Wykonywanie umów w prawie polskim i według PECL - część pierwsza

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 802. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Jan Lic Katedra Prawa. Wykonywanie umów w prawie polskim i według PECL – część pierwsza* 1. Wprowadzenie W latach 1990–2003 z inicjatywy duńskiego profesora Olafa Lando podjęte zostały w środowisku cywilistów z państw europejskich prace nad ujednoliceniem zasad prawa kontraktów. Dla realizacji tego zadania powołana została Komisja ds. Europejskiego Prawa Kontraktów, zwana od nazwiska jej inicjatora i przewodniczącego Komisją Lando. Komisja ta funkcjonowała jako inicjatywa prywatna, a jej członkowie nie reprezentowali państw, z których się wywodzili. Efektem prac Komisji było opracowanie nienormatywnego zbioru reguł europejskiego prawa kontraktów pod nazwą: Principles of European Contract Law (PECL), czyli Zasady europejskiego prawa umów1. Zasady te zostały wypracowane na podstawie krajowych regulacji prawa cywilnego państw europejskich, dyrektyw UE, amerykańskiego jednolitego kodeksu handlowego, drugiego amerykańskiego restatement prawa kontraktów, konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów oraz zasad międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT2. W pracach Komisji wzięto w równym stopniu pod uwagę dorobek legislacyjny i sądowy systemu prawa kontynentalnego i systemu prawa anglosaskiego – common law. PECL odnoszą się tylko do ogólnych zagadnień prawa Część druga artykułu zostanie opublikowana w Zeszytach Naukowych UEK nr 809 – Prace z zakresu prawa. *. W dalszej części opracowania zasady te będą zwane w skrócie PECL.. 1. Bliżej co do genezy PECL zob.: P. Meijknecht, Tworzenie zasad europejskiego prawa kontraktów, „Państwo i Prawo” 2004, nr 2, s. 39 i nast.; J. Bełdowski, Europejskie prawo umów, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, nr 3. s. 803 i nast.; Ch. von Bar, Prace nad projektem Europejskiego Kodeksu Cywilnego, „Państwo i Prawo” 2000, nr 10, s. 43 i nast. 2.

(2) Jan Lic. 78. zobowiązań, nie zawierają natomiast postanowień dotyczących poszczególnych typów umów. W przyszłości mają stać się częścią planowanej kodyfikacji europejskiego prawa cywilnego3. PECL składają się z siedemnastu rozdziałów. Rozdział siódmy poświęcony jest wykonywaniu umów. Rozdział ten poprzedzony jest rozdziałami wprowadzającymi ogólne pojęcia i zasady prawa kontraktów, sposoby zawarcia umowy, rodzaje zastępstwa bezpośredniego i pośredniego, reguły ważności umowy, zasady interpretacji oraz elementy treści umowy i skutki jej zawarcia. W kolejnych rozdziałach regulowane są skutki niewykonania zobowiązań oraz szczególne środki ochrony prawnej. Rozdział siódmy składa się z dwunastu artykułów: miejsce wykonania umowy, termin wykonania, wykonanie przed terminem, kolejność świadczeń, świadczenia zamienne, wykonanie przez osobę trzecią, forma płatności, waluta płatności, zarachowanie świadczenia, odmowa przyjęcia świadczenia rzeczowego, odmowa przyjęcia zapłaty i koszty wykonania zobowiązania. 2. Miejsce wykonania umowy Oznaczenie miejsca wykonania umowy jest centralnym zagadnieniem wykonywania zobowiązań. Zgodnie z PECL, jeżeli miejsce wykonania nie jest oznaczone w umowie ani z niej nie wynika, świadczenie pieniężne powinno być spełnione w siedzibie handlowej wierzyciela w chwili zawarcia umowy, a świadczenie niepieniężne w siedzibie handlowej dłużnika w chwili zawarcia umowy (art. 7.101 ust. 1 PECL). Jeżeli strona ma więcej niż jedną siedzibę handlową, przyjmuje się dla celów tej regulacji, że właściwa jest ta siedziba handlowa, która była w ściślejszym związku z umową, przy czym bierze się pod uwagę okoliczności wiadome stronom lub brane przez nie pod uwagę w chwili zawarcia umowy (art. 7.101 ust. 2 PECL). Jeżeli strona nie ma siedziby handlowej, przyjmuje się, że tą siedzibą jest jej zwyczajne miejsce pobytu (art. 7.101 ust. 3 PECL). PECL przyjęło więc powszechnie uznawaną zasadę, że dług pieniężny jest długiem oddawczym, a dług niepieniężny długiem odbiorczym. W kodeksie cywilnym, jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, J. Rajski, Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2002, nr 1, s. 212. 3.

