Zasoby kapitałowe jako determinanta konkurencyjności czynnikowej gospodarki Polski w latach 1995-2005

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 837. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Elżbieta Bombińska Katedra Handlu Zagranicznego. Zasoby kapitałowe jako determinanta konkurencyjności czynnikowej gospodarki Polski w latach 1995–2005 1. Pojęcie konkurencyjności czynnikowej i jej determinanty Kategoria konkurencyjności czynnikowej pojawiła się i funkcjonuje w literaturze ekonomicznej dotyczącej międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej. Współcześnie spotkać można wiele definicji międzynarodowej konkurencyjności1. Nie wypracowano jak dotąd jednego, powszechnie akceptowanego sposobu definiowania tej – bardzo popularnej wśród ekonomistów, polityków i praktyków życia gospodarczego – kategorii. W literaturze przedmiotu funkcjonują natomiast dwa pojęcia dotyczące międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, a mianowicie międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki oraz jej międzynarodowa pozycja konkurencyjna. Kategorie te dotyczą wprawdzie tego samego przedmiotu badań, uwypuklają jednak różne jego aspekty. Pojęciem szerszym jest międzynarodowa zdolność konkurencyjna, która jest rozumiana jako dynamiczna właściwość krajowego układu gospodarczego, obrazująca jego długookresową zdolność aktywnego i antycypowanego dostosowania 1 Na ten temat zob. m.in. J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania SGPiS, nr 153, Warszawa 1984; W. Bieńkowski, Reganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, PWN, Warszawa 1995; M. Lubiński, S. Michalski, J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcie i sposób mierzenia, IRiSS, Warszawa 1995; J. Misala, Teoretyczne podstawy międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, Prace i Materiały nr 141, Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 1995..

(2) Elżbieta Bombińska. 6. się do zmieniających się warunków gospodarczych, technologicznych i innych, jako zdolność do działań umożliwiających wzrost lub utrzymanie udziału w korzyściach wynikających z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy2. Kategorię zdolności konkurencyjnej można więc utożsamiać ze zdolnością gospodarki otwartej do długofalowego wzrostu, gdyż budowanie konkurencyjności ma na celu zarówno trwałe uzyskiwanie korzyści z wymiany międzynarodowej, jak i stymulowanie rozwoju gospodarczego danego kraju. Zdolność konkurencyjna kraju jest również określana jako konkurencyjność czynnikowa, jako że podkreśla nie tyle zdolność do konkurowania na arenie międzynarodowej, ile zdolność gospodarki krajowej do poprawy konkurencyjności. Stanowi ona zatem dynamiczne ujęcie konkurencyjności od strony jej czynników i uwarunkowań. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna natomiast dotyczy udziału danego kraju w międzynarodowym podziale pracy i szeroko rozumianej wymianie gospodarczej (wymianie produktów i czynników wytwórczych). Jest ona określana mianem konkurencyjności wynikowej, gdyż ujmuje konkurencyjność statycznie, od strony jej efektów. Pomimo różnic w sposobie definiowania kategorii międzynarodowej konkurencyjności kraju, a w związku z tym – braku jednolitego, spójnego zbioru jej determinant, zasoby czynników produkcji, którymi dysponuje gospodarka krajowa, są postrzegane jako kluczowa determinanta jej konkurencyjności. Na ogromne znaczenie zasobów ludzkich, kapitałowych oraz – a może przede wszystkim – zasobów technologicznych w budowaniu przewagi konkurencyjnej kraju wskazują m.in. autorzy znanych teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarek narodowych: M.E. Porter3 oraz naukowcy i eksperci współpracujący z Międzynarodowym Instytutem Rozwoju Zarządzania z Lozanny, który przygotowuje coroczne raporty o stanie konkurencyjności4. Stwierdzają oni, że źródłem wzrostu produkcji i konkurencyjności są nowe technologie powstające jako rezultat badań naukowych, inwestycje pozwalające na ich implementację oraz wykształceni ludzie, którzy umieją je tworzyć i wykorzystywać5. D. Huebner, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju, „Ekonomista” 1994, nr 3. 2. 3 Obok czynników produkcji elementami czworoboku narodowej przewagi konkurencyjnej, nazywanego również diamentem M.E. Portera, są: cechy popytu, branże pokrewne i wspierające, strategia i struktura firmy oraz konkurencja. Por. M.E. Porter, The Competetive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990.. W raportach tych ujmowane są następujące czynniki konkurencyjności: wewnętrzny potencjał gospodarczy, umiędzynarodowienie gospodarki, działalność rządu, sektor finansowy, infrastruktura, przedsiębiorczość, nauka i technologia oraz zasoby ludzkie. 4. M. Lubiński, Konkurencyjność gospodarki czy przedsiębiorstwa?, „Gospodarka Narodowa” 1995, nr 6. 5.

