Naukowe podstawy planowego kształtowania cen w ZSRR

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O E C O N O M IC A 6, 1981

W. A. Slepow*

NAUKOWE PODSTAWY PLANOWEGO KSZTAŁTOWANIA CEN W ZSRR

Naukowe podstaw y planowego kształtow ania cen — to system w ie-dzy o cenie jako kategorii społeczno-ekonomicznej, o obiektyw nych praw ach jej ruchu w gospodarce socjalistycznej. Siłą napędow ą roz-w oju nauki o cenach i zarazem kryterium praroz-w dziroz-w ości jej troz-w ierdzeń jest p raktyk a kształtow ania i działania cen. Zarazem teoria planowego kształtow ania cen, uw alniając się od przypadkow ych zjawisk i czynników, wnika do głębokich zależności i procesów , odkryw a obiektyw -ne praw a kształtow ania cen. Ma to podstaw ow e znaczenie dla p ra-ktyki cenotw órstw a. Przypom inają się tu słowa Leonida I. Breżniewa wy po wiied zianie na XXV Z jeździe KPZR: ,,Słusznie mówi się: nie ma nic bardziej praktycznego, niż dobra teo ria"1.

Poznanie obiektyw nych praw rządzących kształtow aniem cen odsła-nia drogi i w ykryw a metody w ykorzystyw aodsła-nia tych praw w celu do-skonalenia aktu aln ej praktyki cenotwórstw a.

Celem tego artykułu jest om ówienie ekonom icznej n atury kategorii cen, jej funkcji w gospodarce socjalistycznej, zasad planowego kształ-towania — z . w ykorzystaniem doświadczeń ZSRR2.

E K O N O M IC Z N A N A T U R A CEN

Cena stanowi złożoną, w ielopłaszczyznową kategorię społeczno-eko-nomiczną. Siedzenie praw idłow ości jej kształtow ania i

wyikorzystywa-* D o c en t w M o sk ie w sk im I n sty tu c ie G o sp o d a rk i N a r o d o w e j im. G. P. P lech a- n ow a.

1 M a t e r i a ł y X X V S j e z d a KPSS, M o sk w a 1976, s. 48.

2 Za zg o d ą autora p r z y g o to w a ł do druku i d o s to s o w a ł dla p otrzeb c zy te ln ik a p o ls k ie g o Lech M ia s tk o w s k i, U n iw e r sy te t Łódzki.

nia należy do jednego z ważnych kierunków m arksow sko-leninow skiej teorii ekonom ii politycznej.

Jak wiadomo, głęboko naukow e określenie ceny jako kategorii spo-łeczno-ekonom icznej dal Karol M arks w I tomie Kapitału i niejedno-krotnie podkreślał, iż cena przedstaw ia pieniężne w yrażenie w artości

tow aru3. Można powiedzieć, że właśnie w tym określeniu zostały za-w arte podstaza-w oza-w e cechy om aza-wianej kategorii.

Tak więc przede w szystkim cena należy do kategorii stosunków to- w arow o-pieniężnych i istnieje w każdych społeczno-ekonomicznych ustrojow ych w arunkach, w których w ystępuje produkcja towarowa. Cena jest zatem obiektywne} kategorią gospodarki socjalistycznej, po-dobnie jak towar, pieniądz i inne kategorie stosunków tow arow ych, przy czym dalszy rozwój społeczeństw a socjalistycznego w ykorzystuje stosunki .tow arowe i ich kategorie odpow iednio do now ych treści spo-łeczno-ekonomicznych w łaśtiw ych tym stosunkom i kategoriom w soc-jalizmie. Również w ZSRR zachodzące zmiany system u funkcjonow ania gospodarki opierają się na zasadzie, którą można w skrócie zapisać: łączenie socjalizmu z produkcją 'towarową.

W skazujem y na trzy przyczyny w arunkujące tow arow y charakter produkcji w ZSRR:

1. W ystępow anie różnych form społecznej własności — ogólnona-rodowej i spółdzielczej (kołchozowej). Istnienie spółdzielczej socjali-stycznej produkcji w skazuje na niedostatecznie wysoki stopień dojrza-łości bezpośrednio społecznej pracy kołchoźników w porów naniu z p ra-cą robotników w przedsiębiorstw ach państwowych. Spółdzielcza w łas-ność zakłada pełną samodzielłas-ność kołchozów w zakresie dysponowania środkami produkcji i wytworzonymi produktam i. Stosunki między dw o-ma sektoram i społecznej produkcji kształtują się nie tylko na plano-wej, ale i na tow arow o-ekw iw alentnej podstawie.

2. O kreślone ekonom iczne odosobnienie przedsiębiorstw państw o-w ych na rozrachunku gospodarczym . Jako ognio-wa jednolitej gospodar-ki socjalistycznej przedsiębiorstw a są włączane w mechanizm ie plano-w ania do zaspokajania społecznych potrzeb rozmiarami i stru kturą splano-wo- swo-jej produkcji; w trybie bezpośrednich stosunków są zatem włączane do procesu reprodukcji społecznej. Jednocześnie jako w yodrębnione jed -nostki gospodarcze przedsiębiorstw a muszą w pełni pokryw ać swoje wydatki z przychodów, odprowadzić część środków do budżetu p ańs-tw a oraz sańs-tw orzyć sprzyjające w arunki dla kształtow ania się w ła-snych funduszów rozw oju i bodźców. W yodrębnienie przedsiębiorstw w arunkuje w socjalizm ie niezbędność ruchu produktów pracy w formie w ym iany tow arow o-w artościow ej. W łaśnie za jej pomocą określa się

zgodność w ytw arzanej produkcji ze społecznymi potrzebami oraz spo-łeczną zasadność poniesionych na tą produkcję indyw idualnych

na-kładów. s

3. Społeczno-ekonomiczna niejednorodność pracy pracow ników so-cjalistycznej produkcji. W ystępują jeszcze istotne różnice między p ra-cą fizyczną i umysłową, niew ykw alifikow aną i w ykwalifikow aną, ciężką i lekką, misko i w ysoko w ydajną. Społecznoekonomiczna nierów -ność pracy i ekonom iczne odosobnienie pracy każdego pracującego prow adzą do tego, że nakłady pracy są jakościowo ze sobą nieporów ny-w alne ny-w charakterze nakładóny-w społecznie niezbędnych. Uznanie indy-w idualnych nakładóindy-w pracy jako społecznie niezbędnych, jako o k re-ślonego członu całego iproduktu społecznego uzyskuje się pośrednio za pomocą w ym iany produktów p racy jako towarów. Zarazem podział w ytw orzonego produktu społecznego między pracującym i dokonuje się przew ażnie w tow arow ej formie odpowiednio do ich w kładu pracy w społecznej w ytw órczości. Tak w ięc produkcja tow arow a z odpow ia-dającym i jej tow arow o-pieniężnym i instrum entam i, w tej liczbie ceną, stanow i nieodłączną część składową socjalistycznych stosunków pro-dukcji.

