A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
Folia H istorica 78, 2005
M ic h a ł K a c p r z a k
K O M IT E T D O S P R A W S Z L A C H T Y Z A G R O D O W E J NA W S C H O D Z IE P O L S K I 1938-1939
S tru k tu ra społeczna II R zeczypospolitej w niczym nie p rzy p o m in ała tej sprzed rozbiorów . Szczególnie w idoczne było to na tzw. Z iem iach W schod-nich. W w yniku szczegółow o zaplanow anej i system atycznie prow adzonej polityki zab o rcó w szlachta zagrodow a praktycznie zlikw idow ana została ja k o w arstw a społeczna. N a Litwie, B iałorusi i U krain ie tylko w latach 1831-1868 p o zbaw iono szlachectw a ok o ło 488 797 osób, tj. 4,5% lu d n o ści1. D ziałalność ta odcisnęła pow ażne piętno na w arstw ie drobnoszlacheckiej. W iększość jej przedstaw icieli zatraciła polską św iadom ość n a ro d o w ą, znalaz-ła się pod wpływem C erkw i praw osznalaz-ław nej i K o ścio znalaz-ła greckokatolickiego, pod względem gospodarczym , a często i ku ltu raln y m zró w n ała się z m a ło -rolnym elem entem chłopskim , „w w iększości wypadków czynnik tradycji
szlacheckiej pozostał ja k o głów ny, a nieraz je d y n y pom ost, łączący tę grupę ludności z p o lsko ścią "1.
W M ałopolsce W schodniej jeszcze przed 1914 r. szlachta p ró b o w a ła się zorganizow ać, je d n a k nic znalazła po p arcia ani u adm inistracji austriackiej, ani naw et u społeczeństw a polskiego. Po odzyskaniu niepodległości rów nież nie doczekała się takiego w sparcia3. W 1921 r. W ładysław Studnicki w ram ach opracow yw anego p lanu kolonizacyjncgo zwrócił uwagę n a znaczenie szlachty w procesie tw orzenia silnych polskich o śro d k ó w n a w schodzie. Jed n ak
1 L. Z a s z t o w t, Koniec przyw ilejów - degradacja drobnej szlach ty polsk iej na Litwie
historycznej i praw obrzeżn ej Ukrainie tv latach 1831-1868, „Przegląd W schodni” , t. I, z. 3,
s. 625; zob.: J. S i k o r s k a - K u l e s z a , W eryfikacje szlachectwa ja k o instrument stanow ej
degradacji drobnej szlach ty na L itw ie i Białorusi w latach 1831-1868, ibidem, t. II, z. 3;
D. B e a u v o i s , P olacy na Ukrainie 1831-1863. Szlachta polska na W ołyniu, Podolu i Kijow-
szczyżn ie, Paryż 1987; Archiwum A kt N ow ych, K om itet d o Spraw Szlachty Zagrodowej na
W schodzie Polski (Sekcja N aukow a) (dalej K om itet...), t. 1, s. 3-6; A . C h o j n o w s k i ,
Szlachta zagrodowa, [w:] E ncyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej.. W arszawa 1999, s. 445. 1 A A N , K om itet..., t. 1, s. 6 .
3 Ibidem, s. 20-21; W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , N ajnowsza historia Polski, t. 2, Gdańsk
tem aty k a ta p o ru sz a n a była niezm iernie rzad k o , a w polskiej h istoriografii w okresie m iędzyw ojennym nic doczekała się naw et dogłębnej analizy4.
M om entem przełom ow ym było w ydanie w 1929 r. przez W ładysław a P ulnarow icza książki U źródeł Stryja, Sanu i Dniestru. Po ra z pierwszy zw rócono uw agę szerokiej opinii społecznej n a po trzeb ę p rzeprow adzenia akcji repo lo n izacy jn ej5. P oczątek kon k retn y ch p ra c nad przyw róceniem do polskości p o to m k ó w daw nej szlachty zagrodow ej w M ałopolsce W schodniej p rzy p ad ł n a ro k 1934. C ałość działań k o o rd y n o w a n a była przez pow stały 23 listo p a d a 1935 r. S ekretariat Porozum iew aw czy P olskich O rganizacji Społecznych we Lw ow ie, z ram ienia k tórego akcję prow ad ziło T ow arzystw o R ozw oju Ziem W schodnich. Instytucjam i w spierającym i były: T ow arzystw o Szkoły L udow ej, M ałopolskie T ow arzystw o R olnicze i Zw iązek Strzelecki. W ybór padł na p ow iat turczański w woj. lw ow skim , poniew aż szlachta stanow iła tam większość ludności. W dw óch k o m p an iach 5. pułku strzelców p o d h alań sk ich , stacjonującego w Przem yślu, w iększość żołnierzy stanow iła m łodzież szlachecka. D o zaścianków zaczęto kolportow ać czasopism o „P o b u d -k a ” , d ziała ln o ść ro z p o czą ł ZS, ro z p o częto o rg a n iz o w an ie -kół szlachty zagrodow ej. P rzykład turczański znalazł w krótce oddźw ięk w sąsiednich p o w ia ta c h 6.
R o k 1936 przyniósł rozszerzenie terenu działań i pogłębienie pracy organizacyjnej, a n astęp n y zintensyfikow ał podejm ow ane działania. P rzygo-to w an o wycieczkę d o K ra k o w a i dwie n a trasie Z ag łę b ie -W a rszaw a-G d y n ia , w k tó ry ch uczestniczyło 500 osób. W ycieczki d la żołnierzy z rodzin szlachec-kich realizo w ały w ładze w ojskow e. P o d jęto ta k ż e w ysiłek w ydaw niczy. P ism o „ P o b u d k a ” zm ieniło status z m iesięcznika n a d w utygodnik, ukazały się publikacje W . P ulnarow icza R ycerstw o polskie Podkarpacia i F e rd y n a n d a O ssendow skiego O rły Podkarpacia, a także k alen d a rz szlachty zagrodow ej P o d k a rp a c ia n a 1938 r. P rzeprow adzono kursy społeczno-w ychow aw cze dla nauczycieli n a terenach O kręgu K o rp u su VI. Lw ów i X. Przemyśl, w których wzięło udział 800 uczestników . K luczow ym zadaniem stało się p ro pagow anie
4 A A N , K om itet..., t. 1, s. 11; W. S t u d n i c k i , Kolonizacja i ro zw ó j gospodarczy naszego
Wschodu, W arszawa 1921, s. 16; R . H o r o s z k i e w i c z , Szlachta zaściankow a na ziemiach wschodnich, W arszawa 1936, s. 34-35; L. Z a s z t o w t , op. cit., s. 615.
5 W P o b ó g - M a l i n o w s k i , op. cit., s. 823-824; W. P u l n a r o w i c z , U iró d e l Sanu,
S tryja i Dniestru, Turka 1929, s. 132-144.
* A A N , K om itet..., t. 1, s. 11; ibidem, Instytucje w ojskowe, t. 296/111 18; P. S t a w e c k i ,
N astępcy Kom endanta. W ojsko a p o lity k a wewnętrzna Drugiej R zeczypospolitej, W rocław 1997,
s. 180-181; T ow arzystw o Rozw oju Ziem W schodnich K om itet d o spraw Szlachty Zagrodowej na W schodzie Polski, S praw ozdan ie z prac K om itetu do spraw S zla c h ty Z a g ro d o w ej na
W schodzie P olski za rok 1938/39, W arszawa 1939, s. 8-9; R. H o r o s z k i e w i c z , op. cit.,
s. 34-35; Centralne Archiwum W ojskowe, W iceministrowie Spraw W ojskow ych, sygn. 1.300.4.1, s. 50-51, 59.
zagadnienia rew indykacji za pośrednictw em org an ó w SP POS i okręgów T R Z W , a także zainteresow ania tym problem em prasy stołecznej i regio-nalnej7.
P odjęta akcja kulturalno-ośw iatow a opierała się n a organizow aniu świetlic przy poszczególnych ko łach . W pow iecie tu rcz ań sk im p o w stały cztery świetlice, w leskim i dobrom ilskim po trzy. D ziałalność rozpoczęło 28 ruch o m y ch bib lio tek . P rzy w spółpracy T S L w sam ym woj. lw ow skim odbyło się 100 półk o lo n ii letnich dla dzieci szlacheckich. Z w ró co n o uwagę n a tw orzenie parafii rzym skokatolickich, budow ę k aplic i kościołów .
