Stela króla Meszy

Norbert Mendecki

Stela króla Meszy

Collectanea Theologica 57/2, 39-48

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 57(1987) fa se . II

STELA KRÓLA MESZY

M isjonarz K lein znalazł w r. 1868 niedaleko od D ibanu (w schod­

n ia część Z ajordanii) czarn ą b azaltow ą stelę o w ym iarach 110 cm

w ysokości i 60— 68 cm szerokości z n apisem w języku m oabickim b

Ch. C lerm o n t-G an n eau sporządził z niej kopię w r. 1869, na krótko

przed jej zniszczeniem przez B eduinów . Z dw óch dużych części

i osiem nastu k aw ałków sporządzono n a p o w ró t stelę, k tó ra obecnie

z n a jd u je się w p a ry sk im L uw rze razem z kopią 2. S tela zaw iera n a ­

pis 34-w ierszow y w języku m oabickim , k tó ry po k rew n y jest języko­

wi h e b ra js k ie m u 3. N apis zao patrzo n y je st w p u n k ty jako łączniki

w yrazow e oraz w przecinki zdaniow e, w zględnie m yślow e. E pigraf

pochodzi od k ró la m oabickiego Meszy, znanego w S ta ry m T e sta ­

m encie (por. 2 K ri 3,4 nn), k tó re m u udało się zrzucić jarzm o K ró le­

stw a Północnego i k tó ry przy łączy ł część te ry to riu m należącego do

pokolenia G ad do w łasnego pań stw a. K ró l ten p ostaw ił stelę z epi-

g rafem ok. 830 przed Chr. na A kropolu Q eriho w m iejscow ości Di-

ban, z okazji w zniesienia św iąty n i dla boga K am osza, jako dowód

wdzięczności za uw olnienie z jarzam a obcego.

N in ie js z e tłu m a c z e n ie e p ig r a f u s te li M eszy z o sta ło d o k o n a n e w o p a rc iu o te k s ty K A I n r 181 (por. b ib lio g r a fia n r 20) o ra z K. G a l l i n g , T e x t b u c h

z u r G e s c h i c h t e I s r a e ls ( b ib lio g ra fia n r 23). U w z g lę d n io n o ta k ż e n a s tę p u ją c ą b ib lio g r a fię : 1. M. L i d z b a r s k i , E p h e m e r i s f ü r s e m i a i s c h e E p i g r a p h i k , t. I, G ie ß e n 1900— 1902, 1— 10. 2. E. K ö n i g , D ie Z a h l v ie r z ig u n d V e r w a n d t e s , Z D M G 61(1907) 913— 917, 3. G. H o r s f i e l d — L. H. V i n c e n t , U n e s t è le é g y p t o - m o a b ü e B a l o u ’a, R B 41(1932) 417— 444. 4. K. G a l l i n g , T e x t b u c h z u r G e s c h i c h t e Israels , T ü b in g e n 1950, n r 24, s tr. 47— 49.

5. G. v o n R a d , Der h eilig e K r i e g i m a l t e n Israel, G ö ttin g e n 2 1952. 6. F. M. C r o s s — D. N. F r e e d m a n , E a r l y H e b r e w O r t h o g r a p h y

(A O S 36), N e w H a v e n 1952.

ks. N O R BER T M END ECK I, W IEDEŃ

! P o r. K A I (b ib lio g ra fia n r 20) n r 181, s. 168— 179, z w ła sz c z a 168.

2 F r a g m e n ty d ru g ie g o e p ig r a f u M eszy z n a le z io n o w K e r a k , p o r. W. L. R e e d — F. V. W i n n e t (b ib lio g ra fia n r 18), 1— 9; D. N. F r e e d m a n n (b ib lio g ra fia n r 19), 50— 51.

3 P o r. d la p r z y k ła d u w a w c o n s e c u t i v u m , z d a n ia w z g lę d n e z ’asz er. R ó ż n i­ c e w y s tę p u ją m ię d z y in n y m i w s ło w n ic tw ie o ra z w k o ń c ó w k a c h ż e ń s k ic h i k o ń c ó w k a c h lic z b y m n o g ie j. O d n o śn ie do g r a m a ty k i ję z y k a m o a b ic k ie g o p o r. A. H. v a n Z y l (b ib lio g ra fia n r 14), 161— 189; S. S e g e r t (b ib lio g ra fia n r 16), 197— 267; F . M. C r o s s — D. N. F r e e d m a n (b ib lio g ra fia n r 6), 35— 44.

