Habielski, Rafał
"Bibliografia czasopism polskich
wydanych poza granicami kraju od
września 1939 roku" t. 5, Jan
Kowalik, Lublin 1988 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 29/3-4, 127-130
K w a rta ln ik H isto rii P rasy P o lsk iej X X IX 3— 4 PL IS S N 0137-2998
Jan K o w a l i k , B ib lio g ra fia c z a s o p is m p o ls k ic h w y d a n y c h po za g r a n i c a m i■
k r a j u od w r z e ś n i a 1939 ro k u , t. 5, L u b lin 1988, ss. 272.
Jan K o w a lik jest czło w ie k iem , o k tórym p o w ied zieć m ożna, że sta n o w i swego' rodzaju in sty tu cję. Ś w ia d czy o ty m w y trw a ło ść, z jaką od p raw ie czterd ziestu la t ob serw u je i r ejestru je b ib lio g ra ficzn ie d zieje p olsk iej p rasy na obczyźnie, którą dzięk i jeg o w ła śn ie w y siłk o w i zn am y dużo lep iej n iż n a jn o w sze d zieje P olon ii i em ig ra cji p o lity czn ej.
J. K o w a lik u rodził się w S k o czo w ie na Ś lą sk u C ieszyń sk im w 1910 r. W la ta ch trzy d ziesty ch u k o ń czy ł sem in a riu m n a u czy cielsk ie. Jego d eb iu t k sią żk o w y Z d z i e
j ó w Z b o r u e w a n g e li c k ie g o w S k o c z o w i e (1937) n ie zap ow iad ał w ca le p ó źn iejszych
zain teresow ań . Z n alazłszy się po zak oń czen iu w o jn y w N iem czech , u c z e stn ic z y ł w p racach K oła O kręgow ego Z w iązk u P isarzy P o lsk ich W N iem czech , red agu jąc w 1946 r. p erio d y k „P olak ” w W aldek. W tym też czasie u k azały się d w a tom y jeg o poezji: Ś c ie ż k a p r z e z S te i n a ta l (1947) oraz W i a tr w g a łęz ie (1948). W 1950 r. p rzen ió sł się do S ta n ó w Z jed n oczon ych i o sie d lił w K aliforn ii, gd zie w la ta ch 1951 i 1952 red a g o w a ł „P olaka w K a lif o rn i”. W tedy też za in tereso w a ł się na dobre d ziejam i p o lsk ieg o cza so p iśm ien n ictw a em igracyjn ego, czego e fe k te m b y ł w yd a n y p rzez In sty tu t L iterack i w P aryżu tom P olo nica n ie m ie c k i e z a czas od 1 w r z e ś n ia
1939 do 31 g ru d n ia 1948 r o k u (1952). W sześć la t p óźn iej w tej sam ej o fic y n ie op u
b lik o w a ł P o ls k ę w b ib lio g r a fii n ie m i e c k i e j 1954— 1956 oraz p ozycję pod k reślającą rolę p a ry sk ieg o m iesięczn ik a: „ K u l t u r a ” 1947— 1957. B ib lio g ra fia z a w a r t o ś c i treśc i. P o w ro tem do z a in tereso w a ń n iem ieck ich b yła o p u b lik o w a n a w sp ó ln ie z W ład y sła w e m C h ojn ack im B ib lio g ra fia n ie m ie c k i c h b ib lio g r a fii d o t y c z ą c y c h P olski, którą w 1960 r. w y d a ł In sty tu t Z achodni w P ozn an iu . P rzeło m la t p ięćd ziesią ty ch i sz e ść d ziesią ty ch b y ł dla K o w a lik a ok resem p rzy g o to w a w czy m do p racy nad d ziełem jego życia. W 1963 r. u k azały się w P aryżu zam ierzon e na p rzyn ajm n iej dw a w o lu m in y M a t e r i a ł y d o h is to rii p r a s y p o l s k i e j na o b c z y ź n ie 1939— 1962. T. I: B ib l io
grafie. Z an iech an ie k o n ty n u o w a n ia tej nad er p ożyteczn ej p u b lik a cji w ią za ło się
p raw d op od obn ie z p o d jęciem prac przy p ow sta ją cej ó w cześn ie d w u to m o w ej zb io row ej sy n te z ie L it e r a tu r a p o l s k a na o b c z y ź n ie 1940— 1960. P ośród sk ła d a ją cy ch się na nią te k stó w zn a la zły się dw a a u to rstw a K ow alik a: B ib lio g ra fia bib lio g r a fii p o l
s k i e j na e m i g r a c j i oraz je d e n z n a jo b szern iejszy ch a rty k u łó w w y d a w n ic tw a , op u
b lik o w a n y p óźniej w osobnej broszurze: P o ls k i e c z a s o p iś m ie n n i c tw o e m i g r a c y j n e
p o r o k u 1939. Z a r y s h is to r y c z n o -b ib l io g r a fic z n y .