A kcja go sp o d arcza k o n cen tro w ała się na w spieraniu inicjatyw spółdziel-czych. W woj. lw ow skim pow stały dwie spółdzielnie m leczarskie, dw a sklepy spożywcze, u tw o rzo n o k ó łk a rolnicze: 13 w pow iecie turczań sk im , 4 w sam - borskim , p o 3 w leskim i dobrom ilskim . P ro p ag o w a n o hodow lę owiec, w tym celu sp ro w ad zan o rasow e tryki i m atk i. W p ro w ad zo n o ułatw ienia w nabyw aniu koni z licytacji wojskow ych. W „P o b u d c e ” p o d jęto k am p an ię n a rzecz z a k ła d a n ia sadów ow ocow ych i p o d n iesien ia w ydajności g os-p o d a rstw 8.
D n ia 17.10.1937 r. odbył się we Lwowie zjazd ok o ło 4000 p rzedstaw icieli szlachty, na k tó ry m uchw alono utw orzenie Z w iązku Szlachty Z a -grodow ej P o d k arp a cia. P ow ołano kom isję z W. P ulnarow iczem , w celu o p ra co w an ia s ta tu tu 9. W lutym 1938 r., w Przem yślu, m iał m iejsce zjazd delegatów kó ł Z S Z , w którym wzięło udział ok o ło 400 osób. W ybrano władze zw iązku z prezesem ks. A nto n im M io d o ń sk im 10. S tan organizacyjny p rzedstaw ia tab . 1.
In n ą fo rm ę o rg a n iz acy jn ą , ze w zględów n aro d o w o ścio w o -so c ja ln y ch , przyjęto dla teren ó w północno-w schodnich. W pow iatach grodzieńskim , w ołkow yskim i szczuczyńskim pow stały związki zaścianków złożone z kół gm innych. W grudniu 1937 r. planow ano zjazd dla utw orzenia R ady Głównej Z w iązku Z aścianków , k tó ry to związek liczył o k o ło 2 000 szlachty w 35 kołach. P lanow ano rozszerzyć akcję tw orząc związki pow iatow e w pow iatach: m ołdcczańskim , w ileńskim , święciańskim , w ołożyńskim , lidzkim , a w dalszej kolejności n a pozostałych terenach ziemi wileńskiej, now ogródzkiej i częściowo białostockiej. Od listo p a d a rozpoczęto w ydaw anie d w u ty g o d n ik a „N asza O k o lica” 11.
7 A A N , K om itet..., t. 1, s. 12. Strona techniczna wycieczek zob.: ibidem , M inisterstwo Kom unikacji, t. 996.
“ Ibidem, s. 14-15. 0 Ibidem, s. 13.
10 Ibidem, t. 2, s. 16; P. S t a w e c k i , N astępcy..., s. 184-185. 11 A A N , K om itet..., t. 1, s. 16.
T a b e l a 1 R ozw ój ZSZ w latach 1936-1939
Rok M iesiąc K ola Zarządy
pow iatow e Zarządy okręgowe C złonkow ie 1936 Listopad 8 1 - 500 1937 Październik 83 3 2 7 500 1937 G rudzień 100 6 2 11 500 1938 Luty 147 8 2 12 000 1938 M arzec 200 12 3 14 500 1938 Maj 270 23 3 18 000 1938 Sierpień 310 23 3 22 000 1938 Październik 361 26 3 25 000 1939 Luty 450 28 4 41 000
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 2, s. 16; TRZW K om itet..., Spraw ozdanie..., s. 9.
Z końcem 1937 r. akcja rew indykacji szlachty p rz y b rała ju ż ro zm iary n a tyle znaczące, że zaistniała p o trze b a połączenia w ysiłków czynionych d o tąd przez w ojsko, z działaniam i innych resortów . D n ia 15 listo p a d a 1937 r. w sali konferencyjnej M SW ojsk. odbyła się n arad a przedstawicieli m inisterstw , instytucji i w ojska w spraw ie p o w ołania m iędzym inisterialnego ko m itetu do spraw szlachty zagrodow ej. O b rad o m przew odniczył I w icem inister spraw w ojskow ych gen. Jan u sz G łu ch o w sk i12. W konferencji udział wzięli: II w icem inister sp ra w w ojskow ych gen. A lek sa n d er L itw inow icz, d y re k to r Państw ow ego U rzędu W ychow ania Fizycznego i P rzysposobienia W ojskowego
12 G łuchow ski Janusz Juliusz (1888-1964) gen. dyw. U rodzony w Bukowej k oło Piotrkowa Trybunalskiego, studiow ał na Politechnice w Leodium , działał w ZW C i ZS, 1914-1917 w I Brygadzie L egion ów Polskich. Po kryzysie przysięgow ym p o czą tk o w o internow any w B eniam inow ie, następnie uw ięziony przez N iem ców . U w oln ion y w październiku 1918 r. organizow ał w Lublinie 3 p.uł.. i na jego czele uczestniczył w wojnie polsko-bolszew ickiej; płk czerwiec 1919 r. 1920—1924 d-ca 1 BK, czasow o 2 BK . W 1925 r. ukończył kurs wyższych dow ódców i d o 1930 r. d-ca 4 D K ; w 1927 r. gen. bryg. K om endant W yższych Studiów W ojskowych. 1934-1935 d-ca OK X. Przemyśl, następnie I wiceminister spraw wojskowych. W 1939 r. internow any w Rum unii, zbiegł d o Francji, gdzie pozostaw ał bez przydziału. Przeciwnik gen. W ładysław a Sikorskiego. 1943-1945 d-ca Jednostek W ojska w Wielkiej Brytanii; w 1945 r. gen. dyw . Potem bez przydziału, m ieszkał i zmarł w Londynie. O dznaczony Orderem Virtuti Militari 5 kl, Polonia R estituía 3 kl., Krzyżem N iepodległości z mieczami, trzykrotnie Krzyżem W alecznych, złotym Krzyżem Zasługi. H . P. K osk, Generalicja polska.
Popularn y sło w n ik b io g ra ficzn y, t. 1, Pruszków 1998, s. 154; T . K r y s k a - K a r s k i , S. Ż u r a k o w s k i, Generałowie P olski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 37; P. S t a w e c k i ,
gen. Jó ze f O lszyna-W ilczyński, przedstaw iciel P rezydium R a d y M inistrów Stanisław Paprocki, reprezentanci M inisterstwa Spraw W ewnętrznych, Przemys-łu i H a n d lu , W yznań R eligijnych i O św iecenia P ublicznego, R olnictw a i R eform R olnych, S k arb u , K om unikacji, P oczt i T elegrafów ; delegaci W ojskow ego In sty tu tu N au k o w o O św iatow ego, D e p a rta m e n tu D ow odzenia Ogólnego, D e p artam en tu Uzupełnień, O ddziału II Sztabu G łów nego, K o m en -dy Głów nej Straży G ranicznej, K om en-dy Głównej Junackich H ufców P rac y 13. Po otw arciu posiedzenia przez gen. J. G łuchow skiego referat o zagadnieniu szlachty zagrodow ej n a w schodzie Polski wygłosił ppłk dypl. Stanisław Sadow ski14. Przedstaw ił w nim rys historyczny i w yodrębnił obszary o różnym poziom ie św iadom ości narodow ej szlachty:
1) region p o d k arp ack i: około 300 000, nieznaczny p ro c en t zachow ał św iadom ość p olską, sporadycznie używ any język polski, 8 0 -9 0 % g re k o k a-tolików , trad y c ja szlachecka czynnikiem w yróżniającym ;
2) region podolski: oko ło 60 000-80 000, większość grekokatolicy, nikła św iadom ość n a ro d o w a , żyw a trad y cja szlachecka;
3) region wołyński: 100 000-150 000, część zachow ała św iadom ość polską i w yznanie rzym skokatolickie, większość - język ru ski15 i praw osław ie, silne prąd y ukrainizacyjne;
4) region poleski: 100 000, większość - praw osław ie i język poleski, silne tradycje szlacheckie, m o cn o podkreślane, niski poziom gosp o d ark i i kultury;
5) region północny: 200 000-250 000, znaczna część zachow ała wyznanie rzym skokatolickie i św iadom ą łączność z polskością, nieco m niej n a co dzień używ ało języka polskiego, żywa trad y cja szlachecka.
O gółem p p łk d y p l. S. S adow ski o sza co w ał liczbę szlac h ty na 800 000-1 000 000, z k tó rej w iększość za tra c iła św iad o m o ść n a ro d o w ą , a żywy czynnik szlachecki często pozostał jedynym łącznikiem z polskością. P rzypom niał także b a d a n ia W ik to ra O rm ickiego, w ykazujące, iż n a terenie 44% obszaru k ra ju liczba P olaków nie przekraczała połow y liczby m iesz-k ańców . N a tym terenie oiesz-koło 10% ludności stanow ili poto m iesz-k o w ie daw nej szlachty.
