Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych

Pełen tekst

(1)697. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Małgorzata Makówka Katedra Badań Konsumpcjiaa. Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych 1. Wprowadzenie Korzystanie z dóbr kultury istotnie wpływa na poziom i jakość życia człowieka, kształtuje jego wiedzę i system wartości, określa miejsce w strukturze społecznej itp. Zaspokojenie potrzeb kulturalnych ma więc duże znaczenie zarówno dla rozwoju jednostki, jak i całego społeczeństwa. Badania uczestnictwa w kulturze ludności Polski po II wojnie światowej wskazują, że ta forma aktywności społecznej jest niezwykle wrażliwa na zmiany koniunktury gospodarczej. Pogorszenie sytuacji gospodarczej naszego kraju zawsze powodowało znaczne obniżenie konsumpcji kulturalnej1. Tak było również na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, a więc w pierwszym okresie transformacji systemowej. Zmniejszenie dotacji budżetowych spowodowało likwidację wielu instytucji kultury, ograniczenie podaży dóbr i usług kulturalnych oraz wysoki wzrost ich cen. Z kolei spadek dochodów realnych zmuszał gospodarstwa domowe do redukcji wydatków na zaspokojenie mniej pilnych potrzeb, w tym właśnie potrzeb kulturalnych. Te dwie grupy przyczyn w znacznym stopniu wpłynęły na ograniczenie aktywności kulturalnej Polaków. Celem niniejszego opracowania jest diagnoza uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego w latach 1993–2002, a więc już po okresie głębokiego załamania gospodarki.. 1 Por. C. Bywalec, Finansowe aspekty uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura – Gospodarka – Media. Ogólnopolski Kongres, pod red. E. Orzechowskiego, Kraków 2002, s. 80..

(2) 30. Małgorzata Makówka. Chcąc wyznaczyć poziom aktywności kulturalnej, charakteryzujący badane grupy ludności, należy określić sposób jego pomiaru. Można wyróżnić w tym względzie cztery podejścia, a mianowicie wykorzystanie danych statystycznych dotyczących działalności instytucji kultury, badania kwestionariuszowe form aktywności kulturalnej respondentów, analizy budżetów czasu ludności oraz badania wydatków osobistych na kulturę. Dane pochodzące ze sprawozdawczości instytucji kultury gromadzone i udostępniane przez GUS mają charakter obiektywny. Informując o frekwencji w instytucjach kultury, nie pozwalają jednak ocenić udziału poszczególnych grup społecznych w korzystaniu z oferty kulturalnej. Uzyskanie informacji o zakresie i częstości indywidualnych kontaktów z określonymi środkami przekazu i instytucjami kultury wymaga przeprowadzenia specjalnych badań. Prowadzi się je z reguły metodą reprezentacyjną z zastosowaniem technik wywiadu kwestionariuszowego lub chronografii. Wywiad kwestionariuszowy dostarcza danych o charakterze deklaratywnym, obciążonych zwykle pewnymi zniekształceniami (na ogół zawyżonych). Techniki chronograficzne, wykorzystujące pomiar czasu trwania zajęć kulturalnych w ramach budżetu czasu, przynoszą informacje o zachowaniach zbliżonych do zachowań rzeczywistych, a więc o większym stopniu pewności niż badania prowadzone techniką wywiadu kwestionariuszowego2. Wymiernym wskaźnikiem uczestnictwa w kulturze są wydatki ludności na zakup dóbr i usług kulturalnych. Ten typ mierników wykorzystywany jest zwłaszcza w naukach ekonomicznych, w których eksponuje się właśnie finansowy aspekt udziału jednostki lub całej zbiorowości w kulturze. Należy jednak pamiętać, że taki sposób pomiaru aktywności kulturalnej obejmuje tylko te jej formy, które znajdują odbicie w wydatkach gospodarstw domowych. Pełny obraz uczestnictwa w kulturze dać może dopiero zastosowanie wszystkich wymienionych metod, które są w stosunku do siebie komplementarne. W niniejszym artykule ograniczono się jednak do pieniężnego (wartościowego) ujęcia konsumpcji kulturalnej. Analizie poddano roczne wydatki na kulturę w przeliczeniu na 1 osobę w 5 głównych typach gospodarstw domowych wyróżnionych według kryteriów społeczno-zawodowych, tzn. w gospodarstwach pracowników, gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, gospodarstwach rolników, gospodarstwach pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwach emerytów i rencistów. Wydatki te obejmowały zarówno rozchody poniesione na zakup dóbr materialnych służących zaspokojeniu potrzeb kulturalnych, w tym także dóbr trwałego użytku (np. książek, odbiorników telewizyjnych, aparatów fotograficznych, płyt kompaktowych), jak i opłaty za korzystanie z usług kulturalnych (np. abonament radiowo-telewizyjny, zakup biletów wstępu do instytucji kultury). Źródłem informacji o wysokości analizowanych rozchodów były wyniki badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych systematycznie przez GUS i pu-. 2 Por. L. Adamczuk, Uczestnictwo w kulturze podstawowych warstw społecznych w Polsce w latach 1972–1979, „Kultura i Społeczeństwo” 1986, nr 3, s. 234..

(3) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 31. blikowanych w corocznym opracowaniu „Kultura w ... roku”. W artykule wykorzystano także inne dane pochodzące z Roczników Statystycznych GUS. Z uwagi na zmiany w sposobie klasyfikacji przychodów i wydatków konsumpcyjnych, wynikające z konieczności dostosowania statystyki polskiej do standardów obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, w niniejszym opracowaniu wyodrębniono trzy podokresy obejmujące kolejno lata 1993–1996, 1997–2000 oraz 2000–2002. Informacje dotyczące wymienionych przedziałów czasowych nie były w pełni porównywalne, co znacznie utrudniło dokonanie oceny przemian aktywności kulturalnej społeczeństwa polskiego w okresie objętym analizą.. 2. Dynamika wydatków na kulturę Wyrazem przekształceń w poziomie konsumpcji kulturalnej były zmiany wydatków na zakup dóbr i usług z zakresu kultury3. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że tempo wzrostu tych wydatków w kolejnych latach ulegało znacznym wahaniom. Różniło się też istotnie w zależności od typu gospodarstwa domowego. W latach 1993–1996 wydatki na kulturę wzrastały niemal we wszystkich grupach społeczno-zawodowych ludności. Wyjątek stanowiły gospodarstwa pracowników, które w 1996 r. przeznaczyły na ten cel mniej środków niż w roku poprzednim. Największy wzrost wydatków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych w analizowanym okresie zanotowano w gospodarstwach rolników (138,7%), następnie w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (104,3%), gospodarstwach pracowników (101,6%), gospodarstwach emerytów i rencistów (94,5%), zaś najmniejszy w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (68,1%). W latach 1997–2000 tempo wzrostu wydatków na kulturę było bardziej zróżnicowane. Do 1999 r. włącznie rozchody te zwiększały się w relacji do roku poprzedniego we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych ludności. W kolejnym roku (2000), pomimo wzrostu łącznych wydatków konsumpcyjnych w każdej z rozpatrywanych grup, zwiększyły się tylko w gospodarstwach rolników. Warto dodać, że w 2000 r. wydatki na dobra i usługi kultury były wyższe niż w 1997 r. we wszystkich grupach ludności, przy czym najwyższy wzrost odnotowano w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek (58,3%), następnie w gospodarstwach pracowników (57,4%), gospodarstwach emerytów i rencistów (44,4%), gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (38,9%), najniższy natomiast w gospodarstwach rolników (24,9%). 3 Przez konsumpcję kulturalną rozumie się w niniejszym opracowaniu konsumpcję dóbr i usług kultury. Budzący pewne zastrzeżenia stylistyczno-językowe termin „konsumpcja kulturalna” jest używany przez niektórych badaczy zajmujących się problematyką uczestnictwa w kulturze, m.in. przez U. Małachowską (Dystanse w konsumpcji dóbr i usług kulturalnych, „Kultura i Społeczeństwo” 1982, nr 1–2), M. Stefanowską (Odbiorcy kultury. Deklaracje i rzeczywistość, PWN, Warszawa 1988), A. Tyszkę (Interesy i ideały kultury. Struktura społeczna i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987), K. Żygulskiego (Przemiany potrzeb społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji, pod red. J. Szczepańskiego, Ossolineum, Wrocław 1977)..