(3) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 7. W budowaniu trwałej przewagi konkurencyjnej kraju ogromne znaczenie przypisuje się czynnikowi ludzkiemu. Podkreśla się przy tym, że istotne są nie tyle charakterystyki ilościowe tego czynnika produkcji, lecz jego jakość (na którą składają się m.in. poziom wykształcenia, poziom etyki zawodowej, mobilność, duch przedsiębiorczości) oraz efektywność wykorzystania. Wysoka wydajność pracy, relatywnie niskie jednostkowe koszty pracy nie tylko świadczą o posiadanej przez kraj zdolności konkurencyjnej, lecz także stanowią przesłankę utrzymania przez kraj zdolności do konkurowania w przyszłości. Zasoby kapitałowe kraju, zarówno w formie kapitału rzeczowego (produkcyjnego), jak i finansowego, stanowią kolejną istotną determinantę konkurencyjności czynnikowej kraju. Wielkość, struktura oraz stan majątku trwałego, w tym przede wszystkim aparatu wytwórczego w przemyśle, mają decydujący wpływ na dynamikę produkcji i jej strukturę, determinując jakość i konkurencyjność dóbr oferowanych przez kraj na rynku wewnętrznym i za granicą. Kapitał finansowy, którym dysponuje gospodarka krajowa, jego wielkość, struktura, dostępność i koszt uzyskania ma natomiast bezpośredni wpływ na decyzje inwestycyjne podmiotów gospodarczych, warunkując tym samym dynamikę rozwojową przedsiębiorstw i gospodarki narodowej jako całości. Zasoby technologiczne są powszechnie uznawane za kluczowy czynnik konkurencyjności we współczesnej gospodarce. Zdaniem M.E. Portera przewaga konkurencyjna zarówno przedsiębiorstw, jak i krajów jest wynikiem walki konkurencyjnej, w której głównym orężem są innowacje. Właśnie przez innowacje – o charakterze technologicznym, a także związane z produktem, procesem produkcji, nowym podejściem do rynku – przedsiębiorstwa uzyskują przewagę konkurencyjną nad krajowymi i zagranicznymi rywalami. Analizując znaczenie czynników produkcji, M.E. Porter dowodzi, że w tworzeniu przewagi konkurencyjnej krajów coraz mniejszą rolę odgrywają czynniki produkcji w ujęciu klasycznej teorii kosztów komparatywnych. Procesy globalizacji we współczesnej gospodarce światowej osłabiły bowiem, jego zdaniem, znaczenie dostępności określonych czynników wytwórczych w danym miejscu. Zasoby ludzkie, kapitał i wiedza charakteryzują się obecnie znaczną mobilnością – mogą być one przesuwane między krajami. W tworzeniu przewagi konkurencyjnej narodów miejsce tradycyjnych, dziedziczonych czynników produkcji (zasoby naturalne, nisko wykwalifikowana siła robocza) zajmują czynniki kreowane przez dany kraj, np. przez system edukacji i wspieranie badań. We wspomnianych raportach Międzynarodowego Instytutu Rozwoju Zarządzania z Lozanny nauka i technologia stanowią jeden z ośmiu podstawowych czynników międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Autorzy raportów podkreślają, że wysokie wydatki na badania rozwojowe w długim okresie znajdują przełożenie na konkurencyjność przedsiębiorstwa, a w konsekwencji na kon-.