W e w nioskach postulow ał d o k ład n e zbadanie pro b lem u , „op raco w an ie p lan u p racy w skali państw ow ej d la rew indykacji n aro d o w ej elem entu szlacheckiego, a także uruchom ienie wszystkich środków d la w zm ocnienia
13 A A N , K om itet..., t. 1, s. 19.
14 Z ob. J. A. R a d o m s k i , Sadow ski Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. X X X IV , W rocław 1992-1993, s. 316-317.
ls Szerzej o problem atyce użycia stów „ruski - ukraiński" zob.: N alione Ruthenus, R uski
a ukraiński, „Biuletyn Polsko-Ukraiński", r. L, nr 1, s. 27-31; 1. K e r d y n , Bigos terminologiczny, ibidem, R. IV, nr 28, s. 308-311; S. B a r a n , Słow a ruski - rusiński - ukraiński na tle ustaw odawstwa polskiego, ibidem, R. VII, nr 31, s. 329-332; Rusini c zy , , Ukraińcy", „P obud ka”,
żyw iołu p o lsk ieg o n a w schodzie R zeczypospolitej p rzez m asę szlachty zagrodow ej” 16.
P o w ysłuchaniu sp raw o zd an ia z dotychczasow ych p rac w zakresie rew in-dykacji gen. J. G łuchow ski w ypow iedział się na tem at znaczenia czynnika szlacheckiego w M ałopolsce W schodniej. Z w rócił uw agę, iż podejm ow ane działania, opierając się na czynniku tradycji szlacheckiej, nie m ogły p ro p a -gow ać stan o w o ści i k astow ości. Przeciw nie, p o w inny p o d k re śla ć bliski zw iązek z polskim chłopem , a elem ent tradycji łączyć z obow iązkiem służby w ojskow ej. N iezbędna była też pom oc osobom , k tó re w stępując d o ZSZ n arażone były n a gospodarczy bojkot ze strony U kraińców . R ów nie pow ażny problem to przeciw działanie rew indykacji ze strony ukraińskich nauczycieli.
W dalszej części ppłk dypl. S. Sadow ski zaprezen to w ał p ro je k t m iędzy-m inisterialnego k o iędzy-m ite tu do spraw szlachty zagrodow ej, z p ro śb ą o opinie, w celu przedstaw ienia p rem ierow i17. Z adaniem tego ciała m iało być:
„1) zbadanie zagadnienia szlachty zagrodow ej na wschodnich obszarach
R zeczypospolitej z p u n ktu widzenia m ożliwości wzmocnienia elem entu polskiego na tych obszarach',
2) opracow anie planu a kc ji rządow ej i społecznej w odniesieniu do
szlachty zagrodow ej na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej',
3) koordynowanie wysiłków podejmowanych przez poszczególne ministerstwa w odniesieniu do zagadnienia szlachty zagrodow e/'.
W planow anym składzie kom itetu znaleźliby się przew odniczący i zastępca, m ian o w an i przez prem iera, dw óch sekretarzy w yznaczonych przez m inistrów spraw w ojskow ych i w ew nętrznych, oraz członkow ie, p o jednym z Prezydium R ad y M in istró w i każdego z zainteresow anych m inisterstw . M ogli się tu rów nież znaleźć n a zasadzie kooptacji specjaliści spoza re so rtó w , je d n a k bez p raw a głosu. O rg an am i pracy m ieli być członkow ie, zajm ujący się zag ad -n ie-niam i reso rto w y m i w ra m a ch śro d k ó w poszczegól-nych m i-nisterstw , a także zaproszeni specjaliści i instytucje naukow e.
K o m ite t m iał podlegać prem ierow i. U chw ały zyskiw ałyby m o c praw n ą po akceptacji R ad y M inistrów w zakresie całok ształtu akcji lub poszcze-gólnych m in istró w w ra m ach zagadnień resortow ych. W obec rz ąd u w nios-ko d aw cą był m inister spraw w ojsnios-kow ych, w obec m inistrów przew odniczą-cy. Z a k ła d a n o specyficzną m eto d ę pracy: „ P ra c a k o m ite tu nosi ch a ra k te r tajny. K o m ite t nie m oże stykać się bezpośrednio z w ładzam i 1 i II in sta n -cji, ja k rów nież z instytucjam i społecznym i. K onieczne k o n ta k ty kom itet naw iązuje za pośrednictw em właściwych m inisterstw , nie ujaw niając swego istn ien ia” 18.
16 A A N , K om itet..., t. 1, s. 2-1 0 . 17 Ibidem, s. 20- 21 .
P o przedstaw ieniu p ro jek tu regulam inu ppłk dypl. S. Sadow ski zaprezen-tow ał przyjęty przez M S W ojsk. ogólny p ro g ram p rac w kwestii szlachty zagrodow ej w M ałopolsce W schodniej. Celem podjętej akcji była rew indykacja i asym ilacja n a ro d o w a całej m asy szlacheckiej P o d k arp a cia. Sięganie po tradycje rycerskie służyło pobudzeniu łączności ideowej z P olską, przy zachow aniu bliskich stosunków z chłopem i robotnikiem . Z akładano stopniowe pogłębianie tych zw iązków od w zm acniania tradycji, przez udział języka polskiego p o czątk o w o w życiu społecznym , potem także pryw atnym , aż po „łączność w yznaniow ą w łonie K ościoła katolickiego” . D o strzeżo n o potrzebę pielęgnow ania głębokiej religijności i szacunku dla przyjętych zwyczajów religijnych. P o stu lo w an o stw orzenie dogodnych w a ru n k ó w d o przechodzenia n a o b rz ąd ek rzy m skokatolicki, ale w ten sposób, by odbyw ało się ono pow oli i bez bezp o śred n ieg o nacisku. Isto tn y m czynnikiem był udział szlachty w polskich organizacjach gospodarczych. Z a k ła d a n o , iż: „ O d -działyw aniem współczesnym i sharm onizow anym [!] w szystkich środków społecznych, gospodarczych i adm inistracyjnych, kościelnych i w ojskow ych możemy uzyskać stopniowy, lecz trw ały i pozytywny rezu ltat p rac” 19.
P ostaw io n o k o n k re tn e cele dla organizacji społecznych: Z S Z stanow ił najsilniejsze środow isko do o rganizow ania szlachty, zaś T R Z W z ram ienia SP PO S było instytucją kierującą całokształtem rew indykacji w porozum ieniu z organizacjam i o św iatow o-kulturalnym i i gospodarczym i: T S L - zakładanie półkolonii, ochronek, burs, szkół zawodowych, specjalnych, bibliotek i świetlic, ZS - w ychow anie fizyczne, obyw atelskie, przysposobienie w ojskow e i rolnicze m łodzieży p rzedpoborow ej, M T R - całokształt życia gospodarczego wsi szlacheckiej.
W aspekcie gospodarczym chodziło o uruchom ienie inwestycji, zw łaszcza k o m u n aln y ch , w rejonach zam ieszkałych przez szlachtę, przebudow ę i d o -skonalenie stru k tu ry g ospodarki rolnej, dopływ taniego k red y tu w celu u ru ch o m ien ia p rodukcji rolnoprzetw órczej, zao p atrze n ia w naw ozy sztuczne, narzędzia rolnicze i inne w yroby przem ysłow e.
W ra m a ch śro d k ó w adm inistracyjnych p rio ry tetam i było podniesienie a u to ry te tu języka polskiego, po w ró t d o polskich nazw isk, p ro p a g a n d a , w spieranie organizacji społecznych tam , gdzie to m ożliw e, uwzględnienie cz y n n ik a szlacheckiego w sam orządzie. Szczególny nacisk p o ło żo n o na kw estię szkolnictw a, zw łaszcza na n arodow ość nauczycieli o ra z tw orzenie szkół średnich i specjalistycznych.
Z ak res d ziała ń dotyczących K ościoła rzym skokatolickiego k oncentrow ał się n a budow ie kościołów , kaplic, tw orzeniu now ych parafii i filii parafii, k atec h etu r, pom ocy duchow ej i m aterialnej p arafiom pracującym w tru -dnych w a ru n k ach , zapew nieniu placów kom kościelnym odpow iedniej ilości
m a te ria łó w p ro p a g a n d o w y c h . R o lą w o jsk a było w ychow anie m łodzieży szlacheckiej w je d n o stk a c h , lub w specjalnych p o d o d d ziała ch , zacieśnienie zw iązków z terenem i zasilenie kad ry zaw odow ej m łodzieżą szlachecką20.