Badając istotę tow aru M arks podkreślał jedność jego dwóch w łas-ności — w artości użytkow ej i w artości. W artość użytkow a tow aru to kategoria ekonom iczna. C harakteryzuje ona zdolność rzeczy do zaspo-kajania tej czy innej potrzeby społecznej4. Można rzec, że w artość użytkow a stanow i uogólniony przejaw całości użytkow ych właściwo-ści tow aru5. W ystępuje przy tym bezpośredni związek między użytko-wymi właściwościami tow aru i szeroko rozumianą efektyw nością jego spożycia*1.

W artości użytkow e są w ytw arzane przez pracę konkretną, tj. przez pracę w ydatkow aną w określonej celowej formie. K onkretne rodzaje prac są różnorodne, jakościowo odm ienne i nie dają się sprow adzić do jakiegoś jednego rodzaju pracy konkretnej. Dlatego też odm iennych w ar-tości użytkow ych nie wolno bezpośrednio porów nyw ać i sprowadzać do jakiegoś jednego rodzaju wartości użytkow ej. ,,Jako w artości użytkow e — pisał M arks — tow ary różnią się przede wszystkim jakością"7.

1 M arks p isał, że „ U ż y te c z n o ść dan ej r ze cz y c zy n i z niej w a rto ść u ży tk o w ą " .

Ib id e m , s. 38.

3 N a p rzyk ład w a r to ść u ž v tk o w a p ap ieru p r z ez n a c zo n eg o do druku — to je g o z d o ln o ść z a sp o k o je n ia sta le r o sn ą c y c h potrzeb p rzem y słu p o lig r a fic z n e g o w produ kcji g a z et, c za so p ism , k sią ż e k itd., k tóre z k o le i sta n o w ią m aterialn ą p o d sta w ę z a -sp o k o je n ia d u ch o w y c h potrzeb c z ło w ie k a .

6 N a p rzy k ła d im le p s z e w sk a ź n ik i b ia ło śc i, w y tr z y m a ło śc i na ro zerw a n ie, po- p io ło w o śc i, je d n o lito śc i papieru p rz ez n a c zo n eg o do druku, tym w y ż sz y je st je g o efek t u ż y tk o w y w sp o łe c zn y m sp o ży c iu .

Druga społeczna właściwość tow aru — jego w artość — pozwala ilościowo porów nyw ać różne towary. Ta w spółmierność tow arów opiera się na tym, że są one w ytw oram i nakładów pracy społecznie ab strak -cyjnej, tj. nakładów siły roboczej у ogóle niezależnie od konkretnej form y przejaw iania się pracy. W pracy abstrakcyjnej, tw orzącej w ar-tości, znikają w szystkie różnice ko nk retnych rodzajów prac, jest ona pracą jakościow o-jednorodną i ilościowo w spółm ierną. Na te j podstaw ie kształtują się określone proporcje (stosunki) w ym iany różnych tow a-rów, czyli ich w artości wymienne. Tylko w wymianie, w wymiennym stosunku jednego tow aru do drugiego przejaw ia się ich społeczna w ar-tość, która — mówiąc słowami M arksa — nie zaw iera ,,ani atomu ma-terii n atu ra ln ej"8.

W raz z rozwojem sił w ytw órczych i stosunków w ym iany doskonalą się form y przejaw iania w artości tow arów . Na stosunkowo wysokim poziomie rozw oju produkcji tow arow ej w roli powszechnego ekw iw a-lentu w ystępuje pieniądz, który staje się specyficzną formą w yrażania w artości towarów. W rezultacie pojaw ia się cena, będąca już wyższą form ą w artości w ym iennej tow aru — pieniężnym w yrażeniem społecz-nej w artości tow aru.

RUCH C EN A RUCH W A R TO ŚC I T O W A R Ó W

Jako pieniężne form y w artości ceny i ich ruch są uw arunkow ane przez w ielkość i ruch w artości towarów. W ostatecznym rezultacie zatem zmiany w artości tow arów pow inny znaleźć sw oje odbicie w dy-namice poziomu i w zm ianach relacji cen. Oto pogląd M arksa w tej kw estii: ,,Bez względu na to, w jaki sposób pierw otnie ustala się lub reguluje w zajem y stosunek cen różnych towarów, ruchem tych cen rządzi praw o w artości. Tam, gdzie zmniejsza się czas pracy niezbędny do produkcji towarów, następuje również spadek cen; gdzie czas pracy się zwiększa, w zrastają też ceny, jeżeli założymy, że pozostałe warunki się nie zm ieniły"9.

Należy podkreślić, że ceny — ich poziom i relacje podążają za odpowiednim i zmianami w ielkości i relacji społecznej w artości tow arów p r z y i n n y c h w a r u n k a c h s t a ł y c h. Podnosimy to nie przy-padkowo, poniew aż ruch cen jako pieniężnych form w artości podlega nie tylko ruchow i sw ojej podstaw y — w artości i jej m odyfikacji — aie też i ruchowi sw ojej form y — pieniądza. P rzyjrzyjm y się tem u bliżej, gdyż pozwoli to lepiej i głębiej poznać ekonom iczną złożoną naturę kategorii ceny.

8 I b id e m , s. 50.

Form ułujem y tezę, że dla rozwiniętego społeczeństw a socjalistyczne-go w łaściw a jest 'tendencja do obniżania w artości w ytw arzanych tow a-rów w przeliczeniu na jednostkę w artości użytkow ej10. U podstaw tej praw idłow ości ruchu społecznej w artości tow arów leży rozwój sił w y t-wórczych, znajdujący w yraz w przyśpieszeniu tempa postępu nauko-wo-technicznego, we wzroście w ydajności pracy społecznej, w pogłębia-niu specjalizacji i kooperacji produkcji, podnoszepogłębia-niu kw alifikacji w y-twórców, w doskonaleniu metod kierow ania gospodarką. Prawidłowość obniżania się wielkości w artości tow arów stw arza realne w arunki dla odpowiedniego ruchu cen, a więc dla obniżania się ogólnego poziomu cen11.

Związek dynam iki cen z ruchem ich podstaw y — zmodyfikowanej w artości — to jednakże jedna strona om aw ianej kategorii ekonom icz-nej. W iadomo przecież, że jako forma w artości w ym iennej cena może odchylać się od swojej społecznej treści — od w artości towarów. W ar-tość tow aru stanowi kategorię produkcji tow arow ej w pow iązaniu jej ze spożyciem. N atom iast cena jest kategorią w szystkich sfer reproduk-cji, a w ięc rów nież kategorią stosunków podziału i redystrybucji oraz stosunków w ym iany towarów. Na dynam ikę cen zatem — oprócz ruchu w artości tow arów — istotny w pływ w yw ierają takie zmiany, jak:

— zmiany w podziale nowo w ytw orzonej wartości, — zmiany siły nabyw czej pieniądza i skali cen,

— niejednakow e społeczne znaczenie tow arów i zmiany tego czyn-nika,

— niezgodność popytu i podaży na poszczególne towary,

— stosunek między wzrostem w ydajności pracy i w zrostem płacy roboczej w danej gałęzi/grupie tow arow ej, itd.