7. A. A l t, K l e i n e S c h r i f t e n z u r G e s c h i c h t e d e s V o l k e s Is ra el, t. I, M ü n c h e n 1953. 8. A. D. T u s h i n g h a m , E x c a v a t i o n s a t D ib o n i n M o a b , 1952— 1953, B A S O R 7. 133, 1954, 6— 26. 9. W . H . M o r t o n , R e p o r t o f t h e D ir e c t o r o f t h e S c h o o l i n J e r u s a l e m , B A S O R z. 140, 1955, 4— 7. 10. H. D o n n e r , N e u e Q u e l l e n z u r G e s c h i c h t e des S t a a t e s M o a b in d e r z w e i t e n H ä l f t e d.es 8. J a h r h . v. Chr., M IO 5(1957) 153— 184. 11. H . S t r ą k o w s k i , a r t . M a s s e b a h , Р ЕВ II, P o z n a ń 1959, 04. 12. L. S t e f a n i a k , a r t. M o a b , Р Е В II, P o z n a ń 1959, 103— 104. 13. A. J a n k o w s k i , a r t. B ó g , РЕВ I, P o z n a ń 1959, 195— 201. 14. A. H . v a n Z у 1, T h e M o a b i t e s (P r e to r ia O r ie n ta l S e rie s 3), L e id e n I960. 15. K . H. B e r n h a r d t , B e o b a c h t u n g e n z u r I d e n t i f i z i e r u n g m o a b i t i s c h e r O r ts la g e n , Z D P V 76(1960) 136— 158. 16. S. S e g e r t, D ie S p r a c h e d e r m o a b i t i s c h e n K ö n i g s i n s c h r i f t , АгОг 29(1961) 197— 267. 17. A. K u s c h к e, D as D e u t s c h e E v a n g e l i s c h e I n s t i t u t f ü r A l t e r t u m s w i s s e n ­

s c h a f t des H e ili g e n L a n d e s . L e h r k u r s u s 1964, Z D P V 77(1961) 1— 37, szczeg.

24— 31. 18. W . L . R e e d — P. V. W i n n e t , A F r a g m e n t o f o n E a r l y M o a b ite I n s c r i p t i o n f r o m K e r a k , B A S O R z. 172, 1963, 1·—9. 19. D. N. F r e e d m a n , A S e c o n d Mes ha- I n s c r i p t i o n , B A S O R z. 175, 1964, 50— 51. 20. H . D o n n e r — W. R ö 11 i n g, KanaanaAsche u n d a r a m ä i s c h e I n s c h r i f ­ te n , t. II, W ie s b a d e n 1964, n r 181, s. 168— 179, s k r ó t K A I. 21. G. W a l l i s , D ie v i e r z i g J a h r e d e r a c h t e n Z e il e d e r M e s a - I n s c h r i f t , Z D P V 81, 1956, 180— 186. 22. A . v a n d e n B o r n , a r t . O m r i , w : B i b e l - L e x i k o n , E in s ie d e ln 2 1968, 1262. 23. K . G a l l i n g , T e x t b u c h z u r G e s c h i c h t e Israels , T ü b in g e n 2 1968, n r 21, s. 51— 53. 24. W. В e у e r 1 i n , R e li g i o n s g e s c h i c h t l i c h e s T e x t b u c h z u m A l t e n T e s t a m e n t ( G ru n d ris s e z u m A lte n T e s ta m e n t 1), G ö ttin g e n 1975, 253—257. E p ig ra f M eszy p r z e tłu m a c z y ł E. L ip iń s k i, w te k ś c ie c y to w a n y ja k o E. L ip iń sk i.

W y k a z sk ró tó w : A O S = A m e ric a n O r ie n ta l S e rie s

A rO r = A rc h iv O r ie n ta ln i

B A S O R = B u lle tin o f th e A m e r ic a n S ch o o ls o f O r ie n ta l R e s e a rc h

K A I = K a n a a n ä i s c h e u n d a r a m ä i s c h e I n s c h r i f t e n (por. b ib lio g r a f ia n r 20). M IO = M itte ilu n g e n d es I n s ti t u t s f ü r O r ie n tfo rs c h u n g

P E B = P o d rę c z n a E n c y k lo p e d ia B ib lijn a R B = R e v u e b ib liq u e in te r n a t io n a l e

Z D M G = Z e its c h r if t d e r D e u ts c h e n M o r g e n lä n d is c h e n G e s e lls c h a ft Z D P V = Z e its c h r if t d e s D e u ts c h e n P a lä s tin a - V e r e in s

T ek st steli M eszy brzm i:

1 J a (jestem ) Mesza, syn K am osz (jatt), król M oabu,

D-2 ibonita. Mój ojciec by ł k ró lem M oabu przez trzydzieści la t a ja

zostałem kró lem

3 po m oim ojcu. I ja w zniosłem tę w yżynę dla K am osza w Q eriho

jako znak

cie-m iężców i pozw olił cie-m i triu cie-m fo w a ć ponad w szystkicie-m i cie-m oicie-m i w ro ­

gam i. O m

r-5 i b y ł k ró lem Izraela i u ciskał Moab długi czas, poniew aż K am osz

gniew ał się n a sw ój k ra j.