W dalszej kolejności ppłk dypl. S. Sadow ski przedstaw ił p lan p rac na n a jb liż sz ą p rz y szło ść, za w iera ją cy szczegółow e p o s tu la ty pod ad resem M S W , M P iH , M O S , M W R iO P , M R iR R , M in iste rs tw a K o m u n ik a c ji, Poczt i T elegrafów . Z a k ła d a n o objęcie prac n au k ow ych w zakresie rew in-dykacji p a tro n a te m K om isji N aukow ych B adań Ziem W schodnich oraz pow ołanie placów ek we Lwowie, Lublinie i W ilnie. O d n o to w a n o potrzebę p o w o łan ia in sty tu c ji społecznej w spierającej czynniki p ań stw o w e w za-kresie p ro p a g a n d y , organizacji śro d k ó w i opieki nad ru ch em szlachty zagrodow ej. Pod względem organizacyjnym m iała to być au to n o m iczn a sekcja T R Z W 21.
Z e b ra n ie zak o ń czy ł gen. A. L itw inow icz, z a zn ac zając inform acyjny c h a ra k te r sp o tk a n ia i zapow iadając dalszą dyskusję nad poszczególnym i zagadnieniam i p o pełnym za poznaniu się z przedstaw ionym i m a te ria ła m i22.
K o m ite t m ięd z y m in iste ria ln y p ra w d o p o d o b n ie n ig d y nie p o w stał. W zm ianki o nim zn a jd u ją się jedynie w d o k u m en tac h ze sp o tk a n ia 15 listo p a d a 1937 r. Z n a jd u ją się one w A A N , w dw óch zespołach: K o m i-te t..., i M in isi-te rstw o K o m u n ik a c ji. Ich w płynięcie p o tw ie rd z o n e je st w „D zien n ik u A k tó w T ajn y ch B iura W ojskow ego M in isterstw a K o m u n ik a cji” , b rak tam je d n a k inform acji na tem at przebiegu dalszej k o re sp o n d en cji. Istnieją jedynie p opraw ki do p ro jek tu k o m ite tu o p racow yw ane w ra -m ach -m inisterstw a. P io tr Staw ecki stw ierdził, iż za-m iast niego pow stał K o m ite t do S praw Szlachty Z agrodow ej na W schodzie P olski, au to n o m icz-n a sekcja T R Z W 23.
W ybór T R Z W nie był przypadkow y. Ja k o cci d ziała n ia T ow arzystw o staw iało sobie „rozw ój stan u kulturalnego i gospodarczego Ziem W schodnich Rzeczypospolitej Polskiej w ram ach państwowości polskiej” poprzez współpracę z w ładzam i i instytucjam i, odpow iednią prom ocję, szkolenia, opiekę nad m łodzieżą, w spieranie placów ek gospodarczych. W o d ró żn ien iu od innych organizacji m iało być niezależne w działaniu, nie zw iązane z ż a d n ą grupą, m ieć c h a ra k te r elitarny, patrzeć n a problem y Ziem W schodnich w „c ało -k ształcie in teresó w P a ń stw a ” i pod ejm o w ać z a d a n ia o b ejm u jące całość zagadnień g o spodarczo-kulturalnych w celu pełnego pow iązania tych terenów z resztą k raju . Celem tow arzystw a nic było podejm ow anie bezpośrednich działań, a raczej po m o c i uaktyw nianie organizacji terenow ych, m iało ono
20 Ibidem, s. 25-27. 21 Ibidem, s. 2 8 -3 0 . 22 Ibidem, s. 32.
23 P. S t a w e c k i , N astępcy..., s. 183, przyp. 56. Zob.: A A N , M inisterstw o K om unikacji, t. 308, 3169.
być ad w o k atem Ziem W schodnich o raz rezonansem dla p o stu lató w n a -pływ ających z te re n u 24.
N aczelnym i w ładzam i T R Z W były W alny Z jazd, Z arząd G łów ny i R a d a G łów na. R a d a była „org an em czuw ającym nad przestrzeganiem ideologii S tow arzyszenia, k o n tro lu jący m Z arząd G łów ny i zatw ierdzającym budżet, a Z arząd był faktycznym gospodarzem T o w arzy stw a” . Prezesem R ad y był A lek sa n d er P ry sto r, a Z a rz ą d u Jó z e f K o żu ch o w sk i. C zło n k am i w ładz T R Z W byli m . in.: H en ry k G ru b er, B ronisław H ełczyński, gen. R o m an G órecki, gen. T adeusz K asprzycki, gen. M ieczysław M ackiew icz, S. P aprocki, Ja n P iłsudski, W ładysław Raczkiewicz, gen. K azim ierz Sosnkow ski, gen. L ucjan Żeligow ski, gen. J G łuchow ski, P io tr Jaro ck i, K azim ierz Skórewicz, L udw ik G ro d z ic k i25.
T ow arzystw o d ziałało od 11 października 1933 r., o dbyło trzy W alne Zjazdy: 11 paźd ziern ik a 1936 r., 22 m aja 1938 r. i 11 czerw ca 1939 r. K ażdy z nich był o kazją d o generalnego podsum ow ania dotychczasow ej działalności, o kreślen ia słab y ch i silnych stro n T R Z W . Było to rów nież fo ru m do szerokiej dyskusji, w której uczestniczyli przedstaw iciele w szystkich regionów Polski. Umożliwiało patrzenie na problem atykę Ziem W schodnich w rzeczywis-tym cało k sz tałcie p o trze b i pro b lem ó w p ań stw a . U k a zy w ało nie tylko poszczególne w ojew ództw a, czy regiony dom agające się natychm iastow ej pom ocy, ale K resy ja k o pew ną całość, m ającą tak p raw a, ja k i o bow iązki26. W połow ie 1939 r. T R Z W liczyło 19 okręgów , 165 kół i 8495 członków , z czego n a Z iem iach W schodnich: 10 okręgów , 107 kó ł i 4198 członków 27.
D ziałalność T R Z W p ro w a d zo n a była d w utorow o. K o ła i okręgi p o d e-jm ow ały z a d a n ia lokalne, o ile mieściły się one w w ytycznych W alnych Z jazdów i R ad y G łów nej. P o n a d to były zobow iązane d o realizacji akcji o rg a n iz o w an y c h n a poziom ie całego tow arzy stw a. Z a rz ą d G łó w n y był organem koord y n u jący m ich w ykonanie. Prow adził rów nież sam odzielną działalność b ezpośrednio b ądź też poprzez pow ołane w tym celu sekcje, m . in.: praso w ą, tury sty k i, bibliotek i czytelń, pom ocy w natu rze, K om itet
u S tatu i T ow arzystw a R ozwoju Z iem Wschodnich i instrukcja organizacyjna, Warszawa
1934, s. 3-4; CAW , Gabinet Ministra Spraw W ojskowych, sygn. 1.300.1.356, Referat W iceprezesa
Z arządu Głównego T R Z W p . P iotra Jarockiego wygłoszony na posiedzeniu Kom isji dla Spraw Organizacyjnych Walnego Z jazdu T R Z W w dn. 11.10.1936 r., s. 5-6; T .R .Z .W . zadania i or-ganizacja, W arszawa 1934, s. 4-6; J. T o m a s z e w s k i , Tow arzystw o Rozwoju Z iem Wschodnich,
[w:] E ncyklopedia..., s. 461.
25 S ta tu t..., s. 13-15; Sprawozdanie Tow arzystw a R ozwoju Z iem Wschodnich z działalności
1 1.X .33-11.X .36, W arszawa 1936, s. 9-22; Sprawozdanie Tow arzystw a R ozwoju Z iem Wschodnich z działalności tv drugim okresie spraw ozdaw czym 1 L X .3 6 -2 2 .V I.3 8 , W arszawa 1938, s. 11-14.
26 Spraw ozdanie... 1 L X .3 6 -2 2 .V I.3 8 , s. 25-35; R zu t oka na 5-letnią działalność T ow arzystw a
R ozwoju Z iem Wschodnich, „R ocznik Ziem W schodnich” 1939, s. 229-230.
27 CA W , G M SW ojsk., sygn. 1.300.1.356, Sprawozdanie Tow arzystw a Rozwoju Ziem
d la S praw K a s B ezprocentow ych. P o n a d to przy T R Z W autonom icznie działały: In sty tu t G o sp o d arczy Ziem W schodnich, K o m ite t O pieki nad P obojow iskam i L egionów Polskich, Studium o Z iem iach W schodnich, K o ła M łodych oraz K om itet d o Spraw Szlachty Zagrodow ej n a W schodzie P olski28.