Na przykład, znaczne powiększenie ilości pieniądza papierowego w obiegu, albo w w yniku pierw otnego podziału nowo w ytw orzonej wartości, szybki wzrost płacy roboczej może — mimo obniżenia się wartości tow arów — doprowadzić do stałości albo naw et do w zrostu cen. Rzecz w tym, że rozwój sił w ytw órczych, postęp techniczno-eko-nomiczny i w rezultacie obniżanie się społecznej w artości i

powiększa10 Z a u w a żm y na m a r g in e s ie że n o w y , le p sz y , b a rd ziej e fe k ty w n y w z u ż y ciu to -w ar m o ż e m ieć -w y ż sz ą c en ą -w p o ró -w n a n iu z je d n o s tk ą p o r ó -w n y -w a ln ik a , a le je g o c en a m oże — i w z a sa d z ie p o w in n a byćj — .niższa w p r z elicz e n iu na je d n o stk ą w a r-to śc i u ż y tk o w ej.

11 J e st to z g o d n e ze zn a n y m stw ie rd ze n ie m L enina, że: „C ena je s t p rzeja w em p raw a w a r to śc i, w a rto ść je st p raw em cen , tzn. u o g ó ln io n y m w y ra zem z ja w isk a c e n y . O » n ie z a le ż n o ś c i« m ożna tutaj m ó w ić ty lk o dla n a ig r a w a n ia się z nauki", J e sz c z e jed n o u n ic e s tw ie n ie so c ja liz m u u w a g i na m a r g in e s ie k s ią ż k i P. S tru w eg o , G o sp o -darka a cen a . W . I, L e n i n , D z ie lą w y b r a n e , t, 20, W a r sz a w a 1951, s. 205.

nie fizycznego w olum entu dóbr może podlegać fruktyfikacji w systemie finansowym, w system ie płac i znaleźć w yraz w zmianach stru k tu ry stałych lub naw et rosnących oen, może — a le nie musi — w yrażać się w zniżkowej tendencji nom inalnej (pieniężnej) w ysokości cen.

Zarów no odchylanie danych cen od ich podstaw y — wartości, zmo-dyfikow anej w artości — jak też rozm ijanie się ruchu cen i ruchu w a r-tości realizują się w gospodarce socjalistycznej w zasadzie w sposób planowy, opanow any przez państwo. Procesy te można rozpatryw ać jako w yraz jednej z ekonom icznych metod świadomego i aktualnego oddziaływ ania państw a socjalistycznego na w szystkie stadia procesu reprodukcji rozszerzonej: produkcję, podział i redystrybucję, w ym ianę oraz końcow e w ykorzystanie produktów .

Pojawia się osobny i interesujący problem w yboru dróg społecznej fruktyfikacji rozw oju sił w ytw órczych i obniżania się w artości tow a-rów: obniżanie cen, w zrost płac, w zrost akum ulacji i inw estycji, roz-szerzanie świadczeń społecznych — w tym skracanie dnia pracy. W ią-że się to już ze społeczno-ekonomiczną treścią kategorii cen, z klasowym charakterem w ykorzystyw ania jej funkcji, z celami polityki gospodar-czej państw a, w tym z celami polityki cen.

S P O Ł E C Z N O -E K O N O M I C Z N A TREŚĆ KATEGOR II C EN

O ekonom icznej naturze cen, o ich w artościow ej podstaw ie i p ra-widłowościach ruchu można mówić ogólnie, trak tując ceny jako kate-gorię produkcji tow arow ej w ogóle, tj. w oderw aniu od ekonom icznych stosunków tego czy innego sposobu produkcji, od ustrojow ych w arun-ków, w jakich produkcja tow arow a i jej kategorie funkcjonują.

Jednakże każdy u strój społeczno-ekonomiczny nadaje cenom okre-śloną treść społeczno-ekonomiczną. Oznacza to, iż ceny, działanie ich funkcji, ruchy cen znajdują się pod w pływ em całego system u stosun-ków produkcji danego społeczeństw a, w yrażają wymogi nie tylko praw produkcji i w ym iany tow arów — ale też praw specyficznych, w tym podstaw ow ego praw a ekonom icznego danej form acji społeczno-ekono-micznej. Biorąc to w łaśnie pod uw agę stwierdzam y, że stosunki towa- row o-pieniężne i ich instrum enty, w tym też i ceny, oparte na społecz-nej własności środków produkcji i socjalistycznym podziale pracy po-siadają nową, socjalistyczną treść społeczno-ekonomiczną.

Społeczno-ekonomiczna n atu ra cen i procesów ich kształtow ania w ZSRR w ykazuje zasadnicze różnice w porów naniu z kapitalistycznym system em gospodarki. Różnice te dotyczą:

— celów, funkcji, prawidłowości formowania i ruchów cen,

— pow iązań ce,n ze społecznymi formami kierow ania gospodarki. W święcie kapitału ceny mają pow szechny charakter; w wyniku pryw atnej kapitalistycznej w łasności środków produkcji przedm iotem 'stosunków kupna-siprzedaży są fabryki, koleje żelazne, ziem ia i jej bogactwa, lasy itd. Pozbawienie pracujących wszelkich środków pro-dukcji, przy form alnej, praw nej wolności osobistej przekształca siłę roboczą w towar, w przedmiot stosunków kupna sprzedaży, a więc cen. W krajach socjalistycznych, w tym również w ZSRR, ceny nie mają pow szechnego charakteru. Z najduje to przede wszystkim w yraz w tym, że nie są przedm iotem stosunków kupna-sprzedaży, nie mają ceny fa-bryki, zakłady pracy, bogactwa n aturalne12. Ponadto w gospodarce socjalistycznej działanie praw a w artości i cen nie rozciąga się na siłę roboczą, która dzięki uspołecznieniu środków produkcji przestała być towarem. Oprócz ograniczenia sfery działania cen zm ieniają się również w naszym u stroju cele w ykorzystyw ania funkcji cen.

W kapitalizm ie ceny są potężnym narzędziem redystrybucji docho-dów w interesach klas eksploatatorskich, a także w ew nątrz nich w in-teresie monopoli. W łaśnie głównym narzędziem redystrybucji docho-dów w e w spółczesnym kapitalizmie są ceny monopolowe — jednolite i zróżnicowane. W większości przypadków zapew niają one oczekiwaną stopę zysku, która w tym czy innym stopniu przew yższa jej średni poziom i zapewnia w ysoki zysk monopolowy.