(4) 8. Elżbieta Bombińska. kurencyjność całej gospodarki narodowej. Zauważają oni również, że o ile w krajach zaawansowanych pod względem gospodarczym celowe jest kierowanie środków na badania podstawowe i kreowanie wiedzy, o tyle w krajach uboższych uzasadnionym wyborem ekonomicznym jest nacisk na tworzenie zaplecza badawczego dla zastosowań, czyli twórczego wcielania nowych technologii6. W niniejszym artykule przeprowadzona została analiza zmian, które wystąpiły w zasobach kapitałowych polskiej gospodarki w latach 1995–2005 oraz podjęto próbę oceny ich wpływu na kształtowanie się zdolności konkurencyjnej naszego kraju w tym okresie. Dane statystyczne wykorzystane w artykule zaczerpnięto z publikacji GUS, w szczególności Roczników statystycznych RP oraz opracowań Inwestycje w środki trwałe w gospodarce narodowej z lat 1996–2006. 2. Zasoby kapitałowe i ich zmiany w latach 1995–2005 W latach 1995–2005 w gospodarce polskiej nie odnotowano zmian w zakresie kapitału produkcyjnego, które mogłyby w zasadniczy sposób poprawić jej konkurencyjność czynnikową. Zwraca uwagę przede wszystkim wysoki poziom dekapitalizacji majątku trwałego, zwłaszcza maszyn i urządzeń (por. tabela 1). W 1995 r. stopień zużycia środków trwałych w całej gospodarce wyniósł 44,7% i w kolejnych latach powiększył się, osiągając w 2005 r. poziom 46,2%, a dla maszyn i urządzeń 62,3%. Ten niekorzystny obraz stanu majątku produkcyjnego dodatkowo pogarsza fakt, że poziom jego dekapitalizacji w sekcji przetwórstwa przemysłowego był w badanym okresie wyższy niż w całej gospodarce, choć warto przy tym odnotować dwa pozytywne zjawiska. Po pierwsze, stopień zużycia środków trwałych w działalności produkcyjnej w badanym okresie obniżył się z 51,1% do 46,9%, a po drugie w odniesieniu do maszyn i urządzeń w tej sekcji kształtuje się on na poziomie niższym (56,4%) niż w całej gospodarce narodowej (62,3%). W wielu gałęziach przetwórstwa, w tym w dziedzinach naukochłonnych, wystąpiła w analizowanej dekadzie poprawa w zakresie poziomu dekapitalizacji środków trwałych. Jego obniżkę odnotowano m.in. w: produkcji koksu, przetwórstwie ropy naftowej (o 15,1 punktu procentowego do wysokości 35,1%), produkcji maszyn biurowych i komputerów (o 13,1 punktu procentowego do wysokości 38,1%), produkcji sprzętu i aparatury RTV (o 4,6 punktu procentowego do poziomu 39,8%), produkcji pojazdów mechanicznych (o 5,6 punktu procentowego do poziomu 42,9%). Tym korzystnym zjawiskom towarzyszył jednak wzrost stop6 E. Bombińska, Zasoby technologiczne jako czynnik międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej [w:] Handel międzynarodowy 2001, Materiały IX Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. K. Budzowski, S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 59–60..

(5) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 9. nia zużycia majątku produkcyjnego m.in. w przemyśle precyzyjnym (z 51,1% do 52,9%) i elektromaszynowym (z 42,3% do 50,5%). Tabela 1. Stopień zużycia środków trwałych w Polsce w latach 1995 i 2005 (w %) Wyszczególnienie Ogółem gospodarka narodowa Rolnictwo i leśnictwo Przemysł Górnictwo i kopalnictwo Działalność produkcyjna, w tym: produkcja artykułów spożywczych produkcja drewna, wyrobów z drewna produkcja koksu, przetworów ropy naftowej produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych produkcja maszyn i urządzeń produkcja maszyn biurowych i komputerów produkcja maszyn i aparatury elektrycznej produkcja sprzętu i aparatury RTV produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych produkcja pojazdów mechanicznych Budownictwo Handel i naprawy Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe Edukacja Ochrona zdrowia i opieka socjalna. Ogółem (1995). Ogółem (2005). 44,7 56,3 48,5 51,9 51,1 44,3 52,7 50,2 50,7 57,3 51,2 42,3 44,4. 46,2 70,0 49,6 54,6 46,9 44,4 44,6 35,1 52,5 55,9 38,1 50,5 39,8. W tym maszyny i urządzenia (2005) 62,3 81,2 60,0 67,9 56,4 55,1 51,3 46,2 60,7 67,9 56,2 59,0 47,5. 51,1. 52,9. 63,4. 48,5 48,0 37,0 53,8 27,5 40,1 43,6. 42,9 35,0 36,4 53,6 48,3 40,6 45,9. 50,4 59,4 57,7 62,2 68,6 81,0 67,3. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa, wydania z lat 1996–2006.. Obniżenie poziomu dekapitalizacji środków trwałych w niektórych sekcjach i działach polskiej gospodarki było związane m.in. z przyspieszeniem tempa procesów restytucyjno-modernizacyjnych, widocznym w latach 1996–2000 (por. tabela 2). Średnioroczne tempo przyrostu środków trwałych w całej gospodarce osiągnęło w okresie objętym analizą wartość 3,1%. Zwraca uwagę fakt, że dla sekcji przetwórstwa przemysłowego wskaźnik ten był wyższy (4,3%), ustępując jednak znacząco dynamice wzrostu majątku trwałego w takich sekcjach, jak pośrednictwo finansowe (16,9%), handel i naprawy (12%) czy budownictwo (9,7%)..