(4) 107,9 109,7. 141,9 136,0. 207,5 204,7. 104,6 103,0. 103,1 106,4. 107,9 104,9. 111,4 108,8. 118,1 119,2. 120,1 125,3. 125,1 125,0. 126,9 131,9 186,8 136,5 128,2 124,4. 126,1 127,2. 122,7 124,0 148,7 118,3 106,0 123,5. 131,5 128,7. 127,9 123,3 130,3 147,9 150,2 126,7. Pracujących na własny rachunek. Emerytów i rencistów. Ogółem. Pracowników. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Rolników. Pracujących na własny rachunek. Emerytów i rencistów. Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.. 115,7. 123,0. 108,8. 105,5. 126,4. 140,2. 108,1. 136,2. 133,7. 132,8. Wydatki na kulturę. 198,7. 191,8. 106,2. 196,7. 193,9. 103,9. 189,1. 105,9. 198,2. 196,4. 107,4. 114,4. 100,3. 194,0. 100,6. 192,5. 204,3. 238,7. 168,1. 201,6. 199,1. 144,4. 158,3. 124,9. 138,9. 157,4. 153,4. 111,6. 101,9. 106,3. 192,3. 197,0. 102,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kultura w 1993 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1994, s. 35; Kultura w latach 1994–1996. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1997, s. 2; Kultura w 1999 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2000, s. 8; Kultura w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003, s. 58; Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 175; Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 179; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 191–194 oraz Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 205–208.. a, b. 112,4 127,6 196,5. 106,2. 105,8. 112,3. 106,7. 106,5. 126,9. 125,8. 123,1. Rolników. 103,7. 104,7 135,9. 202,2. 100,0. 104,7. 114,2. 107,5. 110,7. 125,9. 121,2. 132,1. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. 198,4. 105,2 146,7. 211,5. 102,0. 103,1. 109,8. 110,7. 196,2. 107,0. 141,9. 207,3. 102,5. 104,4. 109,0. 109,3. 120,7. 1993=100 1997=100 2000=100. 119,0. Wydatki ogółem. Rok poprzedni = 100. 129,2. 2002. 127,0. 2000. 126,7. 1996. 126,4. 2002. 129,1. 2001b. 129,1. 2000. Pracowników. 1999. Ogółem. 1998a. 1995. 1994. Gospodarstwa domowe. 1996. Tabela 1. Dynamika wydatków nominalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych. 32. Małgorzata Makówka.

(5) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 33. W 2001 r. wydatki na zaspokojenie potrzeb kulturalnych zmniejszyły się ponownie w relacji do roku poprzedniego, przy równoczesnym wzroście łącznych rozchodów konsumpcyjnych, we wszystkich grupach gospodarstw domowych, z wyjątkiem gospodarstw rolników. W następnym roku tendencja spadkowa utrzymała się już tylko w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. W efekcie tych zmian wydatki na kulturę były w 2002 r. wyższe niż w 2000 r. w gospodarstwach emerytów i rencistów (o 11,6%), gospodarstwach rolników (o 6,3%) oraz gospodarstwach pracujących na własny rachunek (o 1,9%), a niższe w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwa rolne (o 7,7%) oraz gospodarstwach pracowników (o 3,0%). Porównując wzrost wydatków na kulturę ze wzrostem łącznych wydatków konsumpcyjnych na 1 osobę w gospodarstwie domowym można zauważyć, że w latach 1993–1996 zwiększyły się one bardziej niż wydatki ogółem tylko w jednej grupie społeczno-zawodowej, a mianowicie w gospodarstwach rolników, w latach 1997– 2000 – we wszystkich grupach z wyjątkiem gospodarstw rolników, natomiast w latach 2000–2002 – tylko w gospodarstwach emerytów i rencistów. Zwiększenie nominalnych wydatków na kulturę nie oznaczało automatycznie wyższej konsumpcji, było bowiem efektem wzrostu cen dóbr i usług służących zaspokojeniu potrzeb kulturalnych, wynikającego m.in. z postępującej komercjalizacji tej dziedziny życia społecznego. Przed 1990 r. konsumpcja znacznej części dóbr i usług z zakresu kultury była całkowicie lub częściowo finansowana z budżetu państwa. Ograniczenie dotacji budżetowych spowodowało, że znaczna część tych dóbr straciła status dóbr publicznych i stała się dobrami prywatnymi, finansowanymi z własnych środków nabywcy. Dla konsumenta oznaczało to płacenie coraz wyższych cen, a więc ponoszenie coraz wyższych kosztów uczestnictwa w kulturze. Największy wzrost cen dóbr i usług kultury nastąpił w 1990 r. W porównaniu z rokiem poprzednim ponad 6,5-krotnie zwiększyły się ceny biletów do kin, teatrów i muzeów, ponad 7-krotnie – ceny artykułów użytku kulturalnego (w tym ponad 9-krotnie ceny wydawnictw) i aż 12-krotnie – abonament radiowo telewizyjny4. Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że tendencja wzrostowa utrzymała się do końca badanego okresu, ale z każdym rokiem słabła. I tak, w 1998 r. ceny wydawnictw były blisko 3-krotnie wyższe niż w 1993 r. W tym czasie ponad 2,5-krotnie podrożał abonament radiowo-telewizyjny oraz bilety do kin, teatrów i muzeów, a ponad 1,5-krotnie elektroniczny sprzęt powszechnego użytku. Z kolei w 2002 r. ceny gazet, czasopism, książek i materiałów piśmiennych były 1,5-krotnie, natomiast ceny biletów do kin, teatrów i na koncerty oraz abonament radiowy i telewizyjny łącznie z opłatą za telewizję kablową ponad 1,5-krotnie wyższe niż w 1998 r. Warto zaznaczyć, że ceny sprzętu elektronicznego w analizowanym okresie zwiększały się wolniej niż ceny towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, a w latach 2001–2002 nawet obniżyły się w stosunku do roku poprzedniego. Produkty te taniały więc nie tylko relatywnie, ale także bezwzględnie i w rezultacie ich ceny w 2002 r. były niższe niż w 1998 r. Szybciej natomiast niż ceny towarów i usług 4. Por. Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 323..