6 I jego sy n b ył jego n astępcą i on także pow iedział: „B ędę cie­

m iężył M oab!” Za m oich dni m ów ił on

7 a ja triu m fo w a łem ponad n im i ponad jego dom em . I „Izrael zo­

s ta ł unicestw iony, unicestw io n y n a zaw sze”. O m ri zaw ładn ął całą

zie-8 m ię M ahdeba i on m ieszkał w niej za jego d ni i połow y d n i jego

syna, czterdzieści lat, ale m ieszkał

9 K am osz w n iej za m oich dni. I ja w y budow ałem Beal-M eon

i uczyniłem c y stern ę tam i w ybudow ałem

10 K irja th o n . I ludzie z G ad m ieszkali od dawien, daw n a w k ra ju

A ta ro th . I w yb u dow ał dla siebie kró l

i-11 zraelsk i A taro th . A ja w alczyłem przeciw ko m ia stu i zdobyłem

je. I ja w yniszczyłem cały n aró d

12 m iasto jako o fiarę dla K am osza i M oabu. I ja p rzyniosłem s ta m ­

tąd ołtarz... DWD, i ja p rzy

-13 ciągnąłem go przed K am osza w Q erejoth. I pozw oliłem tam m ie­

szkać ludziom S aro n u i ludziom

14- z M HRT. I K am osz pow iedział do m nie: „Idź, dobyw aj Nebo (w

walce) przeciw ko Izraelito m !”. I ja

15 poszedłem nocą i w alczyłem przeciw ko n iem u od początku dnia

aż do południa. I

zdo-16 b y łem i zabiłem w szystkich: 7 000 m ężczyzn razem z inny m i

m ieszkańcam i i k o biety razem z in n y m i m

ieszkan-17 kam i i niew olnicam i, poniew aż pośw ięciłem ich A sztar-K am osz.

I ja w ziąłem sta m tą d n a rz ę

-18 dzia Ja h w e i zaniosłem je przed K am osz. I kró l izraelsk i w y b u ­

dow ał

19 J a h a s i m ieszkał ta m podczas w alki ze m ną. A le K am osz p rze ­

pędził go p rzede m ną

20 a ja w ziąłem 200 m ężczyzn z M oabu, ty ch n ajd zieln iejszych i za­

p row adziłem ich do Ja h az u i zdobyłem je

21 ab y je przyłączyć do D ibonu. I ja w ybu d ow ałem Q eriho: m u ry

p ark ó w i m u ry

22 A kropolu. I ja w ybudow ałem jego b ram y i ja w ybudow ałem jego

wieże. I

23 ja w yb udow ałem zam ek królew ski i ja zrobiłem um ocnienie dla

zbio rni/k a n a w o/dę w środku

24 m iasta. Poniew aż w środk u m iasta nie było żadnej c y ste rn y —

w Qeriho, pow iedziałem do całego n aro d u : „Zróbcie

25 sobie cy stern ę, każdy jed en w sw oim dom u!”. I ja k azałem w y ­

kopać doły dla Q eriho przez w ięźniów

26 izraelskich. I ja w yb u d o w ałem ’Ä ro ’e r i ja zrobiłem drogę przy

A rnon.

27 I ja w y b u d ow ałem B eth-B am oth, poniew aż b ył zburzony. I ja

w yb ud o w ałem Beser, poniew aż leżał ru in ą

28 (z pomocą) 50 m ężczyzn z Dibonu, poniew aż Dibon należy do

m nie. I ja

rządzi-29 łem ze stu (naczelnikam i) w m iastach, k tó re przy łączy łem do

k ra ju . I ja w y bu do w

a-30 łem (Mahde) ba i B eth -D ib lath on i B eth-B eał-M eon i postaw iłem

ta m

(paste-31 rzy) w ielkiej trzo d y i m ałej trzod y w k ra ju . (Co się tyczy) H aw -

ro n an i m ieszkał w nim dom...

32 I Kam osz pow iedział do m nie: Zejdź w dół i walcz przeciw ko

H aw ro n an !” . I zszedłem ... (w dół

33 i w alczyłem przeciw ko m iastu i zdobyłem je i) K am osz (mieszkał)

w nim za m oich dni. I... stąd

1 „M e sz a ” —· S ta r y T e s ta m e n t w y m ie n ia im ię k r ó la m o a b ic k ie g o M eszy (2 K r i 3, 4), k tó r y ży ł w 9 w . p rz e d C h r. W e d łu g w . 8 u d a ło rn u się zrz u c ić c z te rd z ie s to le tn ie ja r z m o iz r a e ls k ie i ro z s z e rz y ć g r a ­ n ic e k r ó le s tw a po ś m ie rc i A c h a b a . W c z a sie w a lk z k o a lic ją I z r a e l—J u d a —E d o m p o n ió s ł w ie lk ie s t r a ty (2 K r i 3, 6 nn). W p ó ź n ie js z y m o k re s ie p o d b ił E d o m (A m 2, t — 3). K o a lic ja z A m - m o n e m p r z e c iw k o J u d z ie n ie p o w io d ła się (2 K r n 20, 22 n). P o jeg o ś m ie rc i k r ó l iz r a e ls k i J e h u p o d b ił część k r a j u n a p o łu d n iu od r z e k i A rn o n .

„ K a m o sz ( ja tt) ” — o jc ie c M eszy . Z a jeg o r z ą d ó w k r ó l iz r a e ls k i O m ri ro z c ią g n ą ł g r a n ic ę a ż do r z e k i A rn o n , a o n sa m m u s ia ł p ła ­ cić w y s o k i tr y b u t (por. 2 K r i 3, 4). D la te g o w . 5 m ó w i, że „ K a m o sz g n ie w a ł się n a sw ó j k r a j ”.