(6) Elżbieta Bombińska. 10. Tabela 2. Dynamika przyrostu środków trwałych w wybranych sekcjach gospodarki Polski w latach 1995–2005 (rok poprzedni = 100) Wyszczególnienie. Ogółem. Działalność produkcyjna. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. 102,1 104,8 103,5 103,9 103,9 104,2 102,7 102,3 101,8 102,2 102,4 103,6 107,6 104,0 104,1 105,4 103,7 103,5 103,4 103,7 103,2 105,4. Pośrednictwo finansowe. 130,6 128,9 129,4 135,0 126,6 114,1 112,0 105,3 102,1 100,8 101,9. Handel i naprawy. 114,4 111,6 114,1 117,7 118,9 116,2 111,5 106,3 107,0 106,5 108,3. Budownictwo. 101,2 108,7 112,3 110,8 110,9 123,7 106,8 107,4 113,0 107,3 106,2. Źródło: jak w tabeli 1 i obliczenia własne.. Tabela 3. Struktura rodzajowa środków trwałych w gospodarce Polski w latach 1995, 2000 i 2005 (w % ogólnej wartości środków trwałych; według bieżących cen ewidencyjnych) Wyszczególnienie Ogółem Przemysł. Źródło: jak w tabeli 1.. Budynki i budowle 1995 76,0 54,0. 2000 67,0 47,5. 2005 66,0 45,0. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia 1995 2000 2005 17,0 25,4 27,0 43,0 49,6 51,0. Środki transportu 1995 7,0 3,0. 2000 7,6 2,9. 2005 7,0 4,0. W latach 1995–2005 nastąpiły korzystne zmiany w strukturze rodzajowej środków trwałych (por. tabela 3) w postaci wyraźnego zmniejszenia udziału budynków i budowli w wartości tego majątku (o 10 punktów procentowych z 76% do 66%) na rzecz jego aktywnych składników – maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi (wzrost udziału z 17% do 27%). To samo zjawisko, ale w nieco mniejszym nasileniu, można było zaobserwować również w sekcji przetwórstwa przemysłowego, w której maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia stanowiły w 2005 r. 51% wartości majątku produkcyjnego (wzrost o 8 punktów procentowych), zaś udział biernych składników tego majątku obniżył się do poziomu 45% (spadek o 9 punktów procentowych). Pomimo tych – bez wątpienia – pozytywnych zmian struktura rodzajowa środków trwałych w polskiej gospodarce jest wciąż niekorzystna. Przyczyną tego stanu rzeczy są zarówno pozostałości struktury rzeczowej majątku produkcyjnego ukształtowanej jeszcze w okresie gospodarki centralnie kierowanej, jej rozmachu inwestycyjnego i inwestowania „w mury”, jak też struktura bieżących nakładów inwestycyjnych. W latach 1995–2005 dominowały w nich nakłady na budynki i budowle, których udział w nakładach ogółem wzrósł z 48,2% w 1995 r. do 54% w 2005 r. (por. tabela 4). Jednocześnie wydatki na zakup maszyn, urzą-.

(7) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 11. dzeń technicznych i narzędzi stanowiły w analizowanej dekadzie zaledwie nieco ponad jedną trzecią łącznych nakładów inwestycyjnych, a ich udział nieznacznie obniżył się z 37,3% w 1995 r. do 35% w 2005 r. Tabela 4. Struktura rodzajowa nakładów inwestycyjnych w Polsce w latach 1995–2005 (w % łącznych nakładów inwestycyjnych; według bieżących cen ewidencyjnych) Wyszczególnienie. 1995. 1997. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. 37,3. 37,7. 37,2. 34,7. 35,0. 36,0. 35,2. 35,3. 35,0. 9,6. 10,1. 9,6. 11,7. 10,5. 11,0. 10,3. 11,1. 11,0. Budynki i budowle. Środki transportu. Źródło: jak w tabeli 1.. 48,2. 48,4. 50,5. 51,2. 52,9. 53,0. 53,2. 52,9. 54,0. Tabela 5. Struktura gałęziowa majątku trwałego w Polsce w latach 1995, 2000 i 2005 (w % ogólnej wartości środków trwałych; według bieżących cen ewidencyjnych) Wyszczególnienie Ogółem gospodarka narodowa. 1995 100. Udział (w %) 2000. 2005. 7,9. 6,4. 100. 100. Rolnictwo i leśnictwo. 12,8. Działalność produkcyjna, w tym:. 13,6. 16,7. 17,2. 0,4. 0,5. 0,6. 1,3. 1,8. Górnictwo i kopalnictwo. produkcja artykułów spożywczych. produkcja drewna, wyrobów z drewna,. produkcja koksu, przetworów ropy naftowej. produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych produkcja maszyn i urządzeń. 2,6. 2,4 0,4 1,3. 2,7. 2,7. 1,2 1,1. 2,2 3,1. 1,0. 1,8. 0,9. produkcja maszyn biurowych i komputerów. 0,01. 0,02. 0,02. produkcja sprzętu i aparatury RTV. 0,2. 0,2. 0,2. produkcja maszyn i aparatury elektrycznej. produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych. produkcja pojazdów mechanicznych. Budownictwo. Handel i naprawy. 0,4. 0,5. 0,1. 0,1. 0,7. 1,2. 2,5. 4,2. 1,0. 1,7. 0,5 0,1 1,7. 1,6. 5,5. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 23,4. 19,3. 18,5. Edukacja. 1,8. 2,1. 3,0. Pośrednictwo finansowe. Źródło: jak w tabeli 1 i obliczenia własne.. 0,8. 2,3. 1,8.