(3) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 79. ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 k.c.)4. PECL nie wykluczają z zakresu podmiotowego stosunków zobowiązaniowych umów zawieranych z konsumentem5, żaden też przepis ogólny PECL nie sprzeciwia się stosowaniu zasad tam sprecyzowanych w stosunkach umownych pomiędzy nieprofesjonalistami. Z tego względu PECL dopuszcza oznaczenie miejsca spełnienia świadczenia według zwyczajnego miejsca pobytu strony, jeżeli ta nie ma siedziby handlowej. Jest to odpowiednik miejsca zamieszkania osoby fizycznej dla oznaczenia miejsca spełnienia świadczenia według kodeksu cywilnego. O ile jednak miejsce zamieszkania jest rozpatrywane w prawie polskim bardziej w aspekcie formalnym, przede wszystkim jako konkretny adres związany najczęściej z zameldowaniem na pobyt stały6, o tyle w PECL jest to tylko przesłanka faktyczna, niezwiązana z jakimkolwiek formalnie oznaczonym miejscem zamieszkania. Miejsce pobytu jest więc pojęciem szerszym i bardziej elastycznym, gdyż w szczególności może to być miejsce zamieszkania. Odwrotna relacja nie zachodzi, dlatego w prawie polskim konieczna jest interpretacja rozszerzająca „miejsca zamieszkania” także jako „miejsca pobytu”, jeżeli strona nie ma określonego miejsca zamieszkania7. W PECL brakuje określenia skutków zmiany siedziby wierzyciela po powstaniu zobowiązania. Nie chodzi w tym wypadku tylko o pokrycie zwiększonych kosztów przesłania zapłaty lub świadczenia niepieniężnego (jeżeli w umowie oznaczono siedzibę wierzyciela jako miejsce spełnienia świadczenia), ale o samą zasadę, że pomimo zmiany siedziby wierzyciela, dłużnik ma nadal obowiązek świadczyć w miejscu jego siedziby. W kodeksie cywilnym regulacja dotyczy wprawdzie kosztów, ale wspomniana zasada jest w niej implicite zawarta8. Natomiast jeżeli strony inkorporują PECL do swych stosunków umownych, wierzyciel nie będzie mógł skutecznie domagać się spełnienia świadczenia w miejscu swej nowej siedziby, nawet jeżeli zaoferowałby pokrycie zwiększonych kosztów przesłania. Ten daleko idący wniosek jest nieunikniony wobec jednoznacznego związania w PECL miejsca spełnienia świadczenia z miejscem zawarcia umowy. Każde inne miejsce (w tym zmieniona siedziba wierzyciela) nie będzie już miejscem siedziby Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.), dalej jako k.c.. 4. Tak też E. Wieczorek, Zasady europejskiego prawa umów, Gdańsk 2005, s. 12.. 5. Por. T. Wiśniewski w: Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, red. G. Bieniek, Warszawa 1999, s. 443–444, notka 4 do art. 454 k.c. 6. 7 W. Popiołek w: Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do artykułów 450–1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 10, notka 2 do art. 454 k.c.. T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 444, notka 6 do art. 454 k.c.. 8.

(4) Jan Lic. 80. wierzyciela w chwili zawarcia umowy, a zatem należałoby dojść do wniosku, że dłużnik nie będzie zobligowany do wykonania umowy w tym innym miejscu. W komentarzu autorskim do PECL9 przewidziano skutki przeniesienia siedziby jednej ze stron już po zawarciu umowy w zasadzie zgodnie z rozwiązaniem przyjętym w kodeksie cywilnym. Wobec braku wyraźnej regulacji w postanowieniach regulujących wykonywanie umów komentarz odsyła do ogólnej klauzuli dobrej wiary zawartej w art. 1.201 PECL, aby uzasadnić samą możliwość zamiany siedziby i związanego z tym żądania wykonania zobowiązania w nowym miejscu. Dalej stwierdza się w komentarzu, że zwiększone koszta muszą być pokryte przez stronę, która zmieniła siedzibę lub miejsce pobytu. W razie gdyby z tą zmianą wiązało się zwiększone ryzyko przesłania świadczenia, ryzyko to obciążać musi także tę stronę. Wszystkie te stwierdzenia są uzasadnione, tyle tylko że powinny znaleźć się w treści samej regulacji PECL, bez potrzeby sięgania do ogólnych zasad. Różnica na niekorzyść prawa polskiego sprowadza się do tego, że kodeks cywilny przewiduje tylko skutki prawne zmiany siedziby wierzyciela, podczas gdy komentarz do PECL odnosi się w równym stopniu do zmiany siedziby wierzyciela, jak i dłużnika. Wprawdzie bez wątpienia większe znaczenie ma zmiana siedziby wierzyciela, ale nie ma przeszkód by regulacja skutków prawych zmiany siedziby obejmowała obydwie strony. PECL nie reguluje szczególnych sposobów wykonania zobowiązania związanych z poszczególnymi typami umów. Ze względu jednak na znaczenie umowy sprzedaży w komentarzu do PECL zaznaczono, że jeżeli sprzedawca jest zobowiązany do dostarczenia towaru do kupującego, jego zobowiązanie będzie w zasadzie wykonane przez wydanie towaru przewoźnikowi10. Regule tej odpowiada treść art. 544. § 1 k.c., który stanowi, że jeżeli rzecz sprzedana ma być przesłana przez sprzedawcę do miejsca, które nie jest miejscem spełnienia świadczenia, poczytuje się w razie wątpliwości, że wydanie zostało dokonane z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył ją przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rzeczy tego rodzaju. 3. Termin spełnienia świadczenia Podobnie jak miejsce spełnienia świadczenia, tak i termin spełnienia świadczenia należy do zasadniczych przesłanek prawidłowego wykonania zobowiązania. Według PECL strona powinna spełnić świadczenie w terminie, który jest ozna9 Principles European Contract Law. Parts I and II, red. O. Lando i H. Beale, The Netherlands 2000, s. 331.. Ibidem, s. 330.. 10.