„ M o a b ” — k r a i n a p o ło ż o n a n a w s c h ó d od M o rz a M a r tw e g o (por. L . S t e f a n i a k , dz. cyt., 103— 104). P ó łn o c n ą g r a n ic ę s ta n o w iła

S T E L A K R Ó L A M E S Z Y

₄₃

n a jc z ę ś c ie j r z e k a A r n o n (Sel el-M o g ib ), p o łu d n io w ą r z e k a Z a re d (W ad i e l-H e s a ), w s c h o d n ią p u s t y n ia a r a b s k a . W e d łu g N. G lu e c k (K A I, s. 170) k r a j z a m ie s z k a n y b y ł w e p o c e k a m ie n n e j o r a z w o k re s ie w c z e sn e g o b r ą z u do ok. r. 1900 p rz e d C h r. o ra z w p ó ź­ n ie js z y m o k re s ie po k ilk u w ie k o w e j p rz e r w ie . W e d łu g S ta r e g o T e ­ s t a m e n tu p r z o d k a m i M o a b itó w b y li tzw . E m ic i (P w t 2, 10 n ; p o r. te ż 20—23; L b 13, 28— 33), k tó r z y p r z y w ę d r o w a li p ra w d o p o d o b n ie z z a c h o d u (A. A l t , dz. cy t., 203— 215) i o sie d lili się w 13 a lb o w 12 w . w P a le s ty n ie . W w a lk a c h z A s y ry jc z y k a m i (por. H . D o n - n e r , dz. cyt., 155 n n ) s p o tk a ł ic h te n s a m los, co p a ń s tw o ju d e j- sk ie. W r. 582 N e b u k a d n e z a r z d o b y ł M o ab i u p r o w a d z ił jeg o m ie ­ s z k a ń c ó w do B a b ilo n ii (por. J ó z e f F l a w i u s z , A n t . X , 181). „ D ib o n ita ” — m ia s to D ib a n (h e b r. D ib o n ) p o ło żo n e je s t 15 k m n a

w s c h ó d od M o rz a M a r tw e g o i n ie c o n a p ó łn o c o d r z e k i A rn o n . D w a w z g ó rz a m ia s ta b y ły fo r te c a m i w a ro w n y m i (por. A. H. v a n Z y 1, dz. cy t., 187).

„ tę w y ż y n ę ” — b m t , h e b r. b a m a h , 1. m . b a m o t. K A I, s. 168 m a „ (ś w ią ty n ie ) w y ż y n n ą ” (H ö h e n /H e il ig t u m ! ) . P o d o b n ą w y ż y n ę w z n ió s ł S a lo m o n w p o b liż u J e ro z o lim y d la K a m o s z a (por. 1 K r i 11, 7. 33; 2 K r i 23, 13). N a w y ż y n ie te j z n a jd o w a ł się k a m ie ń

(m a s s e b a h ) a lb o b u d o w la (por. H. S t r ą к o w s к i, dz. cyt., 64).

W y k o p a lis k a a rc h e o lo g ic z n e n a ty m m ie js c u , g d z ie z n a le z io n o s te lę n ie p rz y n io s ły r e z u l ta t u (por. A. D. T u s h i n g h a m , dz.

c y t., 6—25), je d y n ie z n a le z io n o n a w ie rz c h o łk u w z g ó rz a r e s z tk i

b u d y n k u z o łta r z e m k a d z ie ln y m (por. W. H. M o r t o n , d z. cyt., 6). „ d la K a m o s z a ” — w S ta r y m T e s ta m e n c ie n a z w a n y „ K e m o sz e m ” , L X X C h a m o s, w te k s ta c h k lin o w y c h „ K a m u s z u ”. B y ł o n g łó w ­ n y m b o g ie m M o a b itó w . N a m o n e ta c h z D ib a n z n a jd u je m y ja k ą ś u z b r o jo n ą p o s ta ć p o m ię d z y d w o m a p o c h o d n ia m i. P ra w d o p o d o b n ie c h o d z i tu t a j o K a m o sz a . C zy s te la z B a lu ’a p r z e d s ta w ia K a m o sz a , n ie je s t rz e c z ą p e w n ą (por. G. H o r s f i e l d — L. H. V i n c e n t ,

dz. c y t., 417nn; A. A l t , dz. cyt., 208nn). P rz y p u s z c z a się, że K a ­

m o sz b y ł b o g ie m w o jn y (por. w . 14— 15, 19, 32, o ra z A. H . v a n Z y l , dz. cyt., 180— 183, 196nn),

„ Q e r ih o ” — część m ia s ta D ib a n , w y b u d o w a n a p rz e z M eszę i p rz e z n ie g o o d b u d o w a n a (w . 21). P ra w d o p o d o b n ie Iz 15, 2 n a w ią z u je d o t e j n a z w y (q a r h a h = ły s in a ). B rz m ie n ie „ Q e rih o ” o sią g a się p o ­ p rz e z a n a lo g ię do n a z w y „ J e r y c h o ” (J e ric h o ), (por. te ż S zilo). „ z n a k r a t u n k u ” — w e d łu g K A I, s. 168 n a p o d s ta w ie W j 17, 15.