(6) 115,8. 116,9. 121,9. 132,5. 136,4. Wydawnictwa. Od 1999 r. zmieniona klasyfikacja towarów i usług konsumpcyjnych.. Gazety, czasopisma, książki i materiały piśmienne. 113,5. 101,8. 115,9. 119,2. 113,6. 102,1. 114,1. 114,0. 112,0. 111,2. 198,4. 111,3. 108,4. 108,7. 104,2. 195,9. 109,5. 105,9. 105,1. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1997..., s. 301–303; Rocznik Statystyczny 1999..., s. 343–345, Rocznik Statystyczny 2001..., s. 330–331 oraz Rocznik Statystyczny 2003..., s. 354–355.. *. 103,3. 104,6. 106,8. 114,9. 126,4. Sprzęt audiowizualny, fotograficzny i informatyczny. abonament radiowy i telewizyjny (łącznie z telewizją kablową). 114,3. 120,0. Elektroniczny sprzęt powszechnego użytku oraz części i wyposażenie. 120,7. 125,0. abonament radiowy i telewizyjny (bez telewizji kablowej) 128,9. 119,0. 118,3. 121,3. 125,7. 126,8. 114,3. bilety do kin, teatrów, na koncerty itp.. 115,1. 118,5. 120,2. 127,0. 127,2. bilety do kin, teatrów i muzeów. 101,9. 105,5 110,1. 107,3. Usługi w zakresie kultury i rekreacji, w tym:. Usługi w zakresie kultury, sportu i wypoczynku, w tym:. Towary i usługi konsumpcyjne. 111,8. 114,9. 119,9. 127,8. 132,2. Towary i usługi konsumpcyjne. 2002. 2001. 2000. 1999. Wyszczególnienie. 1998. 1997. 1996. 1995. Wyszczególnienie. 1994. Tabela 2. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100)*. 34. Małgorzata Makówka.

(7) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 35. konsumpcyjnych ogółem wzrastały ceny wydawnictw (w każdym roku analizowanego okresu), abonament radiowo-telewizyjny (z wyjątkiem 1994 r.) oraz ceny biletów do instytucji kultury (w latach 1996–2002). Wymienione dobra i usługi stawały się więc droższe w relacji do innych towarów i usług konsumpcyjnych, co musiało znaleźć także odzwierciedlenie w poziomie realnych wydatków na kulturę w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych ludności5.. 3. Poziom wydatków na kulturę Poziom nominalnych wydatków na kulturę w badanym okresie we wszystkich grupach społeczno-zawodowych, pomimo stałego wzrostu, był niewysoki. W 2002 r. na zaspokojenie potrzeb kulturalnych jednej osoby w gospodarstwie domowym przeznaczono średnio 234,24 zł, zaledwie o 10 zł więcej niż na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe łącznie6. Istniało przy tym znaczne zróżnicowanie wysokości analizowanych wydatków między poszczególnymi grupami społeczno-zawodowymi. Dane statystyczne zawarte w tabeli 3 wskazują, że najwięcej na zaspokojenie potrzeb kulturalnych przeznaczali członkowie gospodarstw pracujących na własny rachunek. Ich wydatki były o kilkanaście procent wyższe niż wydatki gospodarstw pracowników. Największe dysproporcje w poziomie rozchodów na kulturę tych dwu grup zarejestrowano w 1994 r. (44%). Z kolei gospodarstwa emerytów i rencistów wydawały do 2001 r. o 3,5–15,5% mniej niż gospodarstwa pracowników, jednak w 2002 r. przeznaczyły już na ten cel kwotę o 2% wyższą. Wydatki gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne stanowiły połowę wydatków gospodarstw osób pracujących najemnie. Najniższym poziomem wydatków na kulturę legitymowały się gospodarstwa rolników; w 2002 r. rozchody tej grupy społeczno-zawodowej były o 56,5% niższe niż wydatki gospodarstw pracowników. Te dysproporcje w poziomie wydatków na kulturę spowodowane są kilkoma przyczynami. Głównym czynnikiem różnicującym wydatki na kulturę jest poziom dochodu na 1 osobę kształtowany przez strukturę społeczno-demograficzną gospodarstwa domowego, a więc z jednej strony przez takie cechy, jak wykształcenie, zawód, charakter pracy osób zarobkujących, a z drugiej przez liczebność rodziny. Osoby utrzymujące się z prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej, a także osoby pracujące najemnie poza rolnictwem, a zwłaszcza zajmujące stanowiska nierobotnicze, osiągają wyższe dochody niż przedstawiciele innych grup społeczno-zawodowych. Gospodarstwa tych osób są z reguły mniej liczne niż gospodarstwa powiązane z rolnictwem, mogą więc przeznaczać więcej środków na zaspokojenie mniej pilnych potrzeb, do których należą również potrzeby kulturalne. 5 Brak w publikowanych materiałach statystycznych GUS wskaźnika cen dóbr i usług kultury dla poszczególnych grup ludności uniemożliwił wyznaczenie realnych wydatków na kulturę. Z całą pewnością można jednak stwierdzić, że w latach, w których nastąpił spadek nominalnych wydatków ludności na kulturę przy równoczesnym wzroście cen dóbr i usług kultury, konsumpcja kulturalna uległa obniżeniu. 6. Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 206..

(8) 36. Małgorzata Makówka. Tabela 3. Roczne wydatki na kulturę na 1 osobę w gospodarstwach domowych (ceny bieżące) Gospodarstwa domowe. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997a. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. Wydatki (w zł) Ogółem. 67,75. 86,64 106,32 134,88 149,64 179,76 238,68 229,56 225,96 234,24. Pracowników. 78,09. 96,26 119,40 157,44 168,84 211,56 282,96 265,68 256,20 257,64. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. 36,97. 48,18. 71,64. 62,16. 98,16 103,56 141,00 136,32 133,80 125,76. Rolników. 31,97. 47,28. 55,92. 76,32. 84,48. Pracujących na własny rachunek. 92,27 138,63 147,00 188,52 192,60 236,88 332,16 304,92 271,56 310,56. Emerytów i rencistów. 71,19. 99,36 105,48 111,72 112,08. 91,92. 90,18 111,36 138,48 163,08 188,64 238,44 235,44 244,68 262,80. Wydatki gospodarstw pracowników = 100 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. 47,3. 50,1. 60,0. 39,5. 58,1. 49,0. 49,8. 51,3. 52,2. 48,8. Rolników. 40,9. 49,1. 46,8. 48,5. 50,0. 43,4. 35,1. 39,7. 43,6. 43,5. 118,2. 144,0. 123,1. 119,7. 114,1. 112,0. 117,4. 114,8. 106,0. 120,5. 91,2. 93,7. 93,3. 88,0. 96,6. 89,2. 84,3. 88,6. 95,5. 102,0. Pracowników. Pracujących na własny rachunek Emerytów i rencistów a. Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kultura w 1993 r. ..., s. 35; Kultura w latach 1994–1996..., s. 2; Kultura w 1999 r. ..., s. 8; Kultura w 2002 r. ..., s. 58.. Drugim czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie wydatków na kulturę i decydującym o wzorach konsumpcji kulturalnej jest poziom wykształcenia członków gospodarstwa domowego. Wraz z podnoszeniem się wykształcenia wzrasta poziom wiedzy ogólnej niezbędnej do odbioru przekazu kulturowego, rosną zainteresowania kulturą, utrwala się przekonanie o ważności i potrzebie aktywności kulturalnej. Powszechnie uznaje się, że zasadniczym progiem aktywnego uczestnictwa w kulturze jest ukończenie szkoły średniej7. Pracownicy, szczególnie pra-. 7 Ścisłą zależność między poziomem wykształcenia a aktywnością kulturalną potwierdziły badania Instytutu Kultury. Z badań tych wynika, że absolwenci zasadniczych szkół zawodowych stanowią najniższy odsetek publiczności instytucji artystycznych. Por. T. Kostyrko, Krótkie uwagi o dotychczasowym oraz pożądanym modelu uczestnictwa Polaków w kulturze, „Kultura Współczesna” 1999, nr 1,.