(5) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 81. czony w umowie albo z niej wynika. Jeżeli umowa wyznacza okres potrzebny do wykonania zobowiązania albo taki okres wynika z umowy, to dłużnik może wykonać swoje zobowiązanie w ciągu całego tak oznaczonego okresu, chyba że z okoliczności wynika, że wierzyciel ma prawo wyboru terminu spełnienia świadczenia. Jeżeli termin wykonania nie wynika z przyczyn oznaczonych w powyższy sposób, świadczenie powinno być spełnione w rozsądnym czasie po zawarciu umowy (art. 7.102 PECL). Jednakże wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia zaofiarowanego przed terminem wymagalności, chyba że przyjęcie go nie naruszyłoby jego uzasadnionych interesów. Zgoda strony na wcześniejsze przyjęcie świadczenia nie wpływa na ustalony termin spełnienia jej własnego świadczenia (art. 7.103 PECL). W kodeksie cywilnym, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.). Wbrew pozorom, nie ma zasadniczej różnicy co do tego, czy uznamy, że termin wynika z umowy czy z właściwości zobowiązania, jeżeli nie został w umowie ściśle określony. Każda umowa precyzuje bowiem określone zobowiązanie, a zatem to, co z niej wynika, wynika też zarazem z właściwości tego zobowiązania, którego ona dotyczy. Różnica powstaje w sytuacji, gdy w powyższy sposób nie można oznaczyć terminu wykonania umowy. Określenie „w rozsądnym czasie”, jakkolwiek nieprecyzyjne, ma tę zaletę, że nie zwalnia dłużnika, nawet czasowo, z obowiązku wykonania zobowiązania, natomiast rozwiązanie przyjęte w kodeksie cywilnym, wskazuje, że dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie tylko wtedy, gdy wierzyciel go wezwie do jego spełnienia11. Kodeks cywilny akceptuje więc rozróżnienie na tzw. zobowiązania terminowe i bezterminowe12, podczas gdy PECL trafnie odrzuca w tej sytuacji konstrukcję zobowiązań bezterminowych. Skoro bowiem strona zaciągnęła zobowiązanie, to należy przyjąć, że oczekuje jego wykonania, bez potrzeby specjalnego wyznaczania terminu, czyli dokonywania czynności dodatkowych. Negatywną i paradoksalną konsekwencją praktyczną rozwiązania przyjętego w kodeksie cywilnym są spory w doktrynie i w orzecznictwie co do tego czy faktura wystawiona przez wierzyciela jest wystarczająca do uznania, że żąda on wykonania zobowiązania przez dłużnika13. Jest bowiem oczywiste, 11 A. Rembeliński w: Kodeks cywilny z komentarzem, red. J. Winiarz, Warszawa 1980, s. 444, notka 2 do art. 455.. 12 J. Dąbrowa w: System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, red. Z. Radwański, Ossolineum, Wrocław 1981, s. 741 i nast.; W. Popiołek w: Kodeks…, s. 12–13, notka 2 i 5 do art. 455 k.c.; T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 444–446, notka 1 do art. 455 k.c.. 13 Uchwała SN z 19.05.1992 r., III CZP 56/92, OSNCP 1992, z. 12, poz. 219; P. Czerski, I. Springer, Cywilnoprawne skutki wystawienia i doręczenia faktury pro forma, „Rejent” 2002, nr 5, s. 77 i nast..

