ na boreliozê w ci¹gu 10 lat, gdy¿ liczba cho-rych zwiêkszy³a siê o 275 w porównaniu z 2005 r. Podobne tendencje wyst¹pi³y w skali ca³ej Polski (tab. 1). W 2007 r. natomiast liczba zachorowañ, mimo ¿e nie wzros³a tak intensywnie jak w 2006 r., by³a naj-wiêksza (699) w omawianym wieloleciu. W kolejnym, 2008 r., liczba zarejestrowanych w województwie warmiñsko-mazurskim przypadków boreliozy zmniej-szy³a siê do 609, co odbiega³o od tendencji obserwo-wanych na obszarze ca³ego kraju (tab. 1). W latach 1999-2003 wskanik zapadalnoci ludzi na boreliozê na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego by³ trzykrotnie wy¿szy ni¿ w ca³ym kraju, natomiast w po-zosta³ym okresie ró¿nica ta by³a nieco mniejsza, cho-cia¿ w dalszym ci¹gu wskanik ten by³ dwukrotnie wy¿szy (tab. 1).
Analizuj¹c zachorowania ludzi na boreliozê w po-szczególnych powiatach województwa warmiñsko--mazurskiego (ryc. 1) stwierdzono, ¿e w omawianym dziesiêcioleciu ³¹cznie najwiêcej przypadków choro-by mia³o miejsce w powiecie olsztyñskim (632). Szcze-gólnie wysok¹ liczbê chorych na boreliozê zarejestro-Tab. 1. Liczba zachorowañ i zapadalnoæ ludzi na boreliozê w woje-wództwie warmiñsko-mazurskim w latach 1999-2008 (na podstawie PZH 2000-2009) k o R o w tz d ó w e j o W e i k s r u z a m -o k s ñ i m r a w Polska æ o n l a w o r o h c a z naza1p0a0dtaylsn.oosæób zachorowalnoæ naza1p0a0dtaylsn.oosæób 9 9 9 1 111 17,6 1891 12,3 0 0 0 2 202 13,8 1850 14,8 1 0 0 2 272 18,5 2471 16,3 2 0 0 2 235 16,0 2033 15,3 3 0 0 2 352 24,6 3575 19,4 4 0 0 2 321 22,5 3817 10,0 5 0 0 2 311 21,8 4447 11,5 6 0 0 2 586 41,1 6680 17,5 7 0 0 2 699 49,0 7723 20,3 8 0 0 2 609 42,7 8248 21,6
wano tu w latach 2007 (153) i 2008 (124), podobnie jak w skali ca³ego województwa i kraju (tab. 1). Ko-lejnym powiatem, gdzie zarejestrowano wysok¹ licz-bê chorych, jest powiat ostródzki (³¹cznie 575). Na tym terenie rekordow¹ liczbê zachorowañ stwierdzono w latach 2006-2008 (ryc. 1). Liczne przypadki bore-liozy u ludzi w latach 1999-2008 wyst¹pi³y te¿ w
po-wiatach: e³ckim, i³awskim, szczycieñskim, elbl¹skim (ryc. 1). Zdecydowanie najni¿sz¹ liczbê chorych zare-jestrowano natomiast w powiatach wêgorzewskim i braniewskim (odpowiednio, 14 i 16 przypadków w ca³ym dziesiêcioleciu). Nale¿y jednak dodaæ, ¿e wskanik zapadalnoci w poszczególnych powiatach (ryc. 2) wykazywa³ inne tendencje ni¿ wskanik za-0 20 40 60 80 100 120 140 160 BartoszyceBraniewoDzia³dowo
Elbl¹g E³k Gi¿ycko Go³dap I³awa Kêtrzyn Lidzbark W. Mr¹gowo Nidzica Nowe Miasto L.
Olecko Olsztyn Ostróda PiszSzczytno Wêgorzewo
Liczba
zachorowañ
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Ryc. 1. Liczba zachorowañ ludzi na boreliozê w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999-2008
BartoszyceBraniewoDzia³dowo
Elbl¹g E³k Gi¿ycko Go³dap I³awa Kêtrzyn Lidzbark W. Mr¹gowo Nidzica Nowe Miasto L.