(9) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 37. cownicy umysłowi, oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą legitymują się zazwyczaj wyższym poziomem wykształcenia niż przedstawiciele innych grup społecznych, toteż wyższą rangę nadają potrzebom kulturalnym, co wyraża się zwiększonymi wydatkami na kulturę. Ważnym czynnikiem różnicującym wydatki na kulturę jest również przynależność członków gospodarstwa domowego do określonej grupy zawodowej. Od rodzaju wykonywanej pracy zależy poziom dochodu, a ten z kolei wyznacza finansowe możliwości zaspokojenia potrzeb kulturalnych osoby zarobkującej i jej rodziny. Charakter pracy, rytm i warunki, w których się odbywa, decydują o wymiarze czasu wolnego i stopniu zmęczenia pracownika, determinując równocześnie jego aktywność w sferze pozazawodowej. Środowisko zawodowe może kształtować lub zmieniać aspiracje kulturalne jednostki, wzmacniać lub osłabiać zapotrzebowanie na udział w życiu kulturalnym, a tym samym wpływać na poziom wydatków służących zaspokojeniu potrzeb kulturalnych. Stymulującemu wpływowi środowiska zawodowego można zatem przypisać wyższy poziom wydatków na kulturę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwach pracowników. Niezwykle istotnym warunkiem aktywności kulturalnej jest dostępność instytucji kultury. Najmniejsze możliwości uczestnictwa w kulturze mają mieszkańcy wsi, a więc głównie członkowie gospodarstw rolników oraz gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Osoby te muszą realizować swoje potrzeby poza miejscem zamieszkania, wkładając znaczny wysiłek w organizację życia kulturalnego, albo też zrezygnować z zaspokojenia odczuwanych potrzeb. Z pewnych form kultury mieszkańcy wsi w ogóle nie korzystają. Tak więc uboga oferta kulturalna w miejscu zamieszkania, znaczne oddalenie od wielkomiejskich instytucji kultury, obowiązujące w społeczności wiejskiej wzory spędzania wolnego czasu oraz niskie dochody powodują, że członkowie gospodarstw powiązanych z rolnictwem wydają na kulturę mniej niż przedstawiciele pozostałych grup społecznych. O randze aktywności kulturalnej w modelu konsumpcji świadczy nie tyle poziom wydatków na kulturę, ile ich udział w łącznych wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Na podstawie tego wskaźnika można wnioskować o poziomie dobrobytu materialnego i jakości życia danej grupy społeczno-zawodowej. Im odsetek wydatków na kulturę w globalnych wydatkach jest wyższy, tym wyższy jest również poziom życia badanego gospodarstwa domowego, i odwrotnie. Zależność ta jest więc wprost proporcjonalna, bowiem konsumpcja wielu dóbr i usług z zakresu kultury, służących zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu, wiąże się z pojawieniem się funduszu swobodnej decyzji, a zatem z poprawą sytuacji materialnej gospodarstwa domowego. Z danych statystycznych zestawionych w tabeli 4 wynika, że na zaspokojenie potrzeb kulturalnych Polacy przeznaczali niewielką część swego budżetu. W 2002 r. wydatki na kulturę stanowiły 3,1% ogółu wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, plasując się na 9 miejscu po rozchodach na żywność (29,5%), wydatkach związanych z użytkowaniem mieszkania (19,9%), opłatach za transport (8,5%), zakupach odzieży i obuwia (5,3), kosztach wyposażenia mieszkania i prowadzenia.

(10) 38. Małgorzata Makówka. gospodarstwa domowego (5,0%), wydatkach na zdrowie (4,5%), łączność (również 4,5%) i rekreację (3,3%), a przed rozchodami na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe (3%), higienę osobistą (2,6%), restauracje i hotele (1,6) oraz edukację (1,5)8. Warto również dodać, że w okresie objętym badaniem udział wydatków na kulturę w globalnych wydatkach na 1 osobę w przeciętnym gospodarstwie domowym ulegał minimalnym zmianom. Zmniejszył się nieznacznie z 3,3% w 1993 r. do 3,2% w 1996 r. W latach następnych, a więc po wprowadzeniu nowej klasyfikacji wydatków konsumpcyjnych, wahał się – z wyjątkiem 1999 r. – od 3,0 do 3,2%. Tabela 4. Udział wydatków na kulturę w przeciętnych wydatkach na 1 osobę rocznie w gospodarstwach domowych Gospodarstwa domowe. ogółem. pracowników. pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. rolników. pracujących na własny rachunek. emerytów i rencistów. 1993. 3,3. 3,9. 2,2. 1,8. 3,6. 3,1. 1994. 3,3. 3,7. 2,2. 2,1. 4,1. 3,1. 1995. 3,2. 3,6. 2,7. 2,0. 3,4. 3,0. 1996. 3,2. 3,7. 1,8. 2,1. 3,5. 3,0. 1997a. 3,0. 3,3. 2,4. 2,0. 3,0. 2,9. 1998. 3,0. 3,4. 2,3. 2,1. 3,1. 2,8. 1999. 3,6. 4,1. 2,9. 2,1. 3,9. 3,3. 2000. 3,2. 3,5. 2,4. 2,0. 3,3. 3,1. 2001b. 3,1. 3,4. 2,3. 2,0. 3,0. 3,1. 2002. 3,1. 3,3. 2,2. 1,9. 3,2. 3,2. Rok. a, b. Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.. Źródło: jak w tabeli 1.. Odsetek ten był zróżnicowany w poszczególnych grupach społeczno-zawodowych ludności. Najwyższy był w rodzinach pracowniczych i wynosił od 3,3% do 4,1% ogółu wydatków tych podmiotów w analizowanym okresie. Nieco mniejsze wartości osiągnął w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek. Chociaż członkowie tej grupy społeczno-zawodowej przeznaczali na zaspokojenie po8 Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2003..., s. 205–208. Ponieważ Rocznik Statystyczny podaje zagregowaną wartość wydatków na kulturę i rekreację, poziom wydatków na rekreację ustalono odejmując od tej globalnej wielkości kwotę wydatków na kulturę pochodzącą z publikacji: Kultura w 2002 r...., s. 58. Otrzymana w ten sposób różnica obejmuje zarówno wydatki na aktywność typowo rekreacyjną, jak i łącznie na aktywność kulturalno-rekreacyjną, z której nie można wydzielić rozłącznych podgrup obejmujących tylko jeden rodzaj aktywności..

(11) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 39. trzeb kulturalnych wyższe kwoty niż osoby pracujące najemnie, udział rozchodów na kulturę w ogólnych wydatkach na 1 osobę był – z wyjątkiem 1994 r. – zawsze niższy o 0,2–0,3 punktu procentowego. Z kolei w gospodarstwach emerytów i rencistów wydatki na zakup dóbr i usług z zakresu kultury stanowiły od 2,8% do 3,3% globalnych wydatków przypadających na 1 członka gospodarstwa. Stosunkowo niski odsetek rozchodów na zaspokojenie potrzeb kulturalnych zanotowano w rodzinach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Udział wydatków na ten cel wynosił od 2,0% do 2,9% łącznych wydatków na 1 osobę. Najniższy odsetek rozchodów na kulturę wykazywały gospodarstwa rolników. Udział wydatków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych w tej grupie był o połowę niższy niż w rodzinach pracowników i wynosił od 1,8% do 2,1% globalnych wydatków konsumpcyjnych na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Tak więc osoby prowadzące gospodarstwo rolne, osiągające dochody niższe niż przedstawiciele innych grup zawodowych przeznaczały na kulturę również mniejszą część swego budżetu. Potwierdziła się zatem prawidłowość, że im trudniejsza sytuacja materialna rodziny, tym mniejszy udział wydatków na zaspokojenie potrzeb kulturalnych. Warto zaznaczyć, że w latach 1999–2002 r. w gospodarstwach pracowników najemnych, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz rolników odsetek wydatków na kulturę obniżył się. W pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych ludności nie wykazywał wyraźnej tendencji zmian. Fakt, iż wydatki na kulturę stanowiły niewielki odsetek łącznych wydatków gospodarstw domowych, wyraźnie wskazuje, że kultura w hierarchii potrzeb konsumpcyjnych zajmuje odległą pozycję, głównie z powodu niskiego poziomu zamożności polskiego społeczeństwa. Konieczność zaspokojenia potrzeb podstawowych (żywnościowych, mieszkaniowych, zdrowotnych, transportowych) redukuje potrzeby wyższego rzędu, do których należą potrzeby kulturalne. Należy jednak pamiętać, że trudności finansowe mogą być wygodnym usprawiedliwieniem absencji kulturalnej dla osób nie przejawiających autentycznych zainteresowań kulturą. Człowiek świadomy swoich głębszych potrzeb i aspiracji kulturalnych nie rezygnuje łatwo z uczestnictwa w kulturze9.. 4. Struktura wydatków na kulturę Analiza wydatków na kulturę wymaga uwzględnienia również ich struktury, bowiem – jak już wcześniej sygnalizowano – wydatki te obejmują zarówno rozchody poniesione na zakup dóbr materialnych służących zaspokojeniu potrzeb kulturalnych, w tym także dóbr trwałego użytku, jak i opłaty za korzystanie z różnorodnych usług kulturalnych.. 9 Por. U. Kaczmarek, J. Grad, Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura polska 1989–1997. Raport, pod red. T. Kostyrko, Instytut Kultury, Warszawa 1997, s. 137..