I n a c z e j tłu m a c z y M . L i d z b a r s k i , dz. c y t., I, 4 — „z li b a c ją ”

( m i t e i n e m T r a n k o p f e r ) . Je s z c z e in a c z e j E. L i p i ń s k i , d z. cyt.,

„ tr iu m fo w a ć p o n a d w s z y s tk im i m o im i w r o g a m i” — p o r. w . 7 o r a z P s 59, 11; 118, 7; d o sło w n ie : „ p a tr z e ć z g ó ry n a m y c h w ro g ó w ”. „ O m ri b y ł k ró le m I z r a e la ” — p o r. 1 K r i 16, 16nn. O m ri p a n o w a ł w I z r a e lu w la t a c h 878/877— 871. J e g o n a z w is k o z d ra d z a o b ce p o ­ ch o d z e n ie , p ra w d o p o d o b n ie a r a b s k ie (por. A, v a n d e n B o r n ,

dz. c y t. 1262). O m rie m u u d a ło się założyć d y n a s tię , t r w a j ą c ą k r ó t k i czas (O m ri — sy n A c h a b / zob. w . 8/ — O c h o z ja sz i J o r a m ). „ p o n ie w a ż K a m o s z g n ie w a ł się n a sw ó j k r a j ” —■ w c z a sie u c is k u m a n i f e s tu je się g n ie w b o ży , p o r. S d z 2, 14; 3, 8; 10, 7n; P s 106, 40— 42 i in n e (E. L i p i ń s к i, dz. cyt., 255). „i je g o sy n b y ł jeg o n a s t ę p c ą ” —■ p o r. 1 K r i 16, 2Snn; 22, 5 2 n n ; 2 K r i 1, 1; 3, I n n (E. L i p i ń s k i , d z . cyt., 256, p r z y p is 51). „ m ó w ił o n ” — E. L i p i ń s k i, dz. cyt., 256 m a „ K a /m o s z /” . „ a ja tr iu m f o w a łe m p o n a d n i m ” — c h o d z i o u p a d e k d y n a s t ii O m r i- d ó w w r. 841 p rz e d C h r. (E. L i p i ń s k i , dz. cyt., 256, p rz y p is 52). K A I, s. 173 m a w r . 845 p rz e d C h r. p o le p s z e n ie t r u d n e j s y tu a c ji M o a b itó w r o z u m ia n e je s t ja k o u s t a n ie g n ie w u B ożego, p o r. S d z 2, 16; 3, 9n n ; 10, lO nn; P s 106, 43 i i n n e (E. L i p i ń s k i , dz. cyt., 255). „ M a h d e b a ” — h e b r . M e jd e b a , L X X M a jd a b a (d z isia j M a d e b a ). W e d łu g J o z 13, 9. 16 M a h d e b a n a le ż a ła d o p o k o le n ia . R u b e n a . M ie j­ scow ość t a le ż y 8 k m n a p o łu d n ie od C h e s z b o n u (por. L b 21, 30; Iz 15, 2; 1 K r n 19, 7). W o k re s ie b iz a n ty js k im o d g ry w a ła w ie lk ą ro lę . M a h d e b a z o s ta ła p rz y łą c z o n a do k r ó le s tw a iz r a e ls k ie g o p r z e z k r ó la O m rie g o , z d o b y ta n a n o w o p rz e z M eszę (w. 30) — p o r. K A I, s. 173.

„ c z te rd z ie ś c i l a t ” — M a h d e b a b y ła w r ę k a c h iz r a e ls k ic h p rz e z c a ­ ły o k re s p a n o w a n ia k r ó la O m rie g o o ra z p rz e z p o ło w ę l a t p a n o w a ­ n ia jeg o s y n a A c h a b a , to je s t p rz e z 40 la t. Czy o w a lic z b a z g a d z a się z d a n y m i S ta r e g o T e s ta m e n tu ? O rn ri p a n o w a ł 12 l a t (1 K r i 16, 23), je g o s y n A c h a b 22 l a t a (1 K r i 16, 29), z k o le i jeg o s y n O c h o z ja sz 2 la t a (1 K r i 22, 52), a je g o b r a t J o r a m 12 l a t (2 K r i 3, 1). L a ta p a n o w a n ia k r ó la O m rie g o (12) o ra z p o ło w a l a t p a n o ­ w a n ia A c h a b a (11) d a ją w s u m ie lic z b ę 23, a n ie 40. P o r. in n e p r ó b y k o r e k t u r y te k s tu („jego s y n ó w ”, „ je g o w n u k ó w ”) w K A I, s. 174. L ic z b a 40 o z n a c z a u Ż y d ó w o k re s c ię ż k ic h c z a só w i p o s tu (por. E. K ö n i g , dz. cyt., 913— 917), D la te g o te ż m o ż e m y p r z y ją ć , że lic z b a 40 w n a s z y m te k ś c ie o z n a c z a o k re s c ię ż k ic h c z a só w , tr w a j ą c y z a p a n o w a n ia k r ó la C rn rie g o i c z ęścio w o z a p a n o w a ­ n ia jeg o sy n ó w . W. 6 z a k ła d a , że ju ż w k o ń c o w y c h la t a c h p a ­ n o w a n ia A c h a b a ro z p o c z ę ły się r u c h y w o ln o śc io w e w M o a b ie . D la te g o te ż d o szło w k r ó tc e do k o a lic ji J o r a m (Iz ra e l) — J o z a f a t (J u d a ) p rz e c iw k o M o a b ito m (2 K r i 3). M e s z a w y tr z y m a ł n a p ó r .