K o m ite t29 p ow stał 25 lutego 1938 r., ja k o w ytyczne przyjm ując podjęcie p racy rew indykacyjnej w interesie ogó ln o n aro d o w y m , p o n a d podziałam i politycznym i i społecznym i o ra z d ostosow anie jej m etod d o kon k retn y ch realiów terenow ych. D ziałalność u k ieru n k o w an o n a M ało p o lsk ę W schodnią i w dalszej kolejności W o ły ń 30. P rzew odniczącym został gen. J. G łuchow ski, członkam i prezydium T adeusz G arbusiński, D ittrich, ppłk dypl. S. Sadow ski. K o m itet grupow ał działaczy terenow ych, m ających dośw iadczenie w dziedzinie organizacji szlachty zagrodow ej, i w ybitnych przedstaw icieli tak ich dziedzin ja k histo ria, geografia, etnologia. Połączenie tych elem entów m iało spraw ić, by: „stał się społecznym ośrodkiem p lan o w an ia i dyspozycji całokształtu akcji rew indykacyjnej w porozum ieniu ze wszystkim i polskim i organizacjam i społecznymi w Sekretariacie Porozum iewawczym Polskich O rganizacji Społecz-nych we L w ow ie” 31.
K o m ite t działał w czterech sekcjach: naukow ej, p ro p a g an d o w ej, gos-podarczej i finansow ej. F u n k cjo n o w an ie sekcji naukow ej zostanie om ów ione dalej. P ro p ag a n d o w a m iała służyć inform ow aniu opinii publicznej oraz pom ocy w organizacji i prom ocji w terenie, gospodarcza po zn aw ała potrzeby szlachty, w celu u ru ch o m ien ia pom ocy, a finan so w a grom ad ziła środki na realizację podejm ow anych d ziała ń 32.
W tajnym m em oriale z sierpnia 1938 r. kierow anym d o rz ąd u K o m itet szacow ał liczbę p o to m k ó w szlachty zagrodow ej n a o k o ło 500 tys., k tó ra w 80% była greck o k ato lick a, a w 90% posługiw ała się językiem ruskim. Z w racał uw agę n a znaczenie czynnika szlacheckiego n a tym terenie, gdyż pow odzenie akcji rewindykacyjnej m ogło w pow ażny sposób zmienić proporcje narodow ościow e. O brazu je to tab. 2.
2* CA W, G M SW ojsk. sygn. 1.300.1.356, s. 356, S praw y organizacyjne T R Z W m ateriał do
dyskusji dla Kom isji O rganizacyjnej III Walnego Z jazdu T R Z W w dn. I I . VI. 1939 r., s. 15; ibidem. Sprawozdanie... 2 2 .V .193 8 -1 1 ,VI.1939, s. 40; Sprawozdanie... 11.X .3 6 -2 2 .VI.38, s. 14-15.
M Istnieje rozbieżność w stosow aniu pełnej nazwy. W ystępują dw ie wersje: 1. K om itet do
Spraw Szlachty Z agrodow ej na W schodzie Polski - zob.: T ow arzystw o R ozw oju Ziem W schodnich K om itet d o Spraw Szlachty Zagrodowej na W schodzie Polski, Sprawozdanie
z prac K om itetu do S praw S zlach ty Z agrodow ej na W schodzie P olski z a rok 1938/39, Warszawa
1939 (dalej: T R Z W K om itet..., Sprawozdanie...)-, A. C h o j n o w s k i , Szlachta... 2. K om itet dla Spraw... - zob.: Spraw ozdanie... 11.X .36-22.V I.38, s. 76. Poprawna jest wersja 1., użyta w oficjalnym sprawozdaniu K om itetu.
30 T R Z W K om itet..., Sprawozdanie..., s. 5. 31 A A N , K om itet..., t. 8 , s. 1-2.
T a b e l a 2
Skład ludności M ałop olski W schodniej przed i p o planowanej rewindykacji (w %)
W ojew ództw o D an e wg spisu z 1931 r. Po rewindykacji Polaków Rusinów i Ukraińców Polaków Rusinów i U kraińców Lwowskie 57,0 34,1 62 ( + 5) 29 Stanisławowskie 22,4 68,9 34 ( + 12) 56 Tarnopolskie 49,3 45,5 53 ( + 4 ) 41
M ałop olska W schodnia 47,0 45,0 52 ( + 5) 39
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 8 , s. 3.
M im o , iż to zestaw ienie m iało jedynie c h a ra k te r teoretycznych rozw ażań, to je d n a k jego choćby połow iczna realizacja m ogła spow odow ać w zrost o d setk a P olaków powyżej 50% . W edług szacunków K o m ite tu osiągnięcie takiego stan u w k ró tk im czasie było realne, o ile p o tra k to w a n e zostałoby ja k o zadanie o g ó ln o n aro d o w e i ogólnopaństw ow e.
W ynikające z użycia słowa „szlachecki” posądzenia o wznawianie tendencji stanow ych, u zn a n o za sprzeczne z faktam i nieporozum ienie. W realiach P o d k a rp a c ia określen ie to trac iło swój stan o w y c h a ra k te r, a stało się .je d y n y m łącznikiem z polskością, odróżniającym od innych elem entów zam ieszkujących ziem ie południow o-w schodnie” 33.
P oprzez Z S Z K o m ite t p atro n o w ał wielu akcjom realizow anym wśród szlachty. O lbrzym ie znaczenie przyw iązyw ano do w ydaw anego w P rzem yślu przez zarząd głów ny Z S Z d w u tygodnika „ P o b u d k a ” , k tó ry w raz z d o -datk iem dla dzieci „ M a ła P o b u d k a ” (20 tys. egzem plarzy w okresie let-nim ) był jedynym polskim słowem czytanym przez ludność używ ającą na co dzień języka ruskiego3*. N akład gazety stopniow o w zrastał, co ilustruje tab . 3.
W e w sp o m n ia n y m m e m o ria le k o m ite t p o stu lo w a ł „ k o n ie c z n o ść jednolitego u sto su n k o w an ia się w szystkich o rganów p ań stw a d o zagadnienia rew indykacji” i przeznaczenia n a nią specjalnych środków , k tó re „b ęd ą tańsze niż lik w id acja sep araty sty czn y ch ru ch ó w m niejszo ścio w y ch ” . Z a istotny uznał tak że w zrost bezpieczeństw a publicznego i a u to ry te tu państw a, um ożliw ienie polonizacji szkolnictw a w przeciw działaniu procesów u tra- kw izacyjnych i rutenizacyjnych, co wiązało się z w prow adzeniem polskich nauczycieli do szkól w osiedlach szlacheckich, a także po trzeb ę zw iększenia
33 Ibidem, s. 4. 34 Ibidem, s. 7.
T a b e l a 3 Nakład „Pobudki” w latach 1935-1938
Rok M iesiąc Prenumeratorzy N akład
1935 Grudzień 300 1 000 1936 Grudzień 1 500 2 500 1937 Październik 3 500 4 500 1938 Luty 6 000 7 000 1938 Sierpień 10 000 11 000 Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 8, s. 7.
n ad z o ru n ad C erkw ią greck o k ato lick ą W aspekcie gospodarczym zaznaczył konieczność uw zględnienia szlachty w parcelacji i regulacji s tru k tu ry rolnej o raz uru ch o m ien ia kred y tó w p aństw ow ych35.
Pierw szy o g ó ln y zjazd delegatów Z S Z p o sta n o w ił p ro sić m a rsz a łk a E d w a rd a R ydza-Śm igłego o objęcie p ro te k to ra tu nad zw iązkiem . D n ia 19 lutego 1938 r. ppłk dypl. S. Sadow ski p odjął korespo n d en cję z Biurem Inspekcji G eneralnego Inspektora Sił Zbrojnych, przedstaw iając projekt petyq'i:
„ D o Pana M arszałka Polski Edwarda Rydza-Śm igłego G eneralnego Inspektora Sił Zbrojnych
w W arszawie
Zjazd O gólny D elegatów Związku Szlachty Zagrodowej, skupiający w swych szeregach wielotysięczne rzesze potom ków dawnych rycerzy polskich osadzonych przez K rólów i Hetmanów Najjaśniejszej Rzeczypospolitej na ziemiach M ałopolski W schodniej dla pełnienia żołnierskiej służby ku obronie granic państwa, zwraca się z korną prośbą d o dzisiejszego W ielkiego Hetmana Polski, W odza Naczelnego Wojsk Polskich, M arszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego o roztoczenie sw ego w ysok iego protektoratu nad pracami Związku, które zm ierzają ku w zm ocn ien iu d aw n ych rycerskich cn ó t i o d n ow ien ia d aw n ych żołn ierskich ob o w ią zk ó w w służbie Najjaśniejszej R zeczypospolitej Polskiej wśród wielkiej m asy szlachty zagrodowej z naszej ziemi.