(12) 40. Małgorzata Makówka. Tabela 5. Udział wydatków na wybrane artykuły i usługi kulturalne w przeciętnych wydatkach na kulturę na 1 osobę w gospodarstwach domowych Gospodarstwa domowe Wyszczególnienie. Gazety i czasopisma. Książki i inne wydawnictwa (bez podręczników szkolnych i innych książek do nauki). Opłaty za wstęp do instytucji kultury. Opłaty za wstęp do teatrów, instytucji muzycznych i kina. pracownipracowni- ków użyt- rolników kujących ków gospodarstwo rolne. pracująemerytów cych i rencistów na własny rachunek. Rok. ogółem. 1993. 19,1. 18,0. 18,6. 18,1. 19,8. 22,3. 1994. 19,4. 18,6. 18,9. 16,0. 18,1. 22,6. 1995. 20,5. 19,3. 16,4. 18,5. 20,0. 25,1. 1996. 19,2. 17,3. 20,7. 14,9. 18,9. 24,5. 1997a. 20,3. 19,7. 16,0. 14,5. 21,4. 23,3. 1998. 21,9. 20,1. 19,1. 16,7. 22,1. 26,0. 1999. 17,8. 16,2. 15,2. 17,0. 17,3. 22,1. 2000. 18,4. 17,3. 14,9. 15,7. 19,4. 21,5. 2001. 19,0. 14,4. 15,7. 17,6. 19,9. 22,2. 2002. 18,1. 16,8. 18,5. 16,8. 17,2. 20,8. 1993. 7,0. 7,7. 4,2. 3,4. 9,0. 6,0. 1994. 6,0. 6,9. 5,0. 3,1. 7,5. 4,5. 1995. 7,0. 8,4. 5,4. 2,8. 8,2. 5,0. 1996. 7,8. 9,1. 7,0. 3,6. 8,2. 6,3. 1997a. 7,4. 8,6. 5,6. 2,6. 8,6. 6,0. 1998. 6,1. 6,7. 5,6. 2,1. 7,0. 5,2. 1999. 4,5. 4,6. 3,2. 1,8. 6,1. 4,4. 2000. 4,8. 5,2. 2,0. 1,4. 6,5. 4,5. 2001. 5,5. 6,1. 3,5. 1,8. 7,0. 4,9. 2002. 5,2. 5,7. 3,6. 1,7. 6,1. 5,0. 1993. 5,2. 5,9. 4,8. 6,4. 8,4. 2,4. 1994. 5,3. 6,1. 4,5. 6,4. 6,8. 2,5. 1995. 5,6. 6,6. 5,0. 7,1. 7,9. 2,5. 1996. 5,5. 6,0. 7,7. 6,0. 10,0. 2,5. 1997a. 3,5. 4,5. 2,2. 2,0. 4,9. 1,6. 1998. 3,2. 3,8. 2,3. 1,8. 4,7. 1,4. 1999. 3,5. 4,2. 3,3. 2,7. 5,2. 1,6. 2000. 3,0. 3,8. 1,7. 2,2. 4,7. 1,2. 2001. 3,9. 4,9. 2,9. 2,3. 5,7. 1,8. 2002. 4,0. 5,1. 3,0. 2,0. 6,8. 1,6.

(13) 41. Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego... cd. tabeli 5 Gospodarstwa domowe Wyszczególnienie. Sprzęt audiowizualny. Opłaty za abonament radiowotelewizyjny. Opłaty za telewizję kablową. a. pracownipracowni- ków użyt- rolników kujących ków gospodarstwo rolne. pracująemerytów cych i rencistów na własny rachunek. Rok. ogółem. 1993. 17,0. 17,7. 29,5. 21,1. 12,9. 13,2. 1994. 19,0. 19,0. 27,4. 29,7. 11,1. 18,0. 1995. 15,7. 15,1. 28,8. 25,3. 11,6. 13,8 20,9. 1996. 13,8. 14,7. 14,1. 15,1. 11,9. 1997a. 18,7. 18,7. 25,8. 22,7. 15,8. 17,2. 1998. 18,1. 18,4. 22,9. 22,3. 18,6. 14,0. 1999. 22,2. 24,9. 20,6. 23,8. 18,3. 18,6. 2000. 21,9. 23,5. 30,6. 21,4. 18,5. 18,0. 2001. 13,1. 15,6. 14,8. 16,9. 17,5. 10,1. 2002. 12,9. 14,9. 19,2. 15,3. 18,8. 11,3. 1993. 17,6. 14,4. 17,7. 22,9. 9,5. 26,8. 1994. 17,7. 15,0. 21,4. 23,8. 9,2. 25,3. 1995. 18,3. 15,3. 17,4. 25,8. 10,7. 25,8. 1996. 17,8. 14,2. 23,8. 24,1. 10,8. 25,2. 1997a. 16,0. 13,7. 15,9. 18,6. 10,3. 21,5 20,1. 1998. 14,4. 11,8. 14,1. 17,2. 9,3. 1999. 11,1. 9,0. 11,4. 14,5. 6,5. 16,7. 2000. 11,5. 9,4. 11,9. 11,6. 6,9. 16,8. 2001. 15,6. 12,3. 16,2. 23,0. 9,5. 22,2. 2002. 16,4. 13,0. 19,1. 22,7. 10,3. 22,5. 1993. 1,9. 2,5. 0,1. 0,1. 1,5. 1,6. 1994. 3,3. 4,2. 0,3. 0,1. 2,5. 3,3. 1995. 4,7. 5,8. 0,2. x. 3,6. 4,9. 1996. 5,5. 6,6. 0,4. x. 4,4. 5,8. 1997a. 6,7. 8,2. 0,6. x. 6,4. 7,1. 1998. 8,5. 9,9. 0,8. 0,3. 7,9. 9,0. 1999. 8,6. 9,7. 0,7. 0,1. 7,3. 9,9. 2000. 11,5. 13,3. 2,4. 1,8. 10,7. 11,9. 2001. 13,9. 15,9. 3,2. 1,5. 14,7. 14,2. 2002. 14,0. 16,0. 3,7. 2,7. 13,7. 14,0. Zmieniona klasyfikacja wydatków konsumpcyjnych.. Źródło: jak w tabeli 3.. Dane statystyczne zamieszczone w tabeli 5 wskazują, że w strukturze wydatków na kulturę we wszystkich typach gospodarstw domowych do 2000 r. domino-.