(6) Jan Lic. 82. że wierzyciel, który wystawia fakturę wzywa tym samym do jej zapłaty. Co do precyzji użytych określeń, nie ma zasadniczej różnicy, bowiem tak określenie „w rozsądnym czasie” jak i określenie „niezwłocznie po wezwaniu” wymagają interpretacji konkretyzującej i uściślającej. Rozwiązanie przyjęte w PECL wskazuje, że termin spełnienia świadczenia jest zastrzeżony na korzyść dłużnika14. Dłużnik nie musi bowiem spełnić świadczenia przed nadejściem terminu, ale świadczyć może, chyba że naruszyłoby to uzasadniony interes wierzyciela. Jeżeli termin oznaczony jest przez wskazanie okresu potrzebnego do wykonania zobowiązania, to jest on także zastrzeżony na korzyść dłużnika, który może wybrać dowolny termin wykonania swego zobowiązania. A zatem gdy strony oznaczą termin przez wskazanie okresu, np. „w październiku”, to dłużnik może wykonać zobowiązanie w dowolnym dniu tego miesiąca. Rozwiązanie zastosowane w PECL jest takie samo co do zasady, jak przyjęte w kodeksie cywilnym. Relewantny jest art. 457 k.c., który stanowi, że termin spełnienia świadczenia oznaczony przez czynność prawną poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika. Dłużnik może więc spełnić świadczenie wcześniej, a wierzyciel jest zobowiązany je przyjąć przed nadejściem terminu. Nieprzyjęcie świadczenia przez wierzyciela prowadzi do zwłoki w odbiorze. Jeżeli z umowy lub natury zobowiązania wynika, że termin jest zastrzeżony na korzyść wierzyciela, może on domagać się spełnienia świadczenia przed terminem, natomiast nie ma obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej15. Kodeks cywilny nie pozostawia żadnej furtki, która pozwoliłaby odmówić wierzycielowi przyjęcia świadczenia zaofiarowanego przed terminem. Sformułowanie „w razie wątpliwości” odnosi się tylko do tego, że z umowy albo z właściwości zobowiązania mogłoby wynikać, że termin zastrzeżono na korzyść wierzyciela lub na korzyść obydwu stron umowy. W razie jakichkolwiek wątpliwości termin jest zastrzeżony na korzyść dłużnika. Nie ma zatem żadnej podstawy do odmowy przyjęcia świadczenia wcześniejszego. Tymczasem – co właśnie jest przewidziane w PECL – może to naruszać uzasadniony interes wierzyciela. Jeżeli przedmiotem dostawy „on time” są elementy kooperacyjne potrzebne do produkcji wyrobu finalnego, to wcześniejsze ich dostarczenie producentowi, który nie ma możliwości ich składowania, narusza niewątpliwie jego uzasadniony interes. Aby dopuścić możliwość odmowy wierzyciela w takiej sytuacji, potrzebna byłaby wykładnia rozszerzająca art. 457 k.c. Z tych względów bardziej poprawne legislacyjnie i lepiej zabezpieczające uzasadnione interesy stron jest rozwiązanie przyjęte w PECL. 14. W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 312.. T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 449, notka 2 do art. 457 k.c.; W. Popiołek w: Kodeks…, s. 17, notka 1 do art. 457 k.c. 15.

(7) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 83. Wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia zaofiarowanego przed terminem, ale nie może tego uczynić bez podania przyczyny i to takiej, która wskazywałaby możliwość naruszenia jego uzasadnionych interesów. Jeżeli więc wierzyciel takiej przyczyny nie potrafi wskazać, to odmowa przyjęcia świadczenia byłaby z jego strony naruszeniem zasad dobrej wiary i obowiązku współdziałania z drugą stroną (art. 1.201 i 1.202 PECL). Rozwiązanie przyjęte w PECL zachowuje więc zalety rozwiązania polskiego, ale jednocześnie unika jego wad. W odniesieniu do wyjątku polegającego na oznaczeniu terminu wykonania zobowiązania przez wskazanie okresu, nie ma różnicy pomiędzy PECL a kodeksem cywilnym. W PECL na mocy szczególnego postanowienia prawo wyboru konkretnego terminu wykonania zobowiązania ma dłużnik. W prawie polskim znajdzie zastosowania ogólna reguła z art. 457 prowadząca do tego samego wniosku. Zastrzeżenie terminu na korzyść dłużnika oznacza nie tylko jego prawo do spełnienia świadczenia przed terminem, ale także prawo do wyboru konkretnego terminu spełnienia świadczenia, jeżeli oznaczono dłuższy okres, w jakim zobowiązanie może być wykonane. Różnica w regulacji ujawnia się w sytuacji, gdy z okoliczności, np. z właściwości zobowiązania wynika, że prawo wyboru konkretnego terminu spełnienia świadczenia przysługuje wierzycielowi. PECL przewiduje taką sytuację i przyznaje to prawo wierzycielowi, natomiast trudno jest zastosować podobne rozwiązanie na gruncie kodeksu cywilnego. W każdym razie potrzebna byłaby znów wykładnia rozszerzająca art. 457 k.c., aby osłabić bezwzględne prawo dłużnika do decydowania o terminie spełnienia świadczenia. Z tego względu również i w tym wypadku bardziej poprawna jest regulacja zawarta PECL. 4. Kolejność świadczeń Przy wykonywaniu umów wzajemnych powstaje problem, która strona ma świadczyć najpierw. Wcześniejsze świadczenie jednej ze stron wiąże się zawsze z kredytowaniem drugiej strony, a także ze zwiększonym ryzykiem, jakie ponosi kredytodawca, dlatego, o ile to tylko możliwe, wskazane jest by świadczenia były spełniane jednocześnie16. Zgodnie z tą zasadą PECL stanowi, że w takim zakresie, w jakim świadczenia stron mogą być spełnione jednocześnie, strony są zobowiązane do ich jednoczesnego spełnienia, chyba że co innego wynika z okoliczności (art. 7.104 PECL). W kodeksie cywilnym odpowiednikiem art. 7.104 PECL jest art. 488 k.c. Zgodnie z regulacją tam zawartą, świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jedno Principles European…, s. 335–336.. 16.