Olecko Olsztyn Ostróda PiszSzczytno Wêgorzewo 0 20 40 60 80 100 120 Zapadalnoœæ na 100 tys. os. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Tab. 3. Wystêpowanie boreliozy u ludzi w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2003-2008 z uwzglêdnieniem struk-tury wiekowej k o R Wiek daBnraykch Ogó³em 9 -0 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 3 0 0 2 12 13 34 24 161 196 162 32 5 23 352 4 0 0 2 13 19 26 23 153 100 159 34 4 321 5 0 0 2 13 21 34 36 152 186 151 21 7 311 6 0 0 2 14 33 46 73 199 120 171 34 6 90 586 7 0 0 2 12 24 73 53 134 222 101 66 9 15 699 8 0 0 2 15 19 47 70 105 176 107 62 9 19 609 m e ³ ó g O 39 129 260 279 504 800 451 249 40 127 2878
Tab. 2. Wystêpowanie boreliozy u ludzi w województwie war-miñsko-mazurskim w latach 2003-2008 z uwzglêdnieniem p³ci
k o R P³eæ Brakdanych Ogó³em y t e i b o k mê¿czy in 3 0 0 2 186 138 28 352 4 0 0 2 178 143 321 5 0 0 2 174 137 311 6 0 0 2 297 217 72 586 7 0 0 2 373 324 12 699 8 0 0 2 331 272 16 609 m e ³ ó g O 1539 1231 108 2878
zapadalnoci by³y kolejno: e³cki, ostródzki, i³awski, olecki, szczycieñski i piski. Natomiast powiat olsztyñ-ski, w którym stwierdzano najwiêcej przypadków za-chorowañ, pod wzglêdem wskanika zapadalnoci zna-laz³ siê na 9 pozycji wród 19 powiatów, co wynika z wiêkszego zaludnienia tego terenu.
W prawid³owej diagnostyce boreliozy wa¿nym ele-mentem jest wywiad epidemiologiczny, uwzglêdnia-j¹cy informacje o uk³uciu przez kleszcza (11). Wydaje siê to szczególnie wa¿ne w wietle danych, które do-wodz¹, ¿e czêste nara¿enie na kontakt z kleszczami zmniejsza prawdopodobieñstwo wyst¹pienia u chorych rumienia wêdruj¹cego (EM), zwiêkszaj¹c ryzyko ujaw-nienia siê choroby w póniejszym stadium, czêsto w postaci neuroboreliozy, znacznie zmniejszaj¹c szan-se na powodzenie leczenia (6). Dane, które przedsta-wia ryc. 3, wskazuj¹, ¿e zwiêkszaj¹ca siê liczba stwier-dzonych zachorowañ na boreliozê z pewnoci¹ wyni-ka nie tylko z rosn¹cej w rodowisku populacji zawyni-ka- zaka-¿onych kleszczy, ale równie¿ z wiêkszej wiadomoci spo³eczeñstwa o koniecznoci zg³aszania siê do leka-rza w przypadku uk³ucia przez kleszcza lub/i zaobser-wowania rumienia na skórze. W 2003 r. w wojewódz-twie warmiñsko-mazurskim zarejestrowano bowiem 264 chorych, którzy zg³osili uk¹szenia przez kleszcza, natomiast w 2008 r. liczba takich osób wzros³a do 442. Tak wyranej tendencji wzrostowej w poszczególnych latach nie obserwuje siê natomiast w przypadku
wy-st¹pienia rumienia wêdruj¹cego (ryc. 3). Byæ mo¿e wynika to z wykrycia u chorych ju¿ przewlek³ej po-staci boreliozy, gdy¿ przeoczyli oni uk³ucie przez klesz-cza i wyst¹pienie rumienia, ale równie¿ mog³y to byæ przypadki potwierdzaj¹ce, ¿e taka postaæ mo¿e w ogóle nie wystêpowaæ u zaka¿onych osób (6, 11).
W latach 2003-2008 w województwie warmiñsko--mazurskim zdecydowanie wy¿sz¹ liczbê zachorowañ na boreliozê stwierdzono u kobiet (³¹cznie 1539 przy-padków) ni¿ u mê¿czyzn (1231) tab. 2. Dybowska (2), analizuj¹c dokumentacjê medyczn¹ chorych z roz-poznaniem boreliozy w Bydgoszczy w latach 1993--2001, równie¿ stwierdzi³a wiêksz¹ liczbê zachorowañ wród kobiet. W województwie warmiñsko-mazur-skim w latach 2003-2008 w przewa¿aj¹cej liczbie cho-roba wystêpowa³a u pacjentów w wieku 50-59 lat (³¹cz-nie 800 osób), nastêp(³¹cz-nie 40-49 lat (504) i 60-69 lat (451) tab. 3. Najmniej nara¿one na zachorowania by³y dzieci w wieku 0-9 lat (³¹cznie 39 przypadków) i osoby starsze, powy¿ej 80. roku ¿ycia (40 przy-padków). Wyniki te s¹ bardzo zbli¿one do wyników uzyskanych w 2002 r. na terenie Dolnego l¹ska (11). Niskie wskaniki zachorowalnoci na boreliozê u naj-m³odszych i najstarszych przedstawicieli spo³eczeñ-stwa prawdopodobnie wynikaj¹ z mniejszej aktywno-Ryc. 3. Liczba osób chorych na boreliozê w województwie warmiñsko-mazurskim, u których w latach 2003-2008 stwier-dzono uk¹szenie przez kleszcza lub rumieñ wêdruj¹cy
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 Liczba przypadków uk¹szenie przez kleszcza 264 266 264 369 416 442 rumieñ wêdruj¹cy 193 218 144 305 350 273 2003 2004 2005 2006 2007 2008
ci tych osób, a tym samym z ograniczonego kontaktu ze rodowiskiem przebywania kleszczy.