(14) 42. Małgorzata Makówka. wały wydatki na zakup dwóch grup artykułów użytku kulturalnego, a mianowicie prasy i sprzętu audiowizualnego. Na uwagę zasługuje wysoki, przekraczający 20%, odsetek wydatków na gazety i czasopisma w gospodarstwach emerytów i rencistów. Najniższe wartości analizowany wskaźnik przyjmował najpierw w gospodarstwach rolników, a pod koniec analizowanego okresu kolejno w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwach pracowników najemnych i był o kilka punktów procentowych niższy niż w rodzinach emerytów i rencistów. Z kolei najwyższy udział wydatków na zakup sprzętu audiowizualnego wykazywały rodziny pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. Rozchody na ten cel w tej grupie społeczno-zawodowej pochłaniały 15–30% środków przeznaczanych na kulturę. Nieco niższy był udział omawianych wydatków w gospodarstwach rolników. Znaczny wzrost odsetka wydatków na zakup sprzętu audiowizualnego w relacji do lat poprzednich zarejestrowano w gospodarstwach pracowników w latach 1999–2000. Stosunkowo najniższe wartości analizowanego wskaźnika odnotowano w odniesieniu do rodzin osób pracujących na własny rachunek, a więc rodzin najzamożniejszych. Warto zaznaczyć, że pod koniec badanego okresu zakupy odbiorników radiowych i telewizyjnych, magnetofonów, radiomagnetofonów oraz magnetowidów i odtwarzaczy kaset wideo, a także zestawów sprzętu audiowizualnego straciły główną pozycję w budżetach wielu Polaków. Spadek cen tych artykułów, a także pewien poziom nasycenia nimi gospodarstw domowych spowodowały obniżenie wydatków na ich zakup. Wysoką pozycję w strukturze wydatków na kulturę zajmowały opłaty za abonament radiowo-telewizyjny, chociaż ich udział, pomimo wzrostu cen abonamentu, przez kilka lat zmniejszał się wyraźnie we wszystkich grupach społeczno-zawodowych. Spadek, o którym mowa, spowodowany był najprawdopodobniej wyrejestrowywaniem odbiorników, bowiem liczba telewizorów w tym czasie stale wzrastała. Od 2001 r. rozchody na abonament radiowo-telewizyjny zaczęły się zwiększać. Najwyższy udział wydatków na ten cel w globalnych wydatkach na kulturę zanotowano w gospodarstwach emerytów i rencistów. Odsetek ten wprawdzie zmalał z 26,8% w 1993 r. do 16,8% w 2000 r., ale już w 2002 r. wyniósł 22,5% i w całym okresie był ponad 2-krotnie wyższy niż w gospodarstwach pracujących na własny rachunek, których członkowie przeznaczali na opłaty za korzystanie z odbiorników radiowych i telewizyjnych relatywnie najmniejszą część środków spośród wszystkich badanych grup ludności. Wysokie wskaźniki w tym względzie zanotowano również w gospodarstwach rolników oraz gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. W tych trzech grupach społeczno-ekonomicznych ludności wydatki na abonament radiowo-telewizyjny zajmowały w 2002 r. pierwsze miejsce wśród ogółu rozchodów na cele kulturalne. W okresie objętym analizą nastąpił wyraźny wzrost opłat za telewizję kablową. Ich udział w łącznych wydatkach na kulturę na 1 osobę w gospodarstwie domowym zwiększył się kilkakrotnie. Odsetek ten znacznie różnił się między poszczególnymi grupami społeczno-zawodowymi. Najwyższy udział opłat za telewizję kablową w rozchodach na kulturę zanotowano w gospodarstwach pracowników (od 2,5% w 1993 r. do 16,0% w 2002 r.), niższy w gospodarstwach emerytów i rencistów (od 1,6%.

(15) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 43. w 1993 r. do 14,0% w 2002 r.) oraz gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek (od 1,5% w 1993 r. do 13,7% w 2002 r.). Warto podkreślić, że w gospodarstwach pracowników oraz gospodarstwach pracujących na własny rachunek udział opłat za telewizję kablową od 1999 r. był wyższy niż udział opłat za radio i telewizję sieciową. Z kolei w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwach rolników odsetek analizowanych wydatków, pomimo wzrostu, był wciąż nieznaczny i stanowił odpowiednio 0,1–3,7% oraz 0,1–2,7% łącznych wydatków na kulturę w gospodarstwie domowym. Niskie wskaźniki w tych dwu grupach ludności wynikają z faktu, że telewizja kablowa wciąż jeszcze jest mało rozpowszechniona, a ze względu na swą specyfikę, obejmuje zasięgiem większe miasta i ich obrzeża. Kolejną pozycję w strukturze wydatków na kulturę zajmowały rozchody na zakup książek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami. Ich udział w ostatnich latach badanego okresu zmniejszył się istotnie we wszystkich grupach społeczno-zawodowych. Najwyższy był w gospodarstwach pracujących na własny rachunek, a więc w gospodarstwach najbardziej zamożnych, ale i tu zmalał z 9,0% w 1993 r. do 6,1% w 2002 r. Relatywnie wysoki odsetek wydatków na zakup książek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami wykazywały również gospodarstwa pracowników. Najniższy udział wydatków na ten cel w łącznych wydatkach na kulturę na 1 osobę odnotowano w gospodarstwach rolników, a więc gospodarstwach osiągających najniższe dochody spośród badanych grup ludności. Warto zwrócić uwagę na dystans między gospodarstwami o najwyższym i najniższym odsetku analizowanych wydatków. Otóż w latach 1993–1997 udział wydatków na zakup książek i innych wydawnictw nie będących podręcznikami do nauki w gospodarstwach osób prowadzących samodzielną działalność gospodarczą był ponad 2-krotnie, w latach następnych przeszło 3-krotnie, a w 2000 r. 4,5-krotnie wyższy niż w gospodarstwach rolników. W dwóch kolejnych latach ten dystans zmniejszył się nieco. W 2002 r. odsetek analizowanych wydatków w gospodarstwach pracujących na własny rachunek był już tylko 3,5-krotnie wyższy niż w gospodarstwach rolników. Opłaty za wstęp do teatrów, instytucji muzycznych i kina stanowiły niewielką część wydatków na kulturę. Ich udział był największy w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (w latach 1997–2002 wahał się od 4,9% do 6,8%) i nieco niższy w gospodarstwach pracowników. Tym dwu grupom zdecydowanie ustępowały gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwa rolników, co spowodowane było głównie trudniejszą sytuacją materialną tych podmiotów oraz znacznym oddaleniem od instytucji kultury zlokalizowanych w miastach. Najniższy (wynoszący w latach 1997–2002 1,2–1,6%) udział opłat za wstęp do teatrów, instytucji muzycznych i kina w łącznych wydatkach na kulturę wykazywały gospodarstwa emerytów i rencistów. Niski odsetek rozpatrywanych wydatków we wszystkich grupach społeczno-zawodowych wyraźnie wskazuje na małe zainteresowanie Polaków udziałem w tradycyjnych formach upowszechniania kultury..