(8) Jan Lic. 84. cześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, że jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. Różnica sprowadza się do tego, że kodeks cywilny bardziej kazuistycznie wskazuje sytuacje, w których należy odstąpić od zasady jednoczesności świadczeń, podczas gdy w PECL wyrażono to bardziej ogólnie. W istocie jednak nie ma różnicy merytorycznej, gdyż ogólne określenie „okoliczności” może obejmować tak umowę, ustawę, orzeczenie sądu, jak i decyzję innego właściwego organu, z których może wynikać obowiązek wcześniejszego świadczenia jednej ze stron. Określenie zawarte w PECL jest jednak bardziej elastyczne, gdyż obejmuje także przyczyny niewymienione explicite w kodeksie cywilnym, np. właściwość zobowiązania. Wprawdzie można uzasadniać, że właściwość zobowiązania powinna być uwzględniona przez strony w umowie, a więc że umowa wystarcza jako przyczyna modyfikująca regułę generalną17, jednak należy opowiedzieć się za rozwiązaniem prostszym, a prowadzącym do tego samego celu. Rozwiązanie przyjęte w PECL jest tak proste, że brakuje tam określenia uprawnień, które przysługują stronom w celu zagwarantowania realizacji zasady jednoczesności świadczeń. Kodeks cywilny stanowi w art. 488 § 2 k.c., że jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Jest to niewątpliwie trafna regulacja, jednak należy rozważyć, czy nie stanowi ona swoistego superfluum ustawowego. Jest bowiem oczywiste, że skoro świadczenia powinny być spełnione jednocześnie, to żadna ze stron nie może domagać się spełnienia świadczenia wzajemnego, o ile nie zaofiaruje swojego własnego świadczenia. Należy zatem uznać, że przepis ten ma charakter instrukcyjny i patrząc z tego punktu widzenia spełnia swoją rolę. Z drugiej strony jego brak w PECL nie może być powodem postawienia zarzutu co do niezupełności tej regulacji. Kodeks cywilny reguluje w następnym artykule także sytuację, gdy jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy. W takim razie strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia. Uprawnienia powyższe nie przysługują stronie, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony (art. 490 k.c.). Należy podkreślić, że jest to regulacja potrzebna i prawidłowo umiejscowiona, gdyż problematyka ta jest ściśle związana z regułami dotyczącymi wykonywania zobowiązań. Odpowiednik tej regulacji znalazł się w PECL w rozdziale ósmym: „Niewykonanie zobowiązania i środki ochrony 17. T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 505, notka 2 do art. 488 k.c..

(9) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 85. prawnej”. Zgodnie z art. 8.105 PECL, strona która ma uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może domagać się odpowiedniego zabezpieczenia należytego wykonania, a w międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona. Jeżeli zabezpieczenie takie nie zostanie udzielone w rozsądnym czasie, strona uprawniona do jego żądania może odstąpić od umowy, zawiadamiając o tym niezwłocznie drugą stronę, jeżeli ma nadal uzasadnione obawy, że strona dopuści się istotnego niewykonania. Abstrahując od niewłaściwej lokalizacji tego artykułu, należy stwierdzić, że pod względem merytorycznym PECL ma istotną przewagę nad rozwiązaniem przyjętym w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny przyznaje mianowicie prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia i żądania zabezpieczenia tylko ze względu na zły stan majątkowy drugiej strony18. Tymczasem w PECL, trafnie, nie ograniczono tego prawa tylko do tej jednej przesłanki, ale przyznaje je zawsze stronie, która ma uzasadnione obawy, że druga strona nie spełni swego świadczenia. Przykładowo, strona może dowiedzieć się z wywiadowni gospodarczej, że przeciwko drugiej stronie, pomimo jej dobrej sytuacji majątkowej, wytoczono liczne powództwa z tytułu niewykonania podobnych zobowiązań. Kodeks cywilny nie przyznaje jednak ochrony w takim wypadku. Inne różnice są mniej istotne. Można tu wskazać, że w kodeksie cywilnym uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia jest alternatywne wobec uprawnienia do żądania zabezpieczenia, podczas gdy w PECL uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia jest w zasadzie tylko akcesoryjne i trwa tak długo, jak długo druga strona nie da zabezpieczenia. Należy jednak zaznaczyć, że sformułowanie tej zasady jest niejasne, gdyż z jednej strony uprawnienie przysługuje tylko „w międzyczasie” tzn. do czasu uzyskania zabezpieczenia, a z drugiej strony „dopóki obawa jest uzasadniona”, a więc możliwe jest także później, równolegle z zabezpieczeniem. Ponadto w PECL przyznano wyraźnie prawo do odstąpienia od umowy stronie, która nie uzyskała zabezpieczenia, co należy traktować jako rodzaj odpowiedzialności obiektywnej, podczas gdy na gruncie kodeksu cywilnego prawo to także przysługuje, ale spełnione muszą być wszystkie przesłanki odpowiedzialności za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy wzajemnej zawarte w art. 491 i n. k.c. Problematyka ta należy już do odpowiedzialności za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych.. 18 Wyjątkowość tego prawa podkreślana jest w doktrynie. J. Dąbrowa w: System…, s. 752; W. Czachórski, Zobowiązania…, s. 312; Por. też T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 508, notka 6 do art. 490 k.c.; W. Popiołek w: Kodeks…, s. 77, notka 4 do art. 490 k.c..