Potężnym narzędziem redystrybucji dochodu narodow ego są ceny w w arunkach inflacji, charakteryzującej się przepełnieniem kanałów obiegu niew ym ienialnym pieniądzem papierow ym i jego deprecjacją. Głównym przejaw em inflacji jest w zrost cen w pieniądzu papierowym , rosnąca drożyzna. Zw iększają się też w praw dzie dochody pieniężne, ale praw idłow ością kapitalizm u jest odstaw anie w zrostu dochodów mas pracujących od w zrostu cen, co pogarsza sytuację m aterialną klas pra-cujących oraz g rup socjalnych otrzym ujących stałe dochody (pracowni-cy państwowi, em eryci itp.). Odm ienny obraz sytuacji k ształtuje się po stronie klas posiadających; inflacja w yw iera tu zwykle dobroczynny w pływ na kursy papierów w artościow ych i akcji, znajdujących się w posiadaniu burżuazji m onopolistycznej. Mamy zatem sytuację, kiedy uw arunkow ana obiektyw nie staje się ekonom iczna i polityczna walka

12 U w z g lę d n ia ją c sta le r o sn ą cą r o lę b o g a c tw n a tu ra ln y c h w r o zw o ju g o sp o d a r k i n a r o d o w ej s ia je się c e lo w a ich e k o n o m ic zn a o cen a . U w a ża m y jed n ak , ż e ek o n o m iczn a w y c e n a b ó w p rzy ro d y n ie w y r a ża s to s u n k ó w w y m ie n n y c h , nie ma n ic w s p ó ln e -go z .cen ą . C h o cia ż c e n a jest p e w n ą ilo ś c ią p ie n ię d z y (z g o d n ie ze sw o ją form ą p ien ieżn ą ), to jed n ak n ie k ażd a p ła tn o ść w p ie n ią d zu ani p ie n ię ż n a w y c e n a dóbr je st ceną.

klasow a w w arunkach kapitalistycznej ekonom iki m.in. w związku z po-lityką cen, ich ruchem i społeczno-ekonomicznymi skutkami.

Całkowicie inne cele przyśw iecają kształtow aniu cen w ZSRR i in-nych krajach socjalistyczin-nych. W yrażając założenia i cele .socjalistycz-nych stosunków produkcji ceny służą trzem zasadniczym zadaniom: 1) zapew niają stały i szybki rozwój gospodarki narodow ej, procesy rozszerzonej reprodukcji,

2) sprzyjają w zrostow i efektyw ności społecznej produkcji, postępowi naukow o-technicznem u, w zrostow i w ydajności pracy społecznej,

3) służą stałem u podnoszeniu m aterialnych i kulturalnych w arun-ków życia społeczeństwa, realizacji socjalistycznego wzorca spożycia. W ym ienione cele stanow ią zarazem kryteria praw idłow ości system u cen w socjalizmie, składają się na nową, społeczno-ekonomiczną treść kategorii cen.

K olejną w ynikającą z pow yższego różnicą jest ch arakter cenotwór- stwa, sposób ustalania cen. W produkcji tow arow ej opartej na p ry w at-nej w łasności w łaściw y jest żywiołowy charakter cenotw órstw a i ruchu cen. Żywiołowość tę rodzi w pływ czynników cyklicznych, koniunktu-ralnych i spekulacyjnych. Żywiołowe w ahania i odchylenia cen od ich w artościow ej podstaw y w skazują dysproporcje w podziale i zaspokaja-niu potrzeb społecznych w kapitalizmie. Za pomocą mechanizmu wahań cen następuje usuw anie tych dysproporcji, regulow anie popytu i po-daży. M onopolizacja nie usuwa żywiołowości kształtow ania cen, zmie-nia jedynie jej formy, zakres w ystępow azmie-nia, rodzi nowe sprzeczności na odcinku cen monopolowych.

W socjalistycznej gospodarce planow ej czynnik planowości obejm uje również cenotwórstw o. Planowy charakter kształtow ania cen zn ajdu -je w yraz w ustalaniu przez państw o cen na przew ażającą część masy tow arow ej, w tym na podstaw ow e środki produkcji i środki spożycia. C eny państw ow e są cenami jednolitym i, stałymi, nie podlegającym i koniunkturalnym czy sezonowym wahaniom. Również w trybie plano-wym następują zmiany cen, przeprow adza się reformy czy Tegulacje cen urzędow ych oraz zasad kalkulacjii oen przez jednostki gospodarcze i organizacje społeczne. C eny cennikowe (tzw. ceny państwowe) są obowiązkowe dla w szystkich socjalistycznych przedsiębiorstw i organi-zacji. W łaściw ością cen zbytu na w yroby głów nych gałęzi przem ysłu jest w ZSRR ich stosunkow a stałość, a w dłuższym okresie czasu ich ruch zniżkowy. W skazują na to dane przytoczone w tabl. 1.

Poza stroną ilościową, tzn. ruchem poziomu cen, zmienia się też ich rola i m iejsce w funkcjonow aniu gospodarki. W ZSRR ceny są niezbę-dnym w arunkiem planow ej organizacji gospodarki. Zależą od nich pod* staw ow e wskaźniki planu — rozm iary produkcji sprzedanej, koszty

T a b l i c a i

In d e k sy cęn zb y tu p r z ed sięb io r stw a (bez pod atku o b ro to w eg o ) w g łó w n y c h ( g a łę z ia c h p rz em y słu ZSRR w la ta ch 1949— 1976

W y s z c z e g ó ln ie n ie 1949 1950 1955 1965 1970 1975 ' 1976

O g ó ln y in d e k s cen zb y tu p rz ed sięb io r stw a

c a łe g o p rz em y słu <00 83 68 70 77 75 74

O g ó ln y in d ek s c e n zb y tu p rz ed sięb io r stw a

g a łę z i p rzem y słu c ię ż k ie g o 100 80 61 55 64 59 58

G a łę z io w e in d e k sy c e n zb y tu p r z ed się -biorstw a:

e le k tr o e n e r g e ty k i 100 92 74 62 83 83 83

cza rn ej m eta lu rg ii 100 71 60 60 90 90 90

ch em ii i przerobu rop y n a fto w ej 100 84 67' 66 66 63 62

b u d o w y m a sz y n i p rz em y słu m e ta lo

-w e g o 100 76 52 41 40 39 32

Ż r ó d ł o : J u b ile u s z o w y r o c z n ik s t a t y s t y c z n y . G o s p o d a r k a n a r o d o w a ZSRR za 00 la t, M o s k w a 1977, ». 197.

w łasne produkcji, zysk, rentow ność, w ydajność pracy, dochody ludno-ści, proporcje w podziale globalnego p ro du ktu społecznego, stałość obiegu pieniężnego itd. Jednolitość i stabilność cen stw arzają właściwe przesłanki w przygotow yw aniu planów i prognoz, a zarazem za pomo-cą cen stym uluje się w ykonyw anie tych planów. Można sformułować pogląd, iż w tym w łaśnie przejaw ia się w łaściw e dla socjalizm u pod-porządkow anie praw a planowego rozw oju i praw a w artości oraz form przejaw iania się tych praw, tj. planu i rynku, w tym cen. Sfera działa-nia praw a planowego rozw oju jest w szechogardziała-niająca i dlatego obejm u-je ona również stosunki tow arow o-pieniężne i ich kategorie. D ecydują-ca regulująecydują-ca rola czynnika planowości znajduje m.in. w yraz w plano-w aniu instrum entóplano-w ekonom icznych, plano-w te j liczbie i cen, pod plano-względem ich wielkości, struktury, roli w funkcjonowamm gospodarki, podporząd-. kowania realizacji celów założonych w narodow ych planach spoleczno- -gospodarczych.