Przemyśl, dnia 13 lutego 1938 r.”36
D o realizacji tych zam iarów doszło 24 czerwca 1938 r., kiedy to w ram ach 7-dniow ej wycieczki po Polsce 500-osobow a g ru p a m łodzieży szlacheckiej została przyjęta przez m arszałk a. P o d o b n a wycieczka m iała m iejsce rok później i zo stała przyjęta przez prezydenta i m arsz ałk a, k tó ry w yraził pełne zaufanie d o Z S Z 37.
35 A A N , K om itet..., t. 8, s. 11-13. 36 Ibidem , t. 24, s. 1-3.
37 A A N , K om itet..., t. 8 , s. 7; „Pobudka” , r. V, nr 14, s. 1. Z ob. „Polska Zbrojna”, R. X V III, nr 171.
K o m ite t przyw iązyw ał d u żą wagę do istnienia tzw. k o rd o n u sokalskiego, k tó ry był b a rie rą oddzielającą oddziaływ anie n acjonalistów ukraińskich z daw nej G alicji, przew ażnie greckokatolickich, n a praw osław nych m iesz-kańców W ołynia, stojących znacznie niżej pod względem uśw iadom ienia naro d o w eg o , ośw iaty i kultury. D la P olaków Sokalszczyzna była pom ostem z Lubelskiego n a P odole, m iała też być zap o rą zabezpieczającą Lubelszczyznę i Lw ów przed roszczeniam i ukraińskim i. K o m itet szacow ał ilość tam tejszej szlachty na 4931 rodzin: 1920 rzym sko- i 3011 greck o k ato lick ich 38. Liczbę osób przed staw ia tab . 4.
T a b e l a 4
Szlachta rzymsko- i greckokatolicka w pow iecie sokalskim
W yszczególnienie Ogółem R zym skokatolicy G rekokatolicy
Ludność 109 111 25 425 69 260
Szlachta 25 000 10 000 15 000
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 9, s. 3.
N a dzień 1 m arca 1939 r. stan ZSZ w M ałopolsce W schodniej, w czterech okręgach: przem yskim , lw ow skim , stanisław ow skim i tarn o p o lsk im , wynosił 452 k o ła i 41 080 członków . Przy uw zględnieniu członków ro d zin ZSZ oddziaływ ał b ezpośrednio n a około 200 000 o só b 39.
T a b e l a 5
Liczba rodzin i głów szlachty zagrodowej w województwach lwowskim i stanisław owskim
W oj. lwowskie W oj. stanisław ow skie
pow iat rodzin głów pow iat rodzin głów
Bobrka 5 112 25 560 D olina 3 323 16 615
D ob rom il 1 823 9 115 Horodenka 4 020 21 100
D rohob ycz 3 652 18 260 K ałusz 3 334 16 670
Gródek Jagielloński
3 234 16 170 K ołom yja 4 930 24 650
38 A A N , K om itet..., t. 7, s. 1, 5. Patrz też: A. C h o j n o w s k i , Koncepcje..., s. 227. Odm ienna opinia patrz też: P. D u n i n - B o r k o w s k i , Problem kordonu sokolskiego, „Biuletyn P olsko-U kraiński”, R. VII, nr 31, s. 329-332.
39 CAW , G M SW ojsk., sygn. 1.300.1.413, s. 31. Inny szacunek: 800 kół i 530 000 członków (z rodzinam i). W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , op. cit., s. 824; W ykaz szlachty zagrodowej w powiecie leskim woj. lw ow skiego zob.: A A N , Urząd W ojewódzki Lwowski, t. 269, mkrf. 1748.
Tabela 5 (cd.)
W oj. lw ow skie Woj. stanisław owskie
pow iat rodzin głów pow iat rodzin głów
Jaworów 1 782 8 910 K osów 2 143 10 715
Lesko 537 2 685 N adworna 3 923 19 615
Lubaczów 2 180 10 900 Rohatyn 5 214 26 205
Przemyśl 4 049 20 245 Śniatyń 2 047 10 235
Raw a Ruska 3 898 19 490 Stanisławów 5 262 26 310
Rudki 1 575 7 875 Stryj 3 449 17 245 Sambor 3 732 18 660 Tłumacz 3 498 17 490 Sanok 4 333 21 665 Żydaczów 4 443 22 200 Sokal 4 837 24 185 Turka 4 620 23 100 Żółkiew 1 473 7 365 Ogółem 46 837 234 185 45 586 229 050 Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 21, s. 4; t. 22, s. 10
P o czątk o w o nic p lan o w an o prac na W ołyniu, ich podjęcie w 1938 r. w ynikało z oddziaływ ania P o d k arp acia, a także w iązało się z akcją konw ersji z praw o sław ia n a katolicyzm 40. Z czasem p ow stał W ojew ódzki Zw iązek Szlachty Z agrodow ej na W ołyniu z zarządem w Łucku. O płacano działalność ośm iu in stru k to ró w terenow ych. Od 1 m arca 1939 r. ukazyw ała się „ P o b u d k a W o ły ń sk a” . Ł ącznie istniało 181 kół skupiających d o 8000 członków 41. Liczbę kó ł w pow iatach na dzień 15 m arc a 1939 r. przedstaw ia tab . 6.
N iew ielkie za in te reso w a n ie k o m ite tu re jo n am i p ó łn o cn o -w sch o d n im i w ynikało z ich w ew nętrznego uw arunkow ania. N a p o łu d n iu szlachta w ol-brzymiej większości była greckokatolicka, w nieco m niejszej zrutenizow ana. N a północy polskość nierozerw alnie łączyła się z rzym skokatolicyzm em , a o prócz tego zaścianki sąsiadow ały nierzad k o z polskim i wsiam i nie- szlacheckim i. P ołączenie tego fak tu z dużym ekskluzyw izm em w śród szlachty m ogłoby spow odow ać napięcia społeczne o p o dłożu stanow ym . Istn iała
40 T R Z W K om itet..., Spraw ozdanie..., s. 15. Szerzej o tym zagadnieniu zob. A . C h o j -n o w s k i , Ko-ncepcje..., s. 229-232; P. S t a w e c k i , N a stępcy..., s. 188-201; J. Ł o b o d o w s k i ,
Sprawa rew indykacji - ponownie, „Z eszyły H istoryczne” , 1970, z. 18; G . M a t w i e j e w, Akcja ,,rew indykacji" na W ołyniu tv końcu lal 30tych, „Przegląd W schodni” , t. V, z. 4; W. M ę d
-r z e c ki , Rew indykacja ce-rkw i p-rawosławnych, [w:] E ncyklopedia..., s. 370.
41 A A N , Urząd W ojewódzki W ołyński, sygn. 277 1—1, poz. 4, mkrf. 1800/1, s. 54. Inne dane: 141 kół, 5120 członk ów . CA W , G M SW ojsk., sygn. 1.300.1.413, s. 31.
T a b e l a 6 W ykaz kót ZSZ na Wołyniu Powiat Liczba kół K ostopol 45 H orohów 37 D u bn o 34 Sarny 34 Łuck 12 K ow el 6 R ów ne 6 Zdołbunów 4 Krzemieniec 3
Ź r ó d ł o : A A N , Urząd W ojewódzki W ołyński, sygn. 277 1—1, poz. 4, mkrf. 1800/1, s. 54.
ew en tu aln a m ożliw ość w ykorzystania szlachty ja k o ofensyw y polonizacyjnej w sto su n k u d o B iałorusinów , je d n a k nie była o n a d o tego przygotow ana, zw łaszcza pod względem k u ltu ro w y m 42.
K o m ite t zam ierzał k o n ty n u o w ać prace w dalszym ciągu, k o n cen tru jąc wysiłek w okół M ało p o lsk i W schodniej i W ołynia. Pogłębienie i rozszerzenie o siąg n ięty ch w yników p lan o w a n o osiąg n ąć „p rz e z kształcenie działaczy miejscowych spośród szlachty zagrodow ej, uaktyw nienie życia organizacyjnego w pierw szym rzędzie na terenie dom ów ludow ych i świetlic, silną akcję w ychow aw czą w śród dzieci i m łodzieży o raz w śród k obiet, ja k rów nież przez p lan o w ą akcję g o spodarczą dla wsi szlacheckich” 43.