Podsumowuj¹c wyniki niniejszych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e borelioza ludzi w województwie war-miñsko-mazurskim jest narastaj¹cym problemem. Z pewnoci¹ wynika to z faktu, ¿e w pó³nocno-wschod-niej czêci naszego kraju warunki klimatyczne, a zw³aszcza obfite opady, wyj¹tkowo sprzyjaj¹ aktyw-noci kleszczy (15). Dodatkowe niebezpieczeñstwo stanowi fakt, ¿e w sezonie letnim Warmia i Mazury czy Puszcza Bia³owieska s¹ bardzo atrakcyjnymi tere-nami turystycznymi i zdarza siê, ¿e to w³anie tutaj dochodzi do zaka¿enia pacjentów z innych regionów kraju (11).
Wydaje siê, ¿e ze wzglêdu na olbrzymi¹ liczbê czyn-ników wp³ywaj¹cych ostatecznie na wystêpowanie w przyrodzie zaka¿onych kleszczy, w walce z choro-bami przez nie przenoszonymi najwa¿niejsze jest ci¹g-³e uwiadamianie spoci¹g-³eczeñstwa o sposobach ochro-ny przed infekcj¹ oraz o koniecznoci zg³aszania do lekarza uk³ucia przez kleszcza lub wyst¹pienia rumie-nia wêdruj¹cego.
Pimiennictwo
1.Czarkowski M. P., Cieleb¹k E., Stêpieñ E., Kondej B., Dacka P., Staszew-ska E.: Choroby zakane i zatrucia w Polsce. Biul. PZH 2000-2009. 2.Dybowska D.: Borelioza narastaj¹cy problem kliniczny. Wiad. Lek. 2006,
59, 23-26.
3.Estrada-Peña A.: Forecasting habitat suitability for ticks and prevention of tick-borne diseases. Vet. Parasitol. 2001, 98, 111-132.
4.Estrada-Peña A., Venzal J. M.: Changes in habitat suitability for the tick Ixodes ricinus (Acari: Ixodidae) in Europe (1990-1999). EcoHealth 2006, 3, 154-162.
5.Figlerowicz M.: Borelioza pami¹tka z wakacji (Lyme disease a Holiday souvenir). Przew. Lek. 2006, 8, 56-59.
6.Flisiak R., Za³ê¿ny W., Prokopowicz D.: Analiza przebiegu boreliozy z Lyme w zale¿noci od pierwotnej postaci klinicznej choroby u mieszkañców Bia-³owie¿y. Przegl. Epidemiol. 2004, 58, 445-450.
7.Flisiak R., Za³ê¿ny W., Prokopowicz D.: Zale¿noæ miêdzy ekspozycj¹ na kleszcze a intensywnoci¹ odpowiedzi immunologicznej przeciw Borrelia burgdorferi u ludzi. Medycyna Wet. 2000, 56, 579-581.
8.Gliñski Z., Kostro K.: Nowo pojawiaj¹ce siê zoonozy zagra¿aj¹ce zdrowiu publicznemu. ¯ycie Wet. 2005, 80, 481-484.
9.Jensenius M., Parola P., Raoult D.: Threats to international travelers posed by tick-borne diseases. Travel Med. Infect. Dis. 2006, 4, 4-13.
10.Karczmarczyk R., Klimentowski S.: Krêtkowica kleszczowa zwierz¹t. Medy-cyna Wet. 1999, 55, 788-791.
11.Kiewra D., Dobracki W., Lonc E., Dobracka B.: Ekspozycja na uk³ucia przez kleszcze a wystêpowanie rumienia wêdruj¹cego u pacjentów z borelioz¹ z Lyme na terenie Dolnego l¹ska. Przegl. Epidemiol. 2004, 58, 281-188. 12.Lindgren E., Gustafson R.: Tick-borne encephalitis in Sweden and climate
change. Lancet 2001, 358, 16-18.
13.P³oneczka K., Rypu³a K., Karczmarczyk R., Szenborn L., Stañczak J.: Bada-nia kleszczy w kierunku zaka¿eBada-nia Ehrlichia canis z zastosowaniem reakcji PCR. Medycyna Wet. 2006, 62, 553-556.
14.Steere A. C.: Lyme borreliosis in 2005, 30 years after initial observations in Lyme Connecticut. Wien. Klin. Wschr. 2006, 118, 625-633.
15.Zajkowska J., Kondrusik M., Zajkowska O., Kumierczyk J., Czupryna P., Pancewicz P.: Statystyczna analiza wp³ywu czynników meteorologicznych na zapadalnoæ na kleszczowe zapalenie mózgu w Bia³ymstoku. Przegl. Epi-demiol. 2008, 62, 453-460.
Adres autora: dr Dorota Witkowska, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsz-tyn; e-mail: dorota.witkowska@uwm.edu.pl