FUNK CJE CEN W G O SPO D A R C E SO CJA LISTYCZN EJ

Nowa społeczno-ekonomiczna treść cen w socjalizmie przejaw ia się w działaniu i w ykorzystyw aniu funkcji oen. Funkcje cen — to w

ynika-jące z ich istoty możliwe kierunki działania i stosow ania cen, przy czym znajdują się' one pod wpływem zarów no praw a w artości jak i pod od-działywaniem ekonom icznych praw socjalizmu.

W e w spółczesnej radzieckiej literaturze ekonom icznej spotykam y różne poglądy na tem at funkcji cen, w szczególności gdy chodzi o licz-bę funkcji i ich in terp retację13. W ystępują też różnice w sformułowaniu tej samej funkcji.

Naszym zdaniem, w teorii i w praktyce w spółczesnego »planowego cenotw órstw a w ZSRR w ykorzystuje się następujące cztery funkcje cen:

1) rachunkow o-w artościow ą, 2) stym ulującą,

3) redystrybucyjną,

4) zbilansowania popytu i podaży.

Podstawową funkcją cen w ZSRR jest funkcja rachunkow o-w arto- ściowa. W ynika ona z istoty ceny jako form y w artości i pokazuje, ja -ką w ielkość społecznie niezbędnych nakładów pracy poniesiono na w y-tworzenie różnych rodzajów produktów . Im dokładniej te nakłady ce-ny w yrażają, tym lepiej służą one w rachunkach ekonom iczce-nych, w po-rów naniach ekonom icznej efektyw ności różnych w ariantów rozwiązań gospodarczych na rozm aitych szczeblach kierow ania ekonom iką i w w y-borze optym alnych spośród tych w ariantów . W yrażające z dostateczną ścisłością społecznie niezbędne nakłady pracy, ceny zapew niają ekw i-w alentność i-w ym iany i podnoszą skuteczność si-w ojej rachunkoi-wo-po- rów naw czej roli. W ziąwszy pod uwagę, że w natu raln ej formie (sztuki, kilogram y i'd.) różne rodzaje produktów są bezpośrednio ze sobą nie-porów nyw alne, zestaw ianie podstaw ow ych w skaźników działalności produkcyjnogospodarczej różnych przedsiębiorstw uzyskuje się rów -nież za pomocą cen. Pozw alają one zorganizow ać ew idencję nakładów ponoszonych na produkcję i zbyt różnorodnych tow arów w poszczegól-nych przedsiębiorstw ach, porów nyw ać te nakłady z rezultatam i produk-cji i ujaw niać na tej podstaw ie realną, ekonom iczną efektyw ność gos-podarow ania.

Obok w yrażania społecznie niezbędnych nakładów pracy i środków, ksztalLowania proporcji w gospodarce narodow ej ceny mogą i powinny w ykazyw ać również aktyw ny w pływ na procesy reprodukcji. Znaczy to„ że ceny pełnią funkcję ekonom icznej stym ulacji. W spółczesny system cen w ZSRR ma w yw ierać stym ulacyjny w pływ na w zrost efektyw -ności produkcji, na popraw ę jakości wyrobów, co osiąga się za pomocą różnicowania normal у wnego poziomu rentowności, zastosow ania

syste-13 Tak. np. W . P. D ia c ze h k o w y o d rę b n ia ty lk o trzy fu n k cje cen : p la n o w o -ra ch u n - k o w ą , sty m u lu ją cy i r o z d d e lę z ą . W . P. D i a c z e n k o , P r o b l e m y p l a n o w o g o c e n o- o b r a z o w a n i j a , M o sk w a 1971,.s . 47 50; K. N. P lo tn ik o w i A. S. G u sarow tw ierd zą, że c e n y p e łn ią c z te r y fu n k cje: e k w iw a le n tn o ś c i w y m ia n y , r ed y stry b u c ji w a r to śc i, s t y -m u lo w a n ia p ro d u k cji oraz^ u w z g lę d n ia n ia sto su n k u p o p y tu i p o d a ży . S o w r i e -m i e n n y j e

mu dopłat i opustów oraz ustalania uzasadnionych relacji cen na an alogiczne w yroby itd. Z jednej strony wyższy poziom norm atyw nej ren -towności lub dopłaty do cen wyznacza się dla wyrobów nowoczesnych, których param etry techniczno-ekonomiczne odpow iadają najlepszym wzorcom światowym i krajow ym lub przew yższają je, a z drugiej stro-ny na w yroby przestarzałe, nie odpow iadające w spółczesstro-nym w ym aga-niom produkcji i spożycia ustala się niższy poziom rentow ności lub opust od cen ,,norm alnego” poziomu.

N ależy zwrócić uwagę, że ceny pełnią funkcję ekonom icznego sty -mulowania w sytuacji, kiedy pozw alają uwzględnić ekonom iczne in-teresy nie tylko w ytw órców danych towarów, aie też i ich użytkow ni-ków. Interesy tych ostatnich są zachow yw ane za pom ocą cen wtedy, kiedy uw zględniają one ekonom iczną efektyw ność zastosowania danych produktów w gospodarce narodow ej. Stym ulująca funkcja cen zyskuje na skuteczności ď prawidłowości, kiedy reformę cen lub nowe posunię-cia cenowe rozwiązuje się kompleksowo1 we w zajem nej więzi z doskonaleniem system ów planowania, bodźców m aterialnych, finansów z je -go formami podziału zysku brutto jednostek -gospodarczych. Łączność rozwiązań system u cen i innych systemów funkcjonow ania gospodarki podnosi stym ulującą rolę cen w e wzroście społecznej efektyw ności p ro -dukcji.

Duże znaczenie posiada redystrybucyjna funkcja cen. Polega ona na redystrybucji w artości, w tym dochodu narodowego, między poszcze-gólne części składowe gospodarki narodow ej w aspekcie gałęziowym, terytorialnym i społecznym. Na przykład redy strybucyjna funkcja cen została w ykorzystana w reformie cen zbytu w ZSRR, jaka miała miejsce w 1967 r., kiedy część akum ulacji przem ysłu maszynowego, transportu i budow nictwa podległa redystrybucji do gałęzi surowcowych i paliwo- w o-energetycznych. Jednakże we w spółczesnych w arunkach rozw oju gospodarki socjalistycznej redy strybucyjną funkcję cen w ykorzystuje się w mniejszym zakresie, natom iast głównym instrum entem red y stry -bucji dochodu narodow ego stają się finanse i kredyt.