P lanow any budżet ko m itetu na ro k 1939 przedstaw ia tab . 7.
T a b e l a 7 Planowane wydatki kom itetu na rok 1939
Zadanie K w ota
Propaganda prasow a i wydawnicza 50 000
Radiofonizacja 5 000
A1 A A N , Urząd W ojewódzki Białostocki, sygn. 226 I. 1., mkrf. 1537/1, s. 7 -8 . Patrz też:
P. S t a w e c k i , N astępcy..., s. 184-185.
Tabela 7 (cd.)
Zadanie K w ota
O pieka nad m łodzieżą 50 000
Św ietlice i dom y ludowe 50 000
U trzym anie 50 instruktorów w terenie 90 000
Badania naukow e 5 000
Razem 250 000
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 8, s. 13.
W pracy K o m ite tu isto tn ą rolę odgryw ała sekcja n au k o w a. Jej celem była k o o rd y n a c ja wysiłków polskiego św iata nauki w celu pogłębienia zw iązków Ziem W schodnich z centrum k raju poprzez rew indykację dla polskości p o to m k ó w daw nej szlachty zagrodow ej. Przez jed n o lite ujęcie w szystkich b ad a ń i działalności naukow ej w tym zakresie K o m ite t uzyskał m ożliw ość ich efektyw nego p lan o w a n ia i w y k o rz y stan ia. S ekcja m iała rów nież pełnić niejako funkcję sek retariatu , in fo rm u jąc św iat naukow y o rozw oju i p o trze b ach akcji rew indykacyjnej.
Przew odniczącym sekcji naukow ej i odpow iedzialnym za łączność z Łem - kowszczyzną został ppłk dypl. Alojzy H o ra k 44. W ram ach sekcji utrzym yw ano łączność z poszczególnymi rejonam i, odpowiedzialnym za M ałopolskę W schod-n ią był W . P u lschod-n aro w icz, Polesie - A d a m K a schod-n iew sk i, W ołyń - J a k u b H o ffm an , N ow ogródczyznę - R o m an H oroszkicw icz, W ileńszczyzna i G ro - dzieńszczyzna początk o w o nie zostały obsadzone. S ekretarzam i działów sekcji zostali: historycznego - m jr O tto n L askow ski, heraldycznego - Jerzy O drow ąż-P ieniążek, geograficznego - Jerzy Z ab o rsk i, etnosocjologicznego T ad eu sz C ieślak. W a k at pozostał n a stanow isku sek retarz a działu h isto -ryczno-literackiego.
Zasięgiem b a d a ń objęty został o b szar ośm iu w ojew ództw : stanisław ow s-kiego, tarn o p o lsk ieg o , w ołyńss-kiego, poless-kiego, now ogródzs-kiego, w ileńs-kiego, k rakow skiego p o San z Ł em kow szczyzną san o ck ą i sądecką pow ia-tów: Jasło, G orlice, Sącz, białostockiego w części w schodniej, w łączając w to B iałystok i Bielsk. R am y chronologiczne sięgały p o czątk ó w p a ń st-wowości polskiej45.
44 Zob.: A . K. K u n e r t , Słownik biograficzny konspiracji w arszaw skiej 1939-1944, t. 1, W arszawa 1987, s. 83-85; S. P ł o s k i , H orak A lojzy, [w:] P SB, t. IX , W rocław 1960, s. 618—619; P. S t a w e c k i , Oficerowie dyplom owani wojska Drugiej R zeczypospolitej, W rocław 1997, s. 161.
P rzedm iotem b ad a ń naukow ych k om itetu nie była w yłącznie histo ria szlachty zagrodow ej i m iejscow ości przez nią zam ieszkanych (p onad 2500), ale całość osadnictw a, „wszystkie sfery związane z Polską: M anów , W łodyków, B ojarów P utnych, ro d y w ójtów , sołtysów wsi na praw ie niem ieckim , królew - szczyzn i ekonom ii królew skich, kniaziów i w ojew odów w osadnictw ie w ołoskim ” . R ów nolegle d o studiów nad przeszłością tych g ru p prow ad zo n e były b a d a n ia ak tu aln e g o stanu stosunków społecznych, w yznaniow ych oraz gospodarczych n a K resach W schodnich. O bok b ad a ń historyków , geografów i etnologów rów nie duże znaczenie, zw łaszcza d la dalszego w ykorzystania w pro p ag an d zie, m iały d ziałania historyków literatury. N ajw iększe potrzeby dostrzegano n a terenie M ałopolski W schodniej, W ołynia i Łem kow szczyzny46.
W y d aw an e przez sekcję k o m u n ik aty in fo rm ac y jn e m iały um ożliw ić realizację następujących zadań:
1) prow adzenie akcji inform acyjnej dotyczącej ilości siedzib i nazw isk szlachty zagrodow ej;
2) pośredniczenie w spraw ach pom ocy badaczom ; 3) ew idencja p rac naukow ych;
4) w sp ó łp raca w akcji wydawniczej p rac naukow ych i p o p u la rn o n a u -k ow ych47.
S tan o so b o w y , ze w zględu n a stale n apływ ające zgłoszenia, ulegał ciągłym zm ian o m . W p aź d ziern ik u 1938 r. w ynosił o n 181 o só b o ra z instytucji społecznych i naukow ych. Sekcja n a u k o w a p odejm ow ała studia bezpośrednio b ąd ź też przy w spółpracy z lokalnym i instytucjam i naukow o- społecznym i: In sty tu tem B adań Spraw N arodow ościow ych, In sty tu tem Bał-tyckim w G dyni, In sty tu tem Śląskim w K ato w icach , K N B Z W , K o m isją N a u k o w ą SP PO S, Polskim T ow arzystw em H eraldycznym , R a d ą N aczelną Organizacji Ziem iańskich, Tow arzystw em Przyjaźni Huculszczyzny, T ow arzys-tw am i P rzyjaźni N a u k w Stanisław ow ie, T a rn o p o lu i Ł ucku, W ołyńskim Insty tu tem N au k o w y m w K rzem ieńcu, Zw iązkiem Ziem G ó rsk ic h 48.
W połow ie 1938 r. skala prac przybrała ju ż pow ażne rozm iary. Sekcja p o d jęła się sp o rz ą d z e n ia ak tu a ln e g o spisu rodzin szlachty zagrodow ej, zaw ierającego opis p rzy d o m k ó w , siedzib, herbów , głów ro d ó w i m ap ę rozm ieszczenia. N a pro śb ę zainteresow anych członków ZSZ, J. O drow ąż- -Pieniążek m iał przygotow ać tablice herbow e poszczególnych ro d ó w do pow ieszenia w ch atach . K o m isja n au k o w a SP PO S podjęła b a d a n ia nad stanem obecnym szlachty zagrodow ej n a ziem iach południow o-w schodnich, żyw otam i zasłużonych szlachciców zagrodow ych M ałopolski W schodniej i przyczynkam i d o historii rodów .
46 Ibidem, s. 4. 41 Ibidem, s. 5.
Szeregu p ra c p o d jął się sen ato r W. P ulnarow icz, k tó ry m iał o p ra c o -wać p rzydom ki szlacheckie, historie 300 rodów z ziem południow o-w scho-dnich, pracę n a tem at ideologii i zadań, a także historię ru ch u o d ro d z eniow ego o ra z życiorysy w ybitnych osobistości spośród szlachty za g ro d o -wej. D alszym i b ad a n ia m i objęto także Łem kow szczyznę, ziem ie chełm ską i p o d lask ą woj. lubelskiego, a także woj. poleskie o raz region północno- -w schodni49.
S tan za aw an so w an ia dotychczasow ej działalności został przedstaw iony w sp raw o zd an iu budżetow ym za rok 1938/1939. K om isja n a u k o w a liczyła w tym czasie 214 osób i instytucji naukow ych, w tym 80 przedstaw icieli ciał n au k ow ych wyższych uczelni. Znacznym problem em było m ałe zainte-reso w an ie d z ia ła ln o śc ią k o m ite tu przez re p re z e n ta n tó w re n o m o w an y ch gremiów nauki. Ich udział wynosił około 20% przedstawicieli zainteresowanych dzied zin 50.
Ze względu n a szczupłe środki osiągnięty w om aw ianym czasie efekt w ydaw niczy nic przedstaw iał się w sposób zbyt im ponujący. O p racow ano spis szlachty zagrodow ej w ojew ództw a stanisław ow skiego z m a p ą ilustrującą jej rozm ieszczenie, p o d o b n ie 2/3 części w ojew ództw a lw ow skiego i ta rn o p o
l-skiego o ra z Ł em kow szczyznę k ra k o w sk ą. Z n aczącym w ynikiem , k tó ry przyczynił się d o częściowego uciszenia głosów krytycznych, było zew idenc-jo n o w an ie 600 tys. szlachty zagrodow ej.