S T E L A K R Ó L A M E S Z Y ₄₅ 10 11 12 13 13/14

k o a lic ji i d o ży ł n a w e t c z a só w u p a d k u d y n a s tii O m rid ó w (w. 7). N a te m a t w . 8 p o r. G. W a l l i s , dz. cy t., 180— 186. „ B a a l- M e o n ” -— p o r. „ B e th -B a a l-M e o n ” w w . 30, a ta k ż e Jo z 13, 17. F o rm ę k r ó ts z ą „ B a a l- M e o n ” s p o ty k a m y te ż w S ta r y m T e s ta ­ m e n c ie (por. L b 32, 38; 1 K m 5, 8; E z 25, 9), a ta k ż e „ B e th -M e o n ” (Lb 32, 3). D z isia j n a z y w a się ta m ie js c o w o ść M a ï n i le ż y 8 k m n a p o łu d n io w y m z a c h o d z ie od M a d e b y (A. H. v a n Z y 1, dz. cy t., 87). „ K i r j a th o n ” — h e b r. K ir j a ta j im , p o r. L b 32, 37; J r 48, 1. 23 i i n ­ n e . M ie jsc o w o ść t a n a z y w a się o b e c n ie H ir b e t e l- Q u r e je i le ż y w o d le g ło śc i 10 k m od .M a d e b y , p o r. A. K u s c h k e , d z. cyt., 24— 31. „ lu d z ie z G a d ” — tz n . z p o k o le n ia G a d ( = G ad y ci), z a m ie s z k u ją c y o k o lic e D ib a n u , p o r. L b 32, 34. „ A ta r o t h ” ·— d o sło w n ie „ s ta d a tr z o d y ”, m ie js c o w o ść w y m ie n io n a w L b 32, 3. 34; d z is ia j H ir b e t ’A ta r u s , le ż ą c y 15 k m n a p ó łn o c n y z a c h ó d od D ib a n u , p o r. A . H . v a n Z y 1, dz. cyt., 83 n ; 138. „ m ia s to ” — q r , d o sło w n ie „ m u r ” (h e b r. ąir). „ ja k o o f ia r ę ” — r j t. E. L i p i ń s k i . , dz. cyt., 256 m a „ ja k o o fia ­ r ę p o k u t n ą ”. G. R y c k m a n s w s p ó ln ie z H. G r i m m e w y m ie ­ n ia tr z y p ó łn o c n o m in e js k ie e p ig r a fy , w k tó r y c h z n a jd u j e się s łó w k o „ r y t m ”, o z n a c z a ją c e „ o fia rę p o k u tn ą ” (o f f r a n d e p é n i t e n - tielle), w e d łu g K A I, s. 175. P o r. a r a b s k ie r a w i j j a t (o b li g a ti o n —

o b o w ią z e k , z o b o w ią z a n ie ). S tą d n in ie js z e tłu m a c z e n ie u w z g lę d n ia ó w te r m in . In n e d e r y w a ty , n p . r ’h = w id z ie ć , r w h = n a sy c ić , p o r. K A I, s. 175.

„ o łta rz ... D W D ” — p e łn e z n a c z e n ie ty c h słó w je s t d o ty c h c z a s n ie ­ z n a n e . ’a r ’al p r z e tłu m a c z y ć m o ż n a ja k o „ p a le n is k o o łt a r z a ”. P o ­ d o b n y c h o łta r z y u ż y w a li z a ró w n o Iz ra e lic i, j a k i M o a b ic i, p o r. r e s z tk i s to ja k a k a d z ie ln e g o z n a le z io n e g o w D ib a n ie (W. H. M o r ­ t o n , dz. c y t. 6). „D W D ” — czy c h o d z i t u t a j o ja k ie g o ś b o g a? E. S e g e r t, dz. cyt., 241 p rz y p u s z c z a , że je s t to t y t u ł n a d a n y b o ­ g u w r o d z a j u „ u m iło w a n y ” , p o r. Iz 5, 1. „ Q e r e jo th ” — w S ta r y m T e s ta m e n c ie Q e rijo t (por. A m 2, 2; J r 48, 24); o b e c n ie Q u r e ja t ’A le ja n , m ie js c o w o ś ć p o ło ż o n a ok. 10 k m n a p ó łn o c n y w s c h ó d od D ib a n u n a d W a d i e l- B u tm , p o r. K . H . B e r n h a r d t , dz. cy t., I3 6 n n . „ lu d z io m S a r o n u i lu d z io m z M H R T ” — o b y d w ie m ie js c o w o śc i a l­ bo o k rę g i n ie z n a n e w S ta r y m T e s ta m e n c ie . „ M H R T ” ■— E . L i ­ p i ń s k i , dz. cy t., 256 w o k a liz u je „ M a c h a r o t” . 14 „I K a m o sz p o w ie d z ia ł do m n ie ” — (por. w . 32) — p o d o b n e z w ro

-ty z n a jd u j ą się w S ta r y m T e s ta m e n c ie (Sdz 7, 9; 1 S m 23, 4. 11; 2 S m 2, 1; 1 K r i 19, 15. 20 i in n e), p o r. K A I, s. 176.