M echanizm czw artej funkcji cen, bilansowanie popytu i podaży, mo-żna przedstawić następująco: brak zgodności popytu z podażą prowadzi do odchylenia cen od w artości towarów, to znaczy że przew aga podaży nad popytem w arunkuje obniżenie cen w porów naniu z poziomem spo-łecznie niezbędnych nakładów — i odw rotnie, przew adze popytu nad podażą tow arzyszą ceny w yższe od ich w artościow ej podstaw y. Jednak -że — w odróżnieniu od żyw iołowej gospodarki kapitalistycznej — w ZSRR ta funkcja cen nie ma dużego znaczenia, na co w skazuje p rak ty -ka cenotw órstw a. W licznych przypad-kach uwzględnia s i ę 1 wprawdzie w cenach stosunek popytu i podaży, ale traktuje jako pomocniczy

zabieg rozw iązania szeregu zadań gospodarki narodow ej. W eźmy sytua-cję 'deficytowości danych produktów . Ich rozdział między różne sfery gospodarki z najw iększą ekonom iczną efektyw nością dokonuje się nie przez ceny, ale-za pomocą planu. Żywiołowości rozdziału deficytow ych produktów tow arzyszą w iększe straty m aterialne, pracy i środków finansow ych w porów naniu z rozdziałem wg uprzednio w ybranego w ariantu optym alnego z punktu w idzenia całej gospodarki narodow ej. Poza tym ceny budow ane głównie z uw zględnieniem stosunku popytu i podaży i oderw ane od poziomu społecznie niezbędnych nakładów p ra -cy zniekształcają proporcje j więzi gospodarki narodow ej. Dlatego fun-kcja bilansow ania popytu i podaży posiada ograniczone zastosow anie w praktyce w spółczesnego planow ego kształtow ania cen w ZSRR.

Krótki przegląd funkcji cen w gospodarce socjalistycznej w skazuje na .ich sprzeczności. Na przykład w ykorzystyw anie funkcji rachunko- w o-w artościow ej cen opiera się na zbliżaniu cen do ich w artościow ej podstaw y, natom iast skuteczne w ykorzystyw anie funkcji stym ulującej — a zwłaszcza redy stryb ucyjnej — jest możliwe dzięki odchylaniu cen od społecznie niezbędnych nakładów pracy. Umacnianie jednych funk-cji cen nieuchronnie prowadzi do osłabiania innych, co w ynika z w ielo-stronności i złożoności ceny jako kategorii społeczno-ekonomicznej i zmian roli poszczególnych funkcji cen na różnych etapach rozw oju gospodarki narodow ej. Dlatego szczególnie w ażną rzeczą przy okreś-laniu cen na konkretne w yroby jest ocena skutków w ykorzystyw ania tej czy innej funkcji cen, znalezienie optym alnej kombinacji tych funk-cji w celu najlepszego rozwiązania postaw ionych ekonom icznych zadań.

Z A S A D Y K S Z T A Ł T O W A N IA C E N

Ceny pełnią swoje funkcje jako wielkości ekonom iczne budowane wg określonych m etod i na podstaw ie określonych zasad. Do w ażniej-szych zasad planow ego kształtow annia cen należą:

— centralizm dem okratyczny cenotw órstw a, — jednolita państw ow a polityka cen,

— przestrzeganie państw ow ej dyscypliny cen, — kojarzenie stabilności i elastyczności cen,

— jednolitość cen na jednakow e rodzaje w yrobów.

Istota centralizm u dem okratycznego, podstaw ow ej zasady cenotw ór-stw a w ZSRR, polega na nierozdzielności centralizacji i decentralizacji tryb u ustalania cen, łączenia stosunków au to ry tetu i dem okratyzacji w dziedzinie kształtow ania cen. U podstaw leży tu działanie obiektyw- v nych praw ekonom icznych w w arunkach społecznej, socjalistycznej

własności środków produkcji. Działanie i przestrzeganie zasady centra-lizmu dem okratycznego jako ogólnej zasady budow y i funkcjonow ania gospodarki socjalistycznej rozciąga się również na dziedzinę cenotw ór-stw a w skali całego kraju. W trybie scentralizow anym rozwiązywane są podstaw ow e kw estie polityki cen, metodologii ich budowy i regulo-wania. N adaje to cenom i regułom ich ustalania i stosow ania obow ią-zkowy, dyrektyw ny charakter, a zarazem stw arza niezbędne w arunki dla w prow adzenia ekonom icznie uzasadnionych rozwiązań cenowych, ponieważ u ich podstaw leży zachowanie interesów ogólnospołecznych. Scentralizowane kierow anie mechanizmem kształtow ania cen realizuje w ZSRR K om itet C entralny KPZR, Rada M inistrów ZSRR i Państw owy Komitet Cen przy Radzie M inistrów. Decyzje КС KPZR i Rady M

inist-rów ZSRR określają podstaw ow e w ym agania pod adresem systemu cen i podstaw ow e kierunki jego doskonalenia. Państw ow y Komitet Cen spraw uje kierow nictw o metodologiczne w dziedzinie kształtow ania cen. Ten centralny państw ow y organ cenow y zatw ierdza i zmienia ceny na podstaw ow e rodzaje produktów i usług, opracow uje i zatw ierdza nor-m atyw ną dokunor-m entację cenotw órstw a (nor-metodologię i nor-m etodykę ceno-tw órsceno-tw a, instrukcje, dyrektyw ne wskazówki, rozporządzenia itd.), usta-naw ia term iny pow szechnych i bieżących przeglądów cen, przy czym wszystkie te kierunki pracy są uzgadniane z planistycznym i, 'finansow y-mi i innyy-mi centralnym i organam i państwa.

Jednakże nadm ierna centralizacja kształtow ania cen rodzi szereg negatyw nych skutków, takich jak: ograniczanie inicjatyw y niższych og-niw państw ow ych i jednostek gospodarczych w ustalaniu i stosowaniu cen, ignorow anie w arunków i kosztów produkcji i rezerw ich obniżania, w ydłużanie czasu opracow yw ania, uzgadniania i zatwierdzania cen, a w ostatecznym rezultacie trudności w ykorzystyw ania cen w kierow a-niu przedsiębiorstw am i, gałęziami i gospodarką narodową.