(8) Elżbieta Bombińska. 12. Tabela 6. Struktura gałęziowa i dynamika nakładów inwestycyjnych w Polsce w latach 1995–2005 Wyszczególnienie Ogółem gospodarka narodowa Rolnictwo łowiectwo i leśnictwo Przemysł Górnictwo i kopalnictwo Działalność produkcyjna, w tym: produkcja artykułów spożywczych produkcja drewna, wyrobów z drewna produkcja koksu, przetworów ropy naftowej produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych produkcja maszyn i urządzeń produkcja maszyn i aparatury elektrycznej produkcja sprzętu i aparatury RTV produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych produkcja pojazdów mechanicznych Budownictwo Handel i naprawy Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe. Źródło: jak w tabeli 1 i obliczenia własne.. Udział w łącznych nakładach inwestycyjnych (%, według cen bieżących) 1995 2000 2005 100 100 100 3,3 1,9 2,3 42,7 28,3 34,5 3,5 1,5 2,5 24,9 19,9 24,7 5,7 3,3 4,5 1,1 0,6 0,9. Dynamika nakładów inwestycyjnych w 2005 r. (ceny stałe) 1995=100 2000=100 169,6 94,0 107,8 105,1 139,3 109,2 118,5 148,9 165,3 109,1 121,0 113,0 127,6 114,3. 1,5. 1,3. 0,9. 107,7. 68,2. 2,5. 1,8. 2,0. 129,1. 97,4. 1,2. 0,9. 1,4. 197,6. 147,8. 0,8. 0,7. 0,7. 140,4. 86,2. 0,3. 0,3. 0,2. 113,0. 68,8. 0,2. 0,2. 0,2. 158,7. 96,5. 1,1 4,6 8,1. 2,0 7,6 10,7. 2,5 8,6 10,4. 531,1 276,8 193,3. 118,1 104,3 84,6. 10,8. 12,8. 9,4. 148,0. 67,5. 4,9. 6,6. 2,5. 163,0. 62,4. W okresie objętym analizą odnotowano stosunkowo niewielkie zmiany struktury gałęziowej majątku trwałego (por. tabela 5). Wprawdzie sekcja przetwórstwa przemysłowego zwiększyła swój udział w ogólnej wartości środków trwałych (o 2,6 punktu procentowego do poziomu 17,2% w 2005 r.), dominującą pozycję zajmowały jednak nadal dziedziny niskiego przetwórstwa, podczas gdy gałęzie będące nośnikami postępu technicznego, takie jak produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, produkcja sprzętu i aparatury RTV, produkcja maszyn biurowych i komputerów utrzymywały swój udział na bardzo niskim poziomie (0,02–0,5%). Jedynie produkcja pojazdów mechanicznych wyraźnie powiększyła swój udział w całkowitej wartości środków trwałych w gospodarce narodowej.