(10) 86. Jan Lic. 5. Świadczenia alternatywne Problem spełnienia jednego ze świadczeń alternatywnych wystąpi wówczas, gdy ma miejsce tzw. zobowiązanie przemienne. W PECL przyjęto zasadę, że jeżeli zobowiązanie może być wykonane przez spełnienie jednego ze świadczeń alternatywnych, wybór należy do strony zobowiązanej do świadczenia, chyba że co innego wynika z okoliczności. Jeżeli strona, do której należy wybór, nie dokonuje wyboru w wymaganym umową terminie, wówczas prawo przechodzi na drugą stronę, o ile dotrzymanie terminu ma istotne znaczenie, albo druga strona może wyznaczyć dodatkowy termin do dokonania wyboru, o ile dotrzymanie terminu nie ma istotnego znaczenia. Po bezskutecznym upływie terminu dodatkowego prawo dokonania wyboru przechodzi na drugą stronę (art. 7.105 PECL). W kodeksie cywilnym zobowiązania przemienne zostały uregulowane wśród ogólnych przepisów o zobowiązaniach. Zgodnie z art. 365 k.c., jeżeli dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń (zobowiązanie przemienne), wybór świadczenia należy do dłużnika, chyba że z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności wynika, iż uprawnionym do wyboru jest wierzyciel lub osoba trzecia. Wyboru dokonywa się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Jeżeli uprawnionym do wyboru jest dłużnik, może on dokonać wyboru także przez spełnienie świadczenia. Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na stronę drugą. Nie ma zasadniczych różnic pomiędzy tymi regulacjami. W kodeksie cywilnym wskazany jest sposób dokonania wyboru świadczeń. Jest to przepis instrukcyjny, ale potrzebny, gdyż wyboru może dokonać nie tylko dłużnik, ale i wierzyciel, a każdy z nich wykona to uprawnienie w inny sposób. W PECL nie ustosunkowano się co do sposobu realizacji tego uprawnienia, natomiast kazuistycznie uregulowano sytuację, gdy uprawniony nie dokonał wyboru jednego ze świadczeń alternatywnych. Wprowadzenie dodatkowych kategorii istotnego wyboru i wyboru nie mającego istotnego znaczenia, zaciemnia tę konstrukcję prawną i wprowadza niepewność co do tego, której stronie uprawnienie to będzie przysługiwało w konkretnej sytuacji. Rozwiązanie to jest wadliwe także i z tego względu, że nie daje odpowiedzi na pytanie, kto ma uprawnienie do wyboru świadczeń, jeżeli nie oznaczono w umowie terminu do dokonania takiego wyboru, a strona uprawniona wyboru nie dokonuje. Kodeks cywilny nie uzależnia przejścia tego uprawnienia na drugą stronę od tego, czy w umowie oznaczono jakiś konkretny termin do wyboru świadczeń. Należy więc przyjąć, że wybór powinien być dokonany w rozsądnym czasie, w każdym razie nie później niż w chwili nadejścia terminu wymagalności.