W iele zadań cenotw órstw a może być bardziej efektyw nie i prościej rozwiązane w w arunkach zdecentralizow anego trybu ustalania cen, przekazania decyzji republikańskim komitetom cen, resortom , zjedno-czeniom — a naw et przedsiębiorstw om i organizacjom . Na przykład, w ZSRR resorty i zjednoczenia zatw ierdzają ceny zbytu na produkty w ytw arzane i zużyw ane przez podległe przedsiębiorstw a; przedsiębiorstwa i organizacje m ają praw o do ustalania cen zbytu na produkty w y -tw arzane dla w łasnych inwestyęji, na niektóre arty k u ły dla Organizacji adm inistracyjnych, kulturalno-ośw iatow ych i kom unalno-bytow ych.

D ecentralizacja cenotw órstw a posiada oczywiście ściśle zakreślone przez państw o ramy, jest sprow adzona do stanow ienia cen na w yroby nie m ające decydującego znaczenia w kształtow aniu ogólnego poziomu cen. Poza tym zdecentralizow ane cenotw órstw o jest reglam entow ane za

pomocą opracow anych przez centralne organy cenow e przepisów, w y-znaczonych norm atyw ów nakładów i efektów oraz reguł kalkulacji cen. W ostatecznym rachunku cały w spółczesny system kształtow ania cen znajduje się pod regulującym wpływem centralnego kierow nictw a.

Z centralizm em dem okratycznym , optym alnie kojarzącym centraliza-cję i decentralizacentraliza-cję cenotw órstw a, w iąże się zabezpieczenie jednolitej państw ow ej polityki oen w ZSRR. Tę zasadę realizują w szystkie organy zajm ujące się ustalaniem cen — niezależnie od ich m iejsca w system ie zarządzania. Jednolita w skali całego k raju państw ow a polityka cen jest nakierow ana na osiągnięcie kom pleksu zadań w dziedzinie postępu technicznego, rozszerzanie produkcji, inw estycji, zaopatrzenia m ateria-łowo-technicznego, opłaty p racy i w innych sferach gospodarki narodo-wej, Zasada jednolitej państw ow ej polityki cen ma zapewnić w ykona-nie narodow ych planów i podykona-niesieykona-nie społecznej efektyw ności produk-cji. Jedność i zgodność działania w szystkich ogniw cenotw órstw a, o p ar-te na centralizm ie dem okratycznym , zakładają ścisłe przestrzeganie za-sady państw ow ej dyscypliny cen.

Oznacza to zachowanie obow iązującego ustaw odaw stw a cenowego, przekreślenie w szelkich prób popraw y w skaźników produkcyjno-gos- podarczej działalności za pomocą obchodzenia cen cennikow ych i urzędowych reguł kalkulacji cen. Na przestrzeganie zasady państw ow ej dy -scypliny cen zwrócono szczególną uw agę na XXIV Zjeździ® KPZR14. Państw owa dyscyplina cen w ZSRR polega na przestrzeganiu przez w szystkie przedsiębiorstw a i organizacje ustalonych norm atyw nych dokum entów dotyczących kalkulacji, zatw ierdzania i stosowania cen. Odpowiada to w pełni istooie socjalistycznych stosunków produkcji i założeniom planowego system u kierow ania gospodarką narodową. Nad przestrzeganiem państw ow ej dyscypliny cen czuwa centralny or-gan cenow y — Państw ow y Komitet Gen ZSRR. Do jego zadań należy stała konLrola nad praw idłow ością ustalania i stosowania cen w e w szy-stkich ogniw ach system u zarządzania gospodarką narodow ą. Przepro-w adzając system atyczne analizy sytuacji Przepro-w zakresie kształtoPrzepro-w ania cen w resortach, zarządach, zjednoczeniach i przedsiębiorstw ach Państw o-wy Komitet Cen ujaw nia przypadki niew łaściw ych danych w yjścio-wych w stadiach a) kalkulacji cen (np. zawyżone norm atyw y zużycia surowców, m ateriałów , paliwa i energii, robocizny i płacy roboczej i t d .),

14 W M a te r ia ła c h X X IV Z jazdu KPZR czy ta m y : „ W sz e lk ie p rób y o sią g a n ia z y sk u d rogą o b c h o d ze n ia c e n p a ń s tw o w y c h lub p o d w y ż sz a n ia ich, n s r u sz a n ia u s ta lo n e g o a so rty m en tu i sta n d a rd ó w sta n o w ią p r a k ty k ę a n ty p a ń s tw o w ą . N a ie ż y p o d n ie ść o d p o w ie d z ia ln o ś ć m in iste rstw , z a rzą d ó w , z je d n o c z e ń i k ie r o w n ic tw p r z e d się b io r stw i o r g a -n ó w c e -n o w y c h za ś c is łe p r z e s tr z e g a -n ie p a ń stw o w e j d y s c y p li-n y ce-n". M a t e r i a ł y X X I V

b) realizacji produkcji (np. sprzedaż niższych gatunków po norm alnych lub wyższych cenach, przedłużanie term inów działania cen przejścio-wych, stosow anie cen ustalonych dowolnie i z reguły zaw yżonych itd.).

T raktując naruszenia państw ow ej dyscypliny cen jako praktyki ,,antypaństw ow e" centralne org any cenowe ZSRR i republik związko-wych stosują ostre sankcje, jak:

— w yłączenie ze w skaźnika w artości sprzedaży i zysku z przekazaniem do budżetu całej sumy zysku niepraw nie osiąganego drogą n aru -szenia przez przedsiębiorstw a i organizacje obow iązujących przepisów ustalania i stosow ania cen; odpow iednie ko rektúry odpisów na fundusze dochodowe jednostek gospodarczych;

— m aterialna odpowiedzialność kierow nictw a przedsiębiorstw i służb ekonom icznych za dostarczenie niepraw idłow ych m ateriałów do

kalku-lacji cen i niew łaściw e ich zastosowanie.

Doniosłą zaisadę kształtow ania cen w ZSRR stanowi kojarzenie sta -bilności i elastyczności cen. Przez stabilność cen rozumiemy stałość ogólnego poziomu cen i elim inację ich w ahań pod w pływ em

koniunk-turalnych czynników. Planowanie gospodarki narodow ej, norm alne funkcjonow anie system u pieniężnego, finansowego, kredytow ego staje się możliwe pod w arunkiem stabilizacji oen. Jest ona niezbędna dla realizacji wymogów rozrachunku gospodarczego przedsiębiorstw , ponie-waż popraw a w szystkich podstaw ow ych wskaźników działalności przed-siębiorstw staje się bezpośrednio zależna nie od cen, ale od realnych wyników — rozszerzenia produkcji, doskonalenia w yrobów, obniżki kosztów w łasnych. Tym samym stabilność cen pobudza dalszy rozwój i doskonalenie produkcji, wzrost jej społecznej efektyw ności.