(9) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 13. z 0,7% w 1995 r. do 1,7% w 2005 r. Podobnie jak w wypadku zmian odnotowanych w strukturze rodzajowej majątku trwałego niewielkie przeobrażenia w zakresie jego struktury gałęziowej wynikały głównie z niewłaściwie prowadzonego przez przedsiębiorstwa procesu inwestycyjnego (por. tabela 6). W latach 1995–2005, a zwłaszcza w pierwszej połowie analizowanej dekady, nastąpił wzrost nakładów inwestycyjnych: w 2005 r. w całej gospodarce narodowej były one o blisko 70% wyższe niż w 1995 r. W sekcji przetwórstwa przemysłowego przyrost ten był jednak nieznacznie niższy (65,3%) i ustępował wyraźnie dynamice nakładów inwestycyjnych osiągniętej w takich sekcjach, jak budownictwo (176,8%) czy handel i naprawy (93,3%). Stosunkowo niewielkim zmianom strukturalnym środków trwałych w Polsce w analizowanym okresie towarzyszyła poprawa efektywności ich wykorzystania (por. tabela 7). Z wyjątkiem lat 2001 i 2002, produktywność majątku trwałego, mierzona relacją PKB do wartości tego majątku, zwiększała się. W latach 1995–2005 średnioroczne tempo jej wzrostu było jednak dość niskie (1,53%), a największą poprawę efektywności wykorzystania majątku trwałego odnotowano w 1995 r. (wzrost o 4,8%) i 1997 r. (3,4%). Tabela 7. Dynamika produktywności majątku trwałego w Polsce w latach 1995–2005 (ceny stałe; rok poprzedni = 100) Wyszczególnienie Produktywność majątku trwałego. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 104,8 101,1 103,4 101,1 100,2 102,6 98,4. 99,1. 102. 103 101,1. Źródło: jak w tabeli 1.. Oprócz opisanych powyżej zmian wielkości, struktury i efektywności wykorzystania kapitału rzeczowego lata 1995–2005 przyniosły szereg zmian w zasobach kapitału finansowego polskiej gospodarki. Do podstawowych źródeł kapitału krajowego wykorzystywanego przez podmioty gospodarcze7 na cele rozwojowe należą: środki własne przedsiębiorstw pochodzące z zysku i amortyzacji, kredyty bankowe, środki budżetowe, fundusze pozabankowe i pozabudżetowe różnych firm i instytucji oraz środki giełdowego rynku kapitałowego. Głównym źródłem finansowania procesów inwestycyjnych w polskich przedsiębiorstwach w badanym okresie były ich środki własne pochodzące z zysku netto i odpisów amortyzacyjnych (por. tabela 8). Zwraca uwagę fakt, że ich udział w łącznych nakładach inwestycyjnych wyraźnie się powiększył z 66,3% w 1995 r. do 73,4% w 2005 r. (rok wcześniej wyniósł on nawet blisko 77%). Jednocześnie istotnie 7 Ponieważ nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw stanowią dominującą część ogólnych nakładów inwestycyjnych w gospodarce, analiza źródeł finansowania procesów rozwojowych w Polsce została ograniczona do struktury finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych podmiotów gospodarczych..

(10) Elżbieta Bombińska. 14. zmniejszyło się znaczenie kredytów i pożyczek krajowych, które w 1995 r. stanowiły źródło finansowania dla blisko 13% nakładów inwestycyjnych polskich przedsiębiorstw (w latach 1997–1998 było to nawet ponad 16%), zaś w 2005 r. ich udział w finansowaniu procesów rozwojowych w gospodarce obniżył się do zaledwie 7,5%. W całym okresie objętym analizą na niezmiennie niskim poziomie, nieprzekraczającym 3%, kształtował się udział dotacji budżetowych, zaś udział środków z zagranicy po wzroście w latach 1995–1999 do wysokości 12,3% systematycznie obniżał się i w ostatnim roku badanej dekady wyniósł 4,6%. Tabela 8. Źródła finansowania nakładów inwestycyjnych w podmiotach gospodarczych w Polsce w latach 1995–2005 (w %) Wyszczególnienie Środki własne Środki z budżetu państwa Kredyty i pożyczki krajowe Środki z zagranicy, w tym kredyt bankowy. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 66,3 64,5 62,1 63,8 61,3 69,3 66,2 71,4 75,5 76,8 73,4 2,4 2,9 2,2 1,5 2,1 2,2 2,2 1,7 2,1 2,2 2,4 12,9 15,2 16,3 16,2 16,8 14,3. 17,7. 11,7 10,2. 9,2. 7,5. 5,9 3,2. 6,0 2,2. 6,4 3,3. 5,5 3,0. 4,6 2,0. 5,5 3,0. 7,4 2,1. 7,4 2,1. 12,3 2,9. 6,9 3,1. 4,7 2,3. Źródło: Inwestycje w środki trwałe w gospodarce narodowej, GUS, Warszawa, wydania z lat 1996–2006 i obliczenia własne.. Opisane powyżej tendencje zmian struktury finansowania nakładów inwestycyjnych polskich przedsiębiorstw miały kilka przyczyn. Najważniejszą z nich, jak się wydaje, była zmienność kondycji finansowej podmiotów gospodarczych. Lata 1995–2000 to okres pogarszania się zdolności akumulacyjnych polskich przedsiębiorstw, który zakończył się dramatycznym załamaniem ich kondycji finansowej w 2001 oraz 2002 r. (por. tabela 9). Ostatnie 3 lata analizowanego okresu przyniosły natomiast skokową poprawę wszystkich wskaźników charakteryzujących zdolności akumulacyjne i rozwojowe przedsiębiorstw, co związane było m.in. ze znaczącym zmniejszeniem skali obciążeń wyniku finansowego brutto oraz ożywieniem gospodarczym, któremu towarzyszył dynamiczny wzrost popytu kreowanego przez sektor prywatny. Tabela 9. Wskaźniki charakteryzujące zdolności akumulacyjne podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 1995–2005 (w %) Wyszczególnienie Wskaźnik poziomu kosztówa Wskaźnik rentowności obrotu bruttob. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 96,5 97,2 97,0 98,3 98,7 98,3 99,3 99,5 97,0 94,6 95,2 3,7. 3,2. 3,2. 1,9. 1,4. 1,7. 0,7. 0,5. 2,9. 5,6. 4,8.