(11) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 87. świadczenia19, a jeżeli nie zostanie dokonany, to pociąga to skutki tam przewidziane. Z tych względów zdecydowanie bardziej godne polecenia jest rozwiązanie zastosowane w kodeksie cywilnym, jako proste, zrozumiałe i bardziej kompletne, a jednocześnie wystarczająco zabezpieczające uzasadnione interesy stron. 6. Spełnienie świadczenia przez osobę trzecią Świadczenie powinno być spełnione przez dłużnika, czyli stronę zobowiązania. Jednak w pewnych sytuacjach dopuszczalne jest, by zamiast dłużnika świadczenie spełniła osoba trzecia w jego zastępstwie, np. wtedy gdy umowa nie wymaga osobistego świadczenia, a ponadto osoba trzecia działa za zgodą dłużnika albo osoba trzecia ma uzasadniony interes w spełnieniu świadczenia, a dłużnik świadczenia nie spełnił, bądź jest oczywiste, że go nie spełni w wymaganym terminie. Świadczenie spełnione przez osobę trzecią zgodnie z powyższymi zasadami zwalnia dłużnika z obowiązku świadczenia (art. 7.106 PECL). Według kodeksu cywilnego wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia (art. 356 § 1 k.c.). Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika (art. 356 § 2 k.c.). To ostatnie zdanie wskazuje (na zasadzie rozumowania a contrario), że wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia niepieniężnego, jeżeli osoba trzecia działa bez wiedzy dłużnika. Wiedza dłużnika, a co za tym idzie jego domniemana zgoda jest więc tak samo wymagana, jak w PECL, z tym, że tam mowa jest explicite o zgodzie dłużnika. Zestawiając te dwa rozwiązania, należy stwierdzić, że wstępny warunek dopuszczalności świadczenia przez osobę trzecią jest w PECL źle sformułowany. Nieuzasadnione jest bowiem uzależnienie dopuszczalności świadczenia przez osobę trzecią tylko od tego, by umowa nie wymagała osobistego świadczenia. Kodeks cywilny trafnie stanowi, że nakaz osobistego świadczenia może wynikać także z ustawy lub z właściwości świadczenia. Twórcy PECL dopiero w komentarzu do tego zbioru zasad stwierdzają, że „warunki (umowy), które wykluczają wykonanie umowy przez osobę trzecią mogą być wyrażone lub mogą wynikać z treści kontraktu. Są także sytuacje, gdy z natury albo celu zobowiązania umow-. M. Safian w: Kodeks cywilny, t. I, Komentarz do artykułów 1–449, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 929, notka 7 i 8 do art. 365 k.c. 19.

(12) Jan Lic. 88. nego wynika, że umowa nie może być wykonana zastępczo”20. To jednak powinno być stwierdzone w samym PECL, a nie w tylko w komentarzu. Druga przesłanka dopuszczalności świadczenia przez osobę trzecią, czyli zgoda dłużnika, jest lepiej określona w PECL. Wydaje się, że w istocie potrzebna jest tu wyraźna zgoda dłużnika, a nie zgoda domniemana, wnioskowana stąd, że dłużnik wiedział o tym, iż osoba trzecia spełnia świadczenie zamiast niego. Patrząc z punktu widzenia wierzyciela, powinien on być pewien, że osoba trzecia działa z umocowania dłużnika. Jeżeli miałaby wystarczać sama wiedza dłużnika, to byłby to stan istniejący tylko pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, natomiast dla wierzyciela nie byłoby wcale jasne, czy osoba trzecia rzeczywiście działa za wiedzą dłużnika. Dopiero wyraźna zgoda dłużnika, znana wierzycielowi daje mu tę pewność. Trzecia przesłanka, czyli uzasadniony interes osoby trzeciej, zezwala w PECL na świadczenie osoby trzeciej w miejsce dłużnika, nawet gdy osoba trzecia działa bez wiedzy tego ostatniego. W komentarzu do PECL podane są przekonujące przykłady ilustrujące taką sytuację: działanie poręczyciela, który spłaca dłużnika, by uniknąć kosztów ewentualnego procesu sądowego, działanie dzierżawcy, który spłaca hipotekę, by uniknąć licytacji nieruchomości, czy działanie żony, która w interesie rodziny spłaca długi męża, za które nie odpowiada21. Przykłady te pokazują, że konstrukcja współdłużnictwa solidarnego nie wystarcza do uzasadnienia prawa osoby trzeciej do spełnienia świadczenia nawet bez wiedzy i zgody dłużnika. Powstaje jednak poważny problem teoretyczny, jak uzasadnić pod względem prawnym spełnienie świadczenia przez osobę trzecią, która nie jest związana węzłem obligacyjnym z wierzycielem. PECL przechodzi nad tym problemem do porządku, co można uznać za pewną wadę tego rozwiązania. Jest to zatem rozwiązanie sui generis, które stanowi odstępstwo od ogólnych zasad. Kodeks cywilny dopuszcza tylko dwie możliwości interpretacyjne: albo na podstawie art. 356 § 2 k.c. domniemywa się konieczność wiedzy i zgody dłużnika na świadczenie osoby trzeciej co do każdego świadczenia niepieniężnego (gdyż nie jest to wymagane tylko przy wymagalnych świadczeniach pieniężnych) albo nie uwzględnia się treści art. 356 § 2 k.c. i wyprowadza wniosek, że wiedza i zgoda dłużnika nie są potrzebne w wypadku świadczeń niepieniężnych i wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej poza sytuacjami ściśle wskazanymi w art. 356 § 1 k.c. U podstaw przyjęcia tej pierwszej (moim zdaniem trafnej) interpretacji, leży przekonanie, że wiedza i zgoda dłużnika są konieczne ze względu na to, że tylko wówczas można uzasadnić działanie osoby trzeciej, 20 21. Principles European…, s. 339.. Ibidem s. 338..