Olbrzymie niewykorzystane możliwości dla wzmocnienia czynnika polskiego na K resach poprzez akcję rewindykacyjną widziano w opracow aniu osadnictw a w łościańskiego i d o tarc iu d o ksiąg praw osław nych i greckokatolickich, które d o tąd nic były udostępniane.
N a podstaw ie dotychczasowych badań liczbę „zaginionej ludności polskiej” w M ałopolscc W schodniej oszacow ano n a oko ło 1 500 000. J a k o pow ażne osiągnięcie u zn a n o rów nież „odnalezienie zaginionego szczepu polskiego” - Ł cm kow szczyzny - liczącej p onad 100 000 o s ó b 51.
N a d o ch o d y sekcji, o p ró cz dotacji kom itetu i działalności wydawniczej, składały się rów nież d a tk i od osób pry w atn y ch 52. W ydatki n a rok 1938/1939 przedstaw ia tab . 8.
40 A A N , K om itet..., t. 2, s. 9 -1 3 . Ówczesny stan badań nad Ł em kow szczyzną zob.: J. R.,
Badania nad Ł em kow szczyzn ą, „Biuletyn Polsko-U kraiński” , R. V, nr 18; K. P i e r a d z k a , N a szlakach Ł cm kow szczyzn y, W arszawa 1990.
50 A A N , K om itet..., t. 7, s. 6 .
51 Ibidem, s. 7-8. Teza o polskim rodowodzie Łem ków została odrzucona, przez współczesną naukę na rzecz pochodzenia ukraińskiego. Zob.: Łem kow ie w historii i kulturze Karpat, [red.: J. Czajkowski], cz. I, R zeszów 1992.
T a b e l a 8 W ydatki sekcji naukowej w roku 1938/1939
Wydatki K w ota
H onoraria 1 314,80
K oszty badań terenowych 820,20
M aszynopisy 784,45
M apy i ilustracje 169,00
Druk 2 978,62
Razem 6 067,07“
“ W oryginale po zsum owaniu widnieje błędna k w ota 6 063,07 zł. A A N , K om itet..., t. 7, s. 9.
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 7, s. 9.
P rzew odniczący ppłk dypl. A. H o ra k przygotow ał plan pracy i projekt budżetu n a ro k 1939/1940. Z ałożono w nim prow adzenie p rac w dziale organizacyjnym o ra z naukow o-w ydaw niczym . Sekcja m iała przyczynić się do większego zainteresow ania środow iska naukow ego akcją rew indykacyjną i objąć swą o p iek ą naukow ców zaangażow anych w tę pracę. P ostulow ano preferow anie tych osób przy aw ansach i uw zględnianie w przyznaw aniu K rz y ża Z asługi. C złonkow ie sekcji m ieli uczestniczyć i w spierać p race lokalnych tow arzystw społecznych. P ostan o w io n o prem iow ać studentów podejm ujących w ram ach sem inariów problem atykę szlachty zagrodow ej, przew idziano u fu n d o w an ie dla nich pięć n ag ró d pieniężnych w wysokości 100 zł każda. W dziale naukow o-w ydaw niczym p lan o w an o prow adzenie p rac statystycznych, m onografii źródłow ych i popularyzacyjnych. Istotnym elementem planow anych działań było podjęcie przygotow ań d o przypadającego na ro k 1941 spisu ludności. D aw ało to nowe m ożliw ości, zw łaszcza ze w zględu n a skalę tego przedsięw zięcia, n iep o ró w n y w aln ą z d o tychczas przeprow adzonym i przez K o m itet53. Planow any budżet sekcji na rok 1939/1940 przedstaw ia tab . 9.
T a b e l a 9 Planow any budżet sekcji naukowej K om itetu na rok 1939/1940
Zadanie K w ota
D och od y
D otacja kom itetu 15 000
Przewidywane d och od y z działalności wydawniczej I 000
Razem 16 000
Wydatki
W ydawnictwa 12 900
Subwencja dla W ołyńskiego Tow arzystwa N aukow ego na wydawanie
w ypisów metryk rzym skokatolickich z XVII i XVIII w. 1 000
N agrody za prace seminaryjne 500
K om unikaty i korespondencja 100
Rezerwa 1 500
Razem 16 000
Ź r ó d ł o : A A N , K om itet..., t. 7, s. 3-5.
Ze względu n a w zrost ilości członków sekcji, jej pow agę n au kow ą, ilość k o re sp o n d e n c ji z a istn ia ła p o trz e b a p o w o ła n ia p rz e w o d n icz ące g o , wybitnej osobow ości wojskowej i naukow ej, obdarzonego dużym autorytetem . W zw iązku z tym , a tak że w obec niem ożliwości pogod zen ia dotychczasow ej działalności z obow iązkam i służbow ym i ppłk dypl. A. H o ra k ustąpił ze składu ko m isji54.
K o m itet działał zbyt k ró tk o , by m o żn a oceniać efekty jeg o działalności. P ow stał z inspiracji kół w ojskow ych i był przez nie w pełni kon tro lo w an y . Spełniał przy tym funkcję instytucji społecznej, co m iało zjednyw ać m u zw olenników d la idei rew indykacji szlachty. P odjął na szeroką skalę b ad a n ia naukow e, je d n a k ich wyniki w kilku p rzy padkach m o g ą być kw estionow ane. B iorąc pod uw agę wysiłki zarów no K o m itetu , ja k i bezpośrednio w ojska, to akcja rew indykacji nie przyniosła oczekiw anych rezultatów . S p o tk a ła się za to z silnym przeciw działaniem ukraińskim i brakiem silniejszego w sparcia ze strony społeczeństw a p olskiego55.
54 Ibidem, s. 9. Patrz też: CAW , G M SW ojsk., sygn. 1.300.1.413, s. 33.
35 P. S t a w e c k i , N astępcy..., s. 185-188; TR ZW K om itet..., Spraw ozdanie... s. 14-15; A . C h o j n o w s k i , Koncepcje..., s. 229.
w . x u m : m a j a i h u c s y ł kĄi R O C z n u » t t , M . a o c i m n i m . . c e n a p o j e w w c z . c o z c h m a k m u cm. A B 8 M REDAKCJI I ADKlNISTKACJl. P B Z E W S t, KATEDHAINA 3, - t m r O N 1« «*. - M KONTA P U. O . S9S37S
Fot. 1. W inieta „Pobudki”
Fot. 2. Rozm ieszczenie szlachty zagrodowej
Ź r ó d ł o : CA W , Departam ent D ow odzen ia O gólnego, sygn. 1.300.22.120, J. P a c z o s a ,
Michał Kacprzak
N O B IL IT Y ’S A FFA IR S C O M M IT T E E IN T H E EASTER N P O L A N D 1938-1939
One o f the results o f long standing annexations was liquidation o f the w hole social stratum which n ob ility had presented before partitions. T he first action s to m ake the descendants o í the former nobility become the Poles took place in 1934. In north-eastern terrains the actions to o k place later and in a different way.
The action o f the recapturing o f nobility was begun in turczański adm inistrative unit, and it was spread on the eastern province in southern Poland and W ołyń. The noble youth were led to special military units. A periodical tilled ‘W ake up’ was started to distribute to backwaters. The organizing o f the circles o f nobility, com m on room s, cooperatives, agricultural was started as well.
The Secretariat o f Polish Social O rganizations was responsible for the coordination o f the actions. On behalf o f Polish Social Organizations the action was taken by the Com pany o f the D evelop m en t o f Eastern Lands. But with time the problem becam e so much m om entous that in N ovem ber 1937, during the special conference organized by M inistry o f Military Affairs, representatives o f ministries, institutions and army decided to appoint interministerial N ob ility’s Affairs Com m ittee.
But instead o f it on 25lh February 1938 N ob ility’s Affairs Com m ittee was appointed within the Com pany o í the D evelopm ent o f Eastern Lands. The activity o f the com m ittee was run in lour sections: scientific, propaganda, econom ic and financial. T he com m ittee was patronizing to the actions o f N ob ility U nion which numbered about six hundred and thirty o f circles and fifty thousand o f members in 1939. T he scientific section fulfilled a crucial role in the w orkings o f the com m ittee. Work was due to be run as a national activity, n ot political and adjusted to the local conditions and coordinated with the w hole o f Polish work in the East.