„ N e b o ” ■— h e b r. „ N e b o ” (por. L b 32, 3. 33; Iz 15, 2; J r 48, 1. 22; 1 K r n 5, 8) lo k a liz u je się p ra w d o p o d o b n ie w H ir b e t e l- M a h a ijit, ok. 10 k m n a p o łu d n io w y z a c h ó d od C h e sz b o n u , K A I, s. 176. 15 „od p o c z ą tk u d n ia a ż do p o łu d n ia ” — d o sło w n ie „od z a b ły ś n ię c ia

j u t r z e n k i p o ra n n e j...” (por. Iz 58, 8). J ę z y k h e b r a j s k i u ż y w a w ty m z w ro c ie c z a s o w n ik a ’a la h (por. 1 S m 9, 26 i in n e), K A I, s. 176. 16/17 „ ra z e m z in n y m i m ie sz k a ń c a m i... r a z e m z in n y m i m ie s z k a n k a m i”

— g r n o d p o w ia d a r a c z e j h e b r. ger = obcy, p o r. S. S e g e r t , dz.

cyt., 240

17 „i n ie w o ln ic a m i” — p o r. S d z 5, 30, S. S e g e r t , dz. cyt., 244. „ A s z ta r—K a m o s z ” — t u t a j m a m y n a js ta r s z e ś w ia d e c tw o n a k o m ­ b in a c ję d w ó c h bogów . N ie w ie m y , czy „ A s z ta r ” b y ł b ó s tw e m m ę ­ sk im , czy ż e ń sk im . , s z tr t b y ła z n a n ą b o g in ią , m a ją c ą w p o łu d n io ­ w e j A r a b ii i w U g a r it o d p o w ie d n ik w m ę s k im b o g u ’tt r . Z a id e n ­ ty f ik a c ją „ A s z ta r ” z ’s z t r t o p o w ia d a się, m ię d z y in n y m i A . H . v a n Z y 1, dz. cyt., 195n. „ p o św ię c iłe m ic h ” — ch o d z i t u t a j o tz w . c h e r e m (k lą tw ę ), p o ję ­ cie z n a n e w S ta r y m T e s ta m e n c ie : p rz e k a z a n ie zd o b y czy B o g u (por. w . l i n o ra z P w t 7, 2 ;,2 0 , 17; J o z 7; 8, 2 i in n e ), G . v o n R a d , dz. cyt., 13nn. 17/18 „ n a rz ę d z ia ” k o r e k t u r a p ra w d o p o d o b n a , p o r. Iz 52, 11, K A I, s. 177. 18 „ J a h w e ” — im ię w ła s n e B oga Iz r a e la , p o r. A. J a n k o w s k i , dz.

cyt., 196. 19 „ J a h a s ” ·— m ie js c o w o ść z n a n a w S ta r y m T e s ta m e n c ie (Iz 15, 4; J r 48, 34; a ta k ż e J a h s a /h / w J o z 13, 18 i in n e). I d e n ty f ik a c ja p r a w d o p o d o b n a z H ir b e t I s k a n d e r n a d W a d i e l-W a le , p o r. K . H . B e r n h a r d t , dz. cy t., 155nn; in a c z e j A . H . v a n Z y 1, dz. cyt., 80n. „K a m o sz p rz e p ę d z ił g o ” — ch o d z i t u t a j o z d o b y c ie m ia s ta J a h a s p rz e z M eszę, n a jp r a w d o p o d o b n ie j n a p o c z ą tk u je g o rz ą d ó w . Z d o ­ b y c ia d o k o n a ł s p e c ja ln y o d d z ia ł w o js k o w y („ci n a jd z i e ln i e js i” w . 20) k r ó la M eszy , p o r. A. K u s c h k e , dz. cyt., 29nn. 20 „ ty c h n a jd z ie ln ie js z y c h ” — rs z, h e b r. r o s z p r z e tłu m a c z y ć m o ż n a ja k o „ o d d z ia ł”, „ h u f ie c ” (por. S d z 7, 16. 20; 9, 34 i in n e ) a lb o ja k o „ d o w ó d c a ”, „ n a c z e ln ik ”, (por. 1 K r i 8, 1; P w t 1, 15). M n ie jsz e p ra w d o p o d o b ie ń s tw o m a p ro p o z y c ja P r a e t o r i u s a i L i d z ­ b a r s k i e g o : ro s z = b ie d a k , K A I, s. 177. 22 „ A k ro p o l” — h e b r . o fel, w z g ó rz e o b ro n n e w e w n ą t r z m ia s ta ; p o r

S T E L A K R Ô L A M E S Z Y ₄₇ .w zg ó rze ś w ią ty n n e w J e r o z o lim ie (Iz 32, 14; N e 3, 26n i in n e ) i w S a m a r ii (2 K r i 5, 24), K A I, s. 177.

23 „ u m o c n ie n ia ” — k l a j p r z e tłu m a c z y ć m o żem y w d w o ja k i sposób: a lb o ja k o „ g ro b la , ta m a ” (h e b r. k i a — p o w s trz y m y w a ć ), a lb o „ o b y d w a ” (h e b r. k i l a j i m = p o d w ó jn y ), u g a r. k l a t y d h „ je g o o b y ­ d w ie r ę c e ” , a r a b . k i l a ’, K A I, s. 177— 178.

24 „ c y s t e r n a ” — b r, h e b r. bor.

25 „ k a z a łe m w y k o p a ć d o ły ” — k r t j i m k r t t , od k r h = k o p a ć (por. R d z 26, 25; W j 21, 33; L b 21, 18, K A I, s. 178).