(11) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 15. cd. tabeli 9 Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Obowiązkowe obciążenia do wyniku finansowego 51,4 54,2 50,2 71,2 92 68 128,5 168,7 35,1 19,2 20,5 brutto Wskaźnik rentowności 1,7 1,5 1,6 0,5 0,1 0,5 -0,2 -0,3 1,9 4,5 3,8 obrotu nettoc. Relacja kosztów uzyskania przychodów do przychodów z działalności. b Relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z działalności. c Relacja wyniku finansowego netto do przychodów z działalności a. Źródło: jak w tabeli 1.. Tabela 10. Strumienie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce w latach 1996–2005 (w mln euro) Wyszczególnienie Napływ BIZ. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 3592 4343 5676 6824 10334 6372 4371 3671 9983 7668. Źródło: www.nbp.pl, 30.11.2007.. Tabela 11. Struktura własnościowa nakładów inwestycyjnych w Polsce w latach 1995–2005 (w % łącznych nakładów inwestycyjnych; według bieżących cen ewidencyjnych) Wyszczególnienie Sektor publiczny, w tym: własność państwowa Sektor prywatny, w tym: własność prywatna krajowa własność prywatna zagraniczna. 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 55,8 46,6 42,2 37,9 34,8 31,9 31,8 31,7 31,9 34,9 42,7 32,3 26,0 18,6 17,3 17,0 15,9 17,2 16,8 17,4 44,2 53,4 57,8 62,1 65,2 68,1 68,2 68,3 68,1 65,1 30,3. 31,4. 31,5. 34,9. 35,8. 37,6. 43,8. 42,2. 41,6. 39,1. 13,9. 22,0. 26,3. 27,2. 29,4. 30,5. 24,4. 26,1. 26,5. 26,0. Źródło: jak w tabeli 1.. W rozwiniętej gospodarce rynkowej podstawowe wsparcie finansowe dla procesów inwestycyjnych stwarza aktywna alokacyjna funkcja systemu bankowego. W badanym okresie, o czym już wcześniej wspominano, krajowy kredyt bankowy odgrywał niewielką, a przy tym coraz mniejszą rolę, jako narzędzie stymulowania procesów rozwojowych w polskiej gospodarce. Analiza przyczyn tego zjawiska wykracza poza ramy niniejszego opracowania, ale warto zwrócić uwagę na to, że w latach 1995–2005 zmniejszył się również udział kredytów zaciągniętych za granicą w finansowaniu działalności inwestycyjnej podmiotów gospodarczych: z 3,2% do 2%. Kapitał zagraniczny odgrywał jednak w tym okresie bardzo ważną rolę w przebiegu procesów rozwojowych w polskiej gospodarce, o czym w decydującym.