(16) 44. Małgorzata Makówka. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wskaźniki udziału wydatków na wybrane dobra i usługi z zakresu kultury przybierały zróżnicowane wartości w poszczególnych typach gospodarstw domowych. Fakt ten świadczy o znaczącym społecznym zróżnicowaniu modelu konsumpcji kulturalnej.. 5. Wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt audiowizualny Wspomniano już, że ważną pozycję wśród wydatków na kulturę stanowiły zakupy trwałych dóbr użytku kulturalnego. Bogata oferta handlowa, korzystna relacja między cenami tych produktów a innych towarów i usług sprawiły, że w latach 1993–2002 nastąpił znaczny wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt audiowizualny. Podwoił się stan posiadania odtwarzaczy płyt kompaktowych, ponad 2-krotnie wzrosła liczba urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej, o blisko 1/2 zwiększyła się liczba telewizorów odbierających programy w kolorze i prawie o 1/4 – liczba magnetowidów. Jak wskazują dane zawarte w tabeli 6, tempo pomnażania wymienionych dóbr było zróżnicowane w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych ludności. Najwyższy wzrost odnotowano w gospodarstwach rolników, gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz gospodarstwach emerytów i rencistów, a więc w tych grupach, w których stopień nasycenia wybranymi artykułami użytku kulturalnego na początku analizowanego okresu był najniższy. Na przykład stan posiadania urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej zwiększył się ponad 6-krotnie w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, 5-krotnie w gospodarstwach rolników i ponad 3-krotnie w gospodarstwach emerytów i rencistów. Liczba odtwarzaczy płyt kompaktowych wzrosła ponad 5,5-krotnie w gospodarstwach rolników, blisko 4,5-krotnie w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne i blisko 3-krotnie w gospodarstwach emerytów i rencistów. Najniższe tempo wzrostu wyposażenia w sprzęt audiowizualny odnotowano w rodzinach osób pracujących na własny rachunek. Ta zróżnicowana dynamika sprawiła, że zmniejszył się dystans między gospodarstwami najlepiej i najgorzej wyposażonymi w trwałe dobra użytku kulturalnego. Nadal jednak dysproporcje między poszczególnymi grupami społeczno-zawodowymi w tym zakresie były znaczne. W 2002 r. najwyższy wskaźnik posiadania sprzętu audiowizualnego wykazywały gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek, a więc gospodarstwa najzamożniejsze, następnie gospodarstwa pracowników, znacznie niższy natomiast gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, gospodarstwa rolników oraz gospodarstwa emerytów i rencistów. Największe różnice odnotowano w poziomie wyposażenia w sprzęt nowoczesny. Warto również podkreślić, że gospodarstwa domowe najlepiej były wyposażone w telewizory do odbioru programu w kolorze. Następne miejsca pod względem częstości występowania zajęły kolejno: magnetowidy, urządzenia do odbioru tele-.

(17) 45. Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... wizji satelitarnej, zestawy do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku, komputery osobiste, odtwarzacze płyt kompaktowych. Tabela 6. Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrany sprzęt audiowizualny (na 100 gospodarstw) Gospodarstwa domowe Wyszczególnienie. Rok. pracownipracowni- ków użyt- rolników kujących ków gospodarstwo rolne. pracująemerytów cych i rencistów na własny rachunek. 80,5 116,9. 95,1 124,4. 74,2 120,1. 57,1 113,3. 105,5 133,5. 64,5 108,2. 1993. 21,6. 31,3. 5,3. 4,6. 41,9. 12,6. 2002. 49,3. 62,4. 33,4. 23,1. 68,3. 40,3. Magnetowid (odtwarzacz). 1993. 44,3. 63,2. 36,9. 25,3. 76,1. 36,9. 2002. 54,3. 70,8. 59,1. 48,1. 80,4. 34,7. Odtwarzacz płyt kompaktowych. 1993 2002. 4,8 9,8. 7,3 14,1. 1,9 8,4. 1,2 6,8. 13,0 21,3. 1,5 4,3. Zestaw do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (wieża)a. 2002. 43,2. 63,4. 44,6. 32,6. 74,0. 20,0. Komputer osobistya. 2002. 23,4. 37,2. 20,8. 12,9. 52,7. 7,7. Komputer osobisty z dostępem do internetua. 2002. 10,8. 17,2. 7,5. 4,7. 29,5. 3,2. Telewizor do odbioru 1993 programu w kolorze 2002 Urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej (łącznie z telewizją kablową). a. ogółem. Brak danych za 1993 r.. Źródło: opracowanie na podstawie: Kultura w 1993 r. ..., s. 35–36 oraz Kultura w 2002 r. ..., s. 59.. Należy także zwrócić uwagę, że stopień wyposażenia gospodarstw domowych w artykuły użytku kulturalnego nie określa, jak intensywnie dobra te są eksploatowane. Nie ulega jednak wątpliwości, iż posiadanie nowoczesnego sprzętu audiowizualnego sprzyja domowym formom aktywności kulturalnej i ograniczaniu kontaktu z tradycyjnymi nośnikami przekazu kulturalnego. Wyniki badań budżetu czasu ludności wskazują, że dominującym modelem uczestnictwa w kulturze jest obecnie oglądanie telewizji. W 1996 r. dorosły Polak spędzał przed telewizorem 2 godziny i 38 minut dziennie, a więc 53% swego wolnego czasu10. Taki sposób zagospoda-. 10. Por. Budżet czasu ludności 1996, GUS, Warszawa 1998, s. 138..

(18) 46. Małgorzata Makówka. rowania czasu budzi niepokój wielu socjologów, pedagogów i psychologów. Chociaż zasługi telewizji w upowszechnianiu wzorów kulturowych wśród szerokich rzesz ludności są bezsporne, już w latach osiemdziesiątych uznano ją za główną przyczynę wycofywania się polskiego społeczeństwa z udziału w publicznym życiu kulturalnym, z partycypacji w tzw. kulturze wysokiej. Te zarzuty pod adresem telewizji potwierdziły badania GUS. W 1990 r. aż 19% mieszkańców Polski w wieku 15 lat i więcej twierdziło, że może ona częściowo lub całkowicie zastąpić takie formy aktywności kulturalnej, jak: czytanie książek i gazet, uczestnictwo w spektaklach teatralnych i operowych, seansach kinowych, koncertach muzyki klasycznej (poważnej) i rozrywkowej (młodzieżowej), zwiedzanie galerii sztuki, oglądanie meczów sportowych na stadionie, a także słuchanie radia11 . Przytoczona opinia pochodzi z okresu, gdy telewizyjna oferta programowa była stosunkowo uboga. Obecnie o widza konkurują zarówno stacje publiczne, jak i liczni nadawcy prywatni, starając się jak najdłużej zatrzymać go przed ekranem. Można więc sądzić, że zastępcza funkcja telewizji w odniesieniu do wymienionych wyżej dziedzin jeszcze się wzmocniła. To przypuszczenie potwierdza wysoki udział opłat za abonament radiowo-telewizyjny oraz telewizję kablową w łącznych wydatkach na kulturę. W 2002 r. rozchody na ten cel – w zależności od typu gospodarstwa domowego – pochłaniały od 23% do 29% środków przeznaczanych na cele kulturalne. W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Warto zatem zwrócić uwagę na szanse, jakie współczesnemu odbiorcy kultury stwarza posiadanie komputera z dostępem do internetu. Za jego pośrednictwem można nie tylko nabywać dobra kultury w internetowych sklepach lub podczas internetowych aukcji, korzystać z tekstowych i dźwiękowych archiwów instytucji kultury, zwiedzać internetowe galerie i muzea, oglądać i słuchać przedstawień, ale także aktywnie uczestniczyć w tworzeniu dzieła kultury oraz nawiązywać kontakt z twórcami kultury biorącymi udział w internetowych spotkaniach lub mającymi własne strony internetowe12. Z tego pobieżnego przeglądu wynika, że korzystanie z internetu wymaga niejednokrotnie większej aktywności odbiorcy niż oglądanie telewizji oraz znacznego wysiłku, zwłaszcza ze strony tych konsumentów, którzy nie posiadając własnego komputera, zmuszeni są do korzystania z kafejek internetowych. Stosunkowo niski jeszcze poziom wyposażenia gospodarstw domowych w komputery osobiste z dostępem do internetu nie musi świadczyć o małym znaczeniu tej formy aktywności kulturalnej Polaków, bowiem kontakty z kulturą dostępną w cyberprzestrzeni realizowane mogą być poza domem.. 11 12. Por. Kultura w 1993 r. ..., s. 21.. Por. M. Sobocińska, Wpływ technologii elektronicznej na zachowania polskich konsumentów dóbr i usług kultury [w:] Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, pod red. Z. Kędzior i E. Kieżel, PWE, Warszawa 2002, s. 172..