(13) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 89. pomimo że nie jest ona związana węzłem obligacyjnym z wierzycielem22. Kodeks cywilny nie dopuszcza zatem do świadczenia niepieniężnego przez osobą trzecią, bez zgody dłużnika. Jest to jednak rozwiązanie niekorzystne, gdyż wskazane w komentarzu do PECL przykłady wystarczająco uzasadniają potrzebę samodzielnego uprawnienia osoby trzeciej. Otwartą sprawą byłoby należyte uzasadnienie możliwości świadczenia przez osobę trzecią, pomimo że nie pozostaje ona w żadnym stosunku zobowiązaniowym z wierzycielem. Na gruncie aktualnego stanu prawnego rozwiązania można poszukiwać poprzez użycie klauzul generalnych odwołujących się do zasad współżycia społecznego (art. 5, art. 56 k.c.). Nie zmienia to jednak negatywnej oceny analizowanej tu kodeksowej normy prawnej. Gdyby przyjąć, że art. 356 k.c. nie wymaga zgody dłużnika na świadczenie przez osobę trzecią, to osoba ta mogłaby zawsze skutecznie świadczyć zamiast dłużnika, a więc nie tylko wtedy, gdyby miała w tym uzasadniony interes, ale nawet wówczas, gdyby chciała w ten sposób działać na szkodę dłużnika. Dłużnik jest bowiem odpowiedzialny jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza (art. 474 k.c.). A zatem również i przy tej interpretacji, ze względu na brak ograniczenia w postaci „uzasadnionego interesu osoby trzeciej”, konstrukcja przyjęta w kodeksie cywilnym wykazuje istotne braki w porównaniu z PECL. 7. Podsumowanie W stosunku do tej części postanowień PECL, które mają swoje odpowiedniki w kodeksie cywilnym należy stwierdzić, że w wielu wypadkach wnoszą one nowe spojrzenie na prawną regulację poszczególnych zagadnień prawa cywilnego. Mając na uwadze, że postanowienia te są dziełem wybitnych europejskich prawników, którzy oparli się na wzorcach zaczerpniętych z licznych i zróżnicowanych źródeł prawa, ich analiza może być ważkim argumentem w kierunku zmiany odpowiedniej regulacji prawnej w kodeksie cywilnym. Analiza różnic w regulacji pomiędzy PECL a kodeksem cywilnym pozwala stwierdzić, że często rozwiązania przyjęte w PECL są bardziej przemyślane i lepiej zabezpieczają uzasadniony interes obydwu stron umowy. Liczne są jednak sytuacje, gdy postanowienia PECL nie spełniają oczekiwań, a zatem to rozwiązania przyjęte w kodeksie cywilnym mogą Tak też A. Brzozowski w: Kodeks cywilny, t. I, Komentarz do artykułów 1– 449, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 855, notka 5 do art. 356 k.c. Zdaniem autora, wobec braku zgody dłużnika, wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, gdyż tylko dłużnik jest związany z wierzycielem stosunkiem obligacyjnym. Podobnie W. Czachórski, Zobowiązania…, s. 308. 22.

(14) 90. Jan Lic. dać asumpt do zmiany tych zasad prawa kontraktów. Potwierdza to powszechną i słuszną opinię o korzyściach wynikających z badań prawno-porównawczych. Performance of Contracts under Polish Law and According to the PECL – First Part In 1990–2003, at the initiative of Danish professor Olaf Lando, work was commenced by civil lawyers from European countries on standardising the principles of contract law. To carry out this task, a Commission for European Contract Law was appointed. The effect of the Commission’s work was to prepare a set of European contract law rules entitled Principles of European Contract Law (PECL). The PECL comprises 17 chapters. Chapter 7, devoted to the performance of contracts, comprises 12 articles. The first six articles are discussed in this study. The articles concern: place of performance of a contract, time of performance, early performance, order of performance, alternative performance, and performance by a third person. The author conducts a legal and comparative analysis of the solutions adopted in the PECL and those applied in the Polish Civil Code. An analysis of the regulatory differences between the PECL and the Polish Civil Code shows that the solutions adopted in the PECL are often better thought out and more effective in protecting the interests of the parties to a contract. On the other hand, there are many situations in which the provisions of the PECL leave much to be desired, and in these cases the Civil Code can provide model solutions. Legal and comparative analysis can, therefore, favourably impact upon the shape of legal regulations..

(15)