(12) 16. Elżbieta Bombińska. stopniu przesądził jego dynamiczny napływ w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (por. tabela 10). W 2005 r. na prywatną własność zagraniczną przypadało 26% całkowitej wartości nakładów inwestycyjnych w Polsce, a więc blisko dwukrotnie więcej niż na początku analizowanej dekady (por. tabela 11). Obcy kapitał stanowił więc istotne, uzupełniające źródło krajowych zasobów kapitałowych. 3. Wnioski Z przeprowadzonej analizy zasobów kapitałowych polskiej gospodarki w latach 1995–2005 wynika, że w okresie tym wystąpiło wiele zmian w zakresie tego czynnika produkcji, przy czym ich oddziaływanie na konkurencyjność gospodarki Polski nie zawsze miało pozytywy charakter. W zakresie majątku produkcyjnego do zjawisk, które bez wątpienia miały negatywny wpływ na konkurencyjność czynnikową Polski, zaliczyć należy: – wysoki, rosnący poziom dekapitalizacji majątku trwałego w gospodarce; – wyższy stopień zużycia środków trwałych w sekcji przetwórstwa przemysłowego w porównaniu z całą gospodarką; – pogorszenie wskaźnika dekapitalizacji w niektórych gałęziach przetwórstwa, w tym gałęziach naukochłonnych; – brak zasadniczych zmian w strukturze rodzajowej majątku trwałego, w której nadal dominują dziedziny niskiego przetwórstwa; – niskie tempo przyrostu środków trwałych w gospodarce. Wśród zmian, które korzystnie oddziaływały na konkurencyjność polskiej gospodarki w tym okresie, wymienić można natomiast: – obniżenie poziomu dekapitalizacji majątku trwałego w działalności produkcyjnej, w szczególności w niektórych gałęziach wysokiego przetwórstwa; – poprawę struktury rodzajowej środków trwałych, wyrażającą się w wyraźnym wzroście udziału aktywnych składników majątku; należy jednak podkreślić, że struktura ta nadal jest niekorzystna; – wzrost produktywności majątku trwałego, przy czym dynamika tych zmian była niska. W konsekwencji tych zmian środki trwałe, którymi dysponuje polska gospodarka, nadal cechuje niskie tempo wzrostu, wysoki poziom dekapitalizacji, niekorzystna struktura rodzajowa i gałęziowa oraz powolny wzrost ich produktywności. W ocenie zasobów kapitału finansowego zwraca natomiast uwagę pasywna rola kredytu bankowego, zarówno krajowego, jak i zagranicznego, w finansowaniu działalności inwestycyjnej polskich podmiotów gospodarczych. Dominujący, a przy tym rosnący udział środków własnych przedsiębiorstw w ich nakładach inwestycyjnych powoduje bardzo duże uzależnienie ich działalności rozwojowej od bieżącej kondycji finansowej, której wahania – a takie miały miejsce w analizowanym okresie.

(13) Zasoby kapitałowe jako determinanta…. 17. – mogą prowadzić do zaburzeń ciągłości prowadzonych procesów restytucyjno-modernizacyjnych. Taka struktura źródeł finansowania nakładów inwestycyjnych podmiotów gospodarczych działających w Polsce nie wpływała korzystnie na konkurencyjność czynnikową kraju i jej zmiany w badanym okresie. Ważnym uzupełniającym źródłem krajowych zasobów kapitałowych w latach 1995–2005, a jednocześnie determinantą konkurencyjności polskiej gospodarki, był kapitał zagraniczny napływający w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Literatura Bieńkowski W., Reganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, PWN, Warszawa 1995. Bombińska E., Zasoby technologiczne jako czynnik międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej [w:] Handel międzynarodowy 2001, Materiały IX Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. K. Budzowski, S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 2001. Bossak J., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania SGPiS, nr 153, Warszawa 1984. Huebner D., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a strategia rozwoju, „Ekonomista” 1994, nr 3. Inwestycje w środki trwałe w gospodarce narodowej, GUS, Warszawa, wydania z lat 1996–2006. Lubiński M., Konkurencyjność gospodarki czy przedsiębiorstwa?, „Gospodarka Narodowa” 1995, nr 6. Lubiński M., Michalski S., Misala J.., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcie i sposób mierzenia, IRiSS, Warszawa 1995. Misala J., Teoretyczne podstawy międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, Prace i Materiały nr 141, Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 1995. Porter M.E., The Competetive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990. Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa, wydania z lat 1996–2006. Capital Resources as a Determinant of the Factor Competitiveness of the Polish Economy in the Years 1995–2005 The formation of a country’s international competitiveness has for many years been the subject of interest for economists and practitioners of business life alike. This should not surprise, as the openness of the country’s economy and its attendant ability to compete in the international arena have become an imperative in the face of the increasing momentum of globalisation processes and regional economic integration that have grown out of the modern day world economy. In addition to its presentation of basic theoretical aspects of international economic competitiveness, the article assesses changes that have arisen in capital resources in.

(14) 18. Elżbieta Bombińska. the Polish economy and the influence they have had on shaping the country’s factor competitiveness in the years 1995–2005. The analysis employed indices characterising the transformation of production assets (including, for example, the level of decapitalisation, sector and industry structure, and productivity) as well as finance capital..

(15)