(19) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 47. 6. Podsumowanie Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że po okresie głębokiego załamania uczestnictwa w kulturze, jakie miało miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, pojawiły się pewne tendencje wzrostowe wyrażające się zwiększeniem nominalnych wydatków gospodarstw domowych na zakup dóbr i usług kulturalnych. Warto jednak podkreślić, że wzrost nominalnych wydatków na kulturę, spowodowany zwiększeniem cen dóbr i usług kulturalnych, nie oznacza jeszcze wyższej konsumpcji kulturalnej. Pełna diagnoza uczestnictwa w kulturze wymaga więc uwzględnienia realnych wydatków na zaspokojenie kulturalnych potrzeb ludności. Niestety, z uwagi na brak danych statystycznych, ten cel nie został osiągnięty. Z analizy wynika, że wydatki na kulturę stanowiły niewielki odsetek ogólnych wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. To oznacza, że w hierarchii odczuwanych i realizowanych potrzeb konsumpcyjnych kultura zajmuje odległe miejsce. Można wskazać dwa główne powody tego stanu: niski poziom wykształcenia i niski poziom zamożności polskiego społeczeństwa. Słabo wyedukowani Polacy nie przywiązują dużej wagi do aktywności kulturalnej. Z kolei konieczność zaspokojenia potrzeb podstawowych spycha z reguły na plan dalszy realizację mniej pilnych potrzeb. Wysoki udział wydatków na zakup prasy i sprzętu audiowizualnego, a także opłat za abonament radiowo-telewizyjny oraz opłat za telewizję kablową w łącznych wydatkach na 1 osobę w gospodarstwie domowym świadczy o zamykaniu się życia kulturalnego w ścianach własnego mieszkania i ograniczaniu kontaktu z tradycyjnymi nośnikami przekazu kulturalnego, jakimi są m.in. kina, teatry, muzea. Taka „domocentryczna” orientacja kulturalna zubaża skalę doświadczeń jednostki, utrudniając realizację jednej z podstawowych funkcji uczestnictwa w kulturze, jaką jest umacnianie i rozszerzanie więzi społecznych13. Przytoczone w opracowaniu dane statystyczne wskazują na znaczne społeczno-zawodowe zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze. W okresie objętym analizą najwięcej na zaspokojenie potrzeb kulturalnych wydawali członkowie gospodarstw pracujących na własny rachunek oraz gospodarstw pracowników, najmniej – gospodarstw powiązanych z rolnictwem. Ten fakt oznacza, że rynkowa dystrybucja dóbr i usług kulturalnych najbardziej ograniczyła dostęp do nich rodzin najuboższych. Towarzyszący procesom komercjalizacji kultury wysoki wzrost cen dla wielu Polaków stanowi istotną barierę uczestnictwa w kulturze wysokiej. Zwiększenie wydatków na kulturę jest ściśle związane z poprawą sytuacji materialnej ludności, czyli z pojawieniem się lub powiększeniem funduszu swobodnej decyzji, a zatem – w skali makro – z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju. Należy jednak pamiętać, że awans materialny nie idzie w parze z awansem kulturalnym. Ograniczenie ekonomicznych czy przestrzennych barier w dostępie do dóbr kultury nie gwaran13. T. Goban-Klas, Uczestnictwo kulturalne – próba diagnozy, „Zdanie” 1982, nr 1, s. 43–45..

(20) 48. Małgorzata Makówka. tuje wzrostu aktywności kulturalnej. Zwiększenie dochodów realnych oraz bogata oferta kulturalna mogą doprowadzić do rozszerzenia i intensyfikacji kontaktów z kulturą wysoką wtedy, gdy kultura zajmuje ważne miejsce w systemie wartości obywateli, a partycypacja w niej pełni rolę wyznacznika prestiżu społecznego. Tymczasem aktywność kulturalna zajmuje odległą pozycję w hierarchii wartości Polaków. Ludzie bardziej aspirują do świata rzeczy niż kultury, ceniąc wyżej dobra materialne. Niematerialne wartości ulegają deprecjacji. O wysokiej pozycji społecznej świadczy luksusowy samochód, willa z basenem, ekskluzywne wakacje w egzotycznym kraju czy uprawianie elitarnego sportu. Dopóki nie nastąpi zmiana tej konsumpcyjnej postawy wobec życia, trudno oczekiwać wzrostu aktywności kulturalnej społeczeństwa polskiego, zwłaszcza że rynek oferuje konsumentom różnorodne, konkurencyjne wobec kultury, sposoby zagospodarowania ich czasu i dochodów. Literatura Adamczuk L., Uczestnictwo w kulturze podstawowych warstw społecznych w Polsce w latach 1972– 1979, „Kultura i Społeczeństwo” 1986, nr 3. Budżet czasu ludności 1996, GUS, Warszawa 1998. Bywalec C., Finansowe aspekty uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura – Gospodarka – Media. Ogólnopolski Kongres, pod red. E. Orzechowskiego, Kraków 2002. Goban-Klas T., Uczestnictwo kulturalne – próba diagnozy, „Zdanie” 1982, nr 1. Kaczmarek U., Grad J., Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego [w:] Kultura polska 1989– 1997. Raport, pod red. T. Kostyrko, Instytut Kultury, Warszawa 1997. Kostyrko T., Krótkie uwagi o dotychczasowym oraz pożądanym modelu uczestnictwa Polaków w kulturze, „Kultura Współczesna” 1999, nr 1. Kultura w 1993 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1994. Kultura w 1999 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2000. Kultura w 2002 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003. Kultura w latach 1994–1996. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 1997. Małachowska U., Dystanse w konsumpcji dóbr i usług kulturalnych, „Kultura i Społeczeństwo” 1982, nr 1–2. Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996. Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997. Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999. Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001. Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003. Sobocińska M., Wpływ technologii elektronicznej na zachowania polskich konsumentów dóbr i usług kultury [w:] Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, pod red. Z. Kędzior i E. Kieżel, PWE, Warszawa 2002. Stefanowska M., Odbiorcy kultury. Deklaracje i rzeczywistość, PWN, Warszawa 1988. Szpociński A., Edukacja kulturalna i uczestnictwo w kulturze [w:] Kultura polska w dekadzie przemian, pod red. T. Kostyrko i M. Czerwińskiego, Instytut Kultury, Warszawa 1999. Tyszka A., Interesy i ideały kultury. Struktura społeczna i udział w kulturze, PWN, Warszawa 1987. Żygulski K., Przemiany potrzeb społeczeństwa polskiego [w:] Badania nad wzorcami konsumpcji, pod red. J. Szczepańskiego, Ossolineum, Wrocław 1977..

(21) Uczestnictwo w kulturze społeczeństwa polskiego.... 49. Participation of Polish Society in Culture: Results of Research on Household Budgets The purpose of this article is to analyse Polish society’s participation in culture in the 1993– 2002 period. The author limits the discussion to the monetary approach to cultural consumption. She also analyses annual expenditures on culture per capita in the 5 main types of households, selected using social and occupational criteria. In the article, the author uses the results of research on household budgets regularly conducted by the Central Statistical Office. The analysis covers: – nominal expenditure on culture, – share of expenditure on culture in total expenditure per capita in a household, – structure of expenditure on culture, – extent to which households own audio-visual equipment. The author also draws attention to the socio-occupational differentiation of the level of analysed expenditures and their structure..

(22)