26 ,,’A r o ’e r ” — p o r. P w t 2, 36; 4, 48; J o z 12, 2 i in n e . M iejsco w o ść p o ło ż o n a je s t w e d łu g P w t 3, 12 n a p o łu d n iu o d D ib a n u , n a d b rz e ­ g ie m r z e k i A rn o n . D z isie jsz y H ir b e t ’A r a ’ir. W z a c h o d n ie j części t e j m ie js c o w o śc i le ż ą r u in y m o a b ic k ie g o m ia s ta , A. H . v a n Z y 1„ dz. cyt., 76n. „ p rz y A r n o n ” — to je s t w z d łu ż r z e k i A rn o n , S. S e g e r t, dz. c y t.r 229. 27 „ B e th - B a m o th ” — id e n ty f ik a c ja z B a m o th (Lb 21, 19n) i z B a r n - m o th - B a a l (Lb 22, 41; J o z 13, 17). L o k a liz a c ja p ra w d o p o d o b n a w H ir b e t e ł- Q u e z ije , A . H . v a n Z y 1, dz. cyt., 52. „ B e s e r” — p o r. J o z 21, 36; 1 K r n 6, 63 i in n e . M ie jsc o w o ść t a ta k ż e n a z w a n a w S ta r y m T e s ta m e n c ie „ B o s ra ” ( J r 48, 24). W e d łu g J o z 20, 8 (por. P w t 4, 43) m ie js c o w o ść a z y lo w a ( = m ia s to u c ie c z ­ ki). L o k a liz a c ja p ra w d o p o d o b n a w ’U m m e l - ’A m a d n a p ó łn o cn y w s c h ó d od M a d e b y , A. H. v a n , Z y l , dz. cyt., 91n. „ le ż a ł r u i n ą ” — p o r. M i 3, 12, S. S e g e r t, dz. cyt., 253. 28 „ p o n ie w a ż D ib o n m a m p o d s o b ą ” = n a le ż y do m n ie . P ra w d o p o ­ d o b n ie D ib a n n a le ż a ł do d ó b r k ró le w s k ic h M eszy, p o d o b n ie ja k J e r o z o lim a , m ia s to k ró le w s k ie D a w id a , K A I, s. 178. 30 „ B e th - D ib la th o n ” — w S ta r y m T e s ta m e n c ie m ie js c o w o ść t a n a ­ z w a n a je s t A lm o n D ib ła ta jim (L b 33, 46) o ra z B e th D ib la ta jim ( J r 48, 22; p o r. te ż Oz 1, 3). L a k a liz a c ja p r a w d o p o d o b n a , w p o b li­ ż u H ir b e t e d -D e le ila t e s z - S z e rq ije , n a p ó łn o c od D ib a n u , A . H, v a n Z y l , dz. cyt., 86. „ B e th B a a l-M e o n ” ■—- p o r. w . 9. „ p a s te r z y ” — tłu m a c z e n ie p ra w d o p o d o b n e . 31 „ H a w r o n a n ” — p o r. Iz 15, 5; J r 48, 3 i in n e ( = C h o ro n a jim ). M ie jsc o w o ść , do k tó r e j się „ sch o d zi w d ó ł” (w. 32), id e n ty f ik u je się z H ir b e t e l - ’A r a q (g ro ta) w p o b liż u S e i e n -N u m e ira , g d y ż w w y ra z ie „ H a w r o n a n ” m a m y słó w k o h r — g ro ta , p o r. K A I, s. 179.. H a w r o n a n z a w ie ra te ż im ię b o g a H o ro n , H a u r a n . A. H. v a п..

Z y 1, dz. cyt., 6 4 n n id e n t y f ik u je tę m ie js c o w o ść z H ir b e t e d -D u - b a b , w p o b liż u W a d i e l-H e s a . W k a ż d y m ra z ie c h o d z i t u t a j o p o ­ łu d n io w ą część M o a b u w p o b liż u g ra n ic y z E d o m em . 32/33/34 r e k o n s tr u k c j a n a p o d s ta w ie p o p rz e d n ic h w ie rs z y . D IE S T E L E D E S K Ö N IG S M E S C H A I m J a h r e 1868 f a n d d e r M is s io n a r K le in in d e r N ä h e v o n D ib a n e in e S te ­ le m it e in e r I n s c h r if t in m o a b itis c h e r S p ra c h e . C h. C le rr n o n t-G a n n e a u g e la n g es, d a v o n e in e n A b k la ts c h z u m a c h e n , b e v o r d ie S te le v o n B e d u in e n z e r s tö r t w u r d e . D e r T e x t k o n n te a u s z w e i g ro ß e n u n d 18 k le in e r e n F r a g m e n te n te i l­ w e is e w ie d e r h e r g e s te llt w e rd e n . D ie S te le u n d i h r A b k la ts c h b e fin d e n sich h e u te im L o u v re zu P a r is . D ie I n s c h r if t b e s te h t a u s 34 Z e ile n in m o a b itis c h e r S p r a c h e — e in e r S p ra c h e , d ie m it d e m H e b r ä is c h e n a u f s e n g s te v e r w a n d t ist. I m v o rlie g e n d e n A r ti k e l w ir d d ie se I n s c h r if t in s P o ln is c h e ü b e r s e tz t u n d m it e in e m K o m m e n ta r v e rs e h e n .