Jednocześnie w łaściw ością cen w ZSRR jest elastyczność. Zmiany cen są praw idłow ością dynam icznej gospodarki socjalistycznej, postępu naukow o— technicznego, w yrażają zmiany obiektyw nych w arunków gospodarow ania, konkretnych w arunków produkcji, obrotu i w ykorzy-styw ania różnych rodzajów produktów . Rew idow anie w ysokości cen jest nieuchronne odpowiednio do strukturalnych zmian w gospodarce narodow ej oraz znacznych zmian w poziomie i relacjach społecznie nie-zbędnych nakładów pracy. Podobnie jak stabilność cen, rów nież ich elastyczność służy podnoszeniu społecznej efektyw ności gospodarki socjalistycznej. Tak więc wzajem nie pow iązane ze sobą — stabilność i elastyczność cen — stanow ią dw ie strony jednego procesu planow ego ich kształtow ania w ZSRR. K ojarzenie obu ty ch stron uzyskuje się dzięki zastosow aniu we w spółczesnym cenotw órstw ie radzieckim za po-mocą złożonego system u metod. Można do nich zaliczyć: różnicowanie cen w czasie i w przestrzeni, systtem dopłat i opustów, cen y schodkowe, osobny fundusz rew idow ania cen, norm atyw no-param etrу czne m etody

ustalania cen itd. Różnorodność metod pozwala i żąda w każdym kon-kretnym przypadku optym alnie łączyć stabilność z elastycznością cen, zapewnić przy tym zachowanie jednolitej państw ow ej polityki cen i w zrost społecznej efektyw ności gospodarki planowej.

K olejną zasadą kształtow ania cen w ZSRR jest jednolitość cen na jednakow e produkty. Zgodnie z tą zasadą na te same w yroby — nieza-leżnie od kosztów ich w ytw arzania w różnych przedsiębiorstw ach — wyznacza się jednakow e ceny. Jednolitość cen jest uzasadniona tym, że są one określane społecznie niezbędnym i — a nie indyw idualnym i n a-kładami pracy — poniesionym i na produkcję tow aru jednakow ego jako w artości użytkow ej, zaspakajającej tę samą społeczną potrzebę. Prze-strzeganie tej zasady stanow i niezbędny w arunek planowania, rachunku nakładów oraz ich porów nyw ania z rezultatam i produkcji. Za pomocą jednolitości cen zapewnia się obiektyw ną ocenę jakości działalności produkcyjno-gospodarczej każdego przedsiębiorstw a. Można to w yraźnie stw ierdzić przy analizie w pływ u określonego system u cen surow -ców i m ateriałów na w skaźniki pracy przedsiębiorstw . Na przykład wielość cen surowców prowadzi do tego, iż przedsiębiorstw a nie p racu-jące efektyw nie ale zużyw aracu-jące surowce uzyskiw ane po niższej cenie osiągają wyższe zyski — a naw et są zaliczane do przodujących, nato-miast przedsiębiorstw a pracujące faktycznie lepiej, ale otrzym ujące surow ce po wyższych cenach mogą być niespraw iedliw ie zaliczane do gorszych. N atom iast jędnolitość cen tego samego surowca stawia różne przedsiębiorstw a wobec ekonom icznie jednakow ych w arunków pracy. Rezultaty produkcyjne i ekonom iczne nie zależą w tedy od róż-nych cen surow ca — ale od jakości gospodarow ania, efektyw ności w ykorzystania tych surowców i innych zasobów, od poziomu organiza-cji procesu produkcyjnego. Umacnia to rozrachunek gospodarczy, sty-m uluje postęp naukow o-techniczny i stosowanie reżysty-m u oszczędności. Jednolite ceny w yrażają poziom społecznie niezbędnych nakładów na w ytw orzenie i realizację produktów . Przedsiębiorstw a ponoszące nakła-dy wyższe od tego poziomu zostają zmuszone do podjęcia kompleksu środków w kierunku mobilizacji w ew nętrznych rezerw, oszczędności surowców i m ateriałów , paliwa i energii, podnoszenia efektyw ności pracy maszyn i urządzeń, racjonalizacji zatrudnienia. W szystko to od-powiada wymogom rozrachunku gospodarczego.

Rozpatrzone funkcje cen, podstaw ow e zasady ich kształtow ania zo-stały zw eryfikow ane w ieloletnią p rak ty k ą cenotw órstw a w ZSRR. W raz z rozwojem w spółczesnego system u planow ania i ekonom icznego pobu-dzania następuje ich um acnianie i dalsze doskonalenie.

W . A. S l e p o w

SCIENTIFIC F O U N D A T IO N S O F PL A N N E D PRICE FIX IN G IN THE USSR

T h e au th or p r e se n ts p ro p ertie s of p r ice s as a s p e c ia l so c io -e c o n o m ic c a teg o r y . In an in te r e stin g w a y th ere are d is c u s s e d c a u s e s of r e la tiv e in d e p e n d e n c e of p rice s in re la tio n to th eir v a lu e b a s is and c a u s e s o f prices: d e v ia tio n from v a lu e on o n e hand, and of iso la tio n of p rice m o v e m e n t from v a lu e m o v e m en t. D y n a m ic s o f p rice m o v e -m ent, apart Iro-m c o -m -m o d ity v a lu e -m o v e -m en t, is a ffe c te d b y c h a n g e s in d istrib u tio n of n e w ly p ro d u ced v a lu e s , c h a n g e s in the m o n e y p u rch a sin g p o w er and p rice -scale, c h a n g e s in th e s o c ia l s ig n ific a n c e of th e co m m o d ity , d iffe re n c es in d em a n d -su p p ly ra tio on th e s c a le of co m m o d ity gro u p s, d iffe r e n c e s in g ro w th rate of lab ou r p rod u -c t iv it y and w a g e s. E -con om i-c fr u -c tifi-ca tio n o f e ffe -c ts o f te -c h n i-c a l p r o g r ess a n d red u - c-tion o f o u tla y s can b e p r e se n t and is a lre a d y p r e se n t in th e c o u r se o f th e o rig in a l d istrib u tio n of th e n a tio n a l in c o m e in th e s y s te m of w a g e s , fin a n c e s w ith s ta b le or e v e n g r o w in g p rices. T h e au th or p o in ts ou t n e w so c io -e c o n o m ic c o n te n ts of p rice c a te g o r ie s in so c ia lis m as com p ared w ith ca p ita lism , w h ich en co m p a ss ta rg ets of p rice p o lic y , w a y of th eir fix in g , r o le in fu n ctio n in g o f th e e co n o m y . T h ere are p r e se n te d four fu n c tio n s of prices: 1) a c c o u n t-v a lu e fu n ctio n , 2) stim u la tin g fu n ction , 3) red istrib u tio n fu n ctio n , 4) d e m a n d -su p p ly b a la n cin g fu n ctio n . Furtherm ore th ere are d isc u s se d p r in cip les of p rice fo rm a tio n su ch as: d e m o c ra tic c e n tra lism of p rice form ation , u n iform sta te p r ice p o lic y , o b s e r v a n c e of th e s ta te p rice d isc ip lin e, r e c o n -c ilia tio n of p ri-ce s ta b ility and e la s ti-c ity , u n iform ity of p r i-ces for sim ila r produ -cts.