Do dnia d zisiejszeg o Z a r y s sta n o w i n a jw n ik liw sz e i n ajo b szern iejsze u ję c ie d ziejów p rasy p o lsk iej em igracji od m om en tu w yb u ch u II w o jn y św ia to w e j. K o w a lik , obok m erytoryczn ej sy ste m a ty z a c ji p eriod yk ów , którą p rzep row ad ził w e d le ich ch arak teru i p ro w en ien cji, za w a rł w artyk u le in fo rm a cje o in c y d e n ta ln y c h n a w e t in ic ja ty w a c h w y d a w n ic z y c h p rzed sięb ran ych w e w szy stk ich k rajach o sie d le nia się P olak ów . P o w sta n ie Z a r y s u w tak iej fo rm ie, w jak iej został o p u b lik ow an y,
1 2 8 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA
d ało a u to ro w i n ie w ą tp liw y asu m p t d o k o lejn eg o k roku — p rzygotow an ia ca ło ścio w eg o sp isu czasop ism p olskich, k tóre u k azały się na ob czyźn ie po w rześn iu 1939 r. T ak też się stało. W la ta ch 1972— 1974, w bardzo o g ran iczon ym n ak ład zie, o p u b li k o w a ł K o w a lik cztero to m o w y W o r l d I n d e x of P olish P e rio d ic a ls P u b li s h e d O u ts i d e
of P o la n d since S e m p t e m b e r 1939. W 1976 r. -praca ta, w a n g ielsk iej w e r sji ję z y
k o w ej, z u zu p ełn ien ia m i i p o p ra w k a m i autora, w y d a n a została p rzez K a to lick i U n iw e r sy te t L u b elsk i pt. B ibliografia c z a s o p i s m p o ls k ic h w y d a n y c h p o z a g r a n i c a m i
k r a j u od w r z e ś n i a 1939 ro ku. U k azan ie się B ib lio grafii, b ęd ącej n ie w ą tp liw ie z w ie ń
czen ie m w ie lo le tn ic h badań K o w a lik a , n ie sp o w o d o w a ło zm n iejszen ia się jego ak ty w n o ści: w 1976 r. K a n a d y jsk o -P o lsk i In sty tu t B a d a w czy o p u b lik o w a ł P ra sę
P o ls k ą w N ie m c z e c h 1945— 1971, w rok p óźn iej zaś u k azała się M o d j e s k a - B i b l i o - g r a p h y oraz Polo nia p ó łn o c n e j K a li f o r n i i i d z i e j e j e j e tn i c z n e g o d u s z p a s t e r s t w a .
W 1978 r. w y d a ł T h e P olish P ress in America·, p racow ał jed n o cześn ie nad k o lejn y m to m em b ib lio g ra fii p rasy em ig ra cy jn ej, m ającym b yć k on ty n u a cją p u b lik a cji z a k oń czon ej w roku 1972. W 1984 r. u k azał się W o r ld I n d e x of P olish P erio d ica ls
P u b li s h e d O u ts i d e of P o la n d S in c e S e p t e m b e r 1939. V o l u m e F ive, P a r t O ne an d P a r t T w o . A T e n a t i v e B ib l io g r a p h y . N ieja k o na m a rg in esie sw y c h g łó w n y c h z a
in tereso w a ń p ozostał K o w a lik w ie r n y p oezji, p u b lik u jąc w 1983 r. d w a zbiory: U d r z w i T w o i c h (Paryż) oraz E xsu l F am ilia (A lbany). N ie z a n ied b y w a ł też pracy d zien n ik a rsk iej. W la ta ch 1972— 1980 red a g o w a ł „M igrant E cho”, od roku 1979 zaś do 1981 m iesięc zn ik „B oży S ie w ” — p ism a przezn aczon e d la p o lsk ieg o sk u p isk a w K a lifo rn ii. W 1988 r. z in ic ja ty w y In sty tu tu B ad ań nad P olon ią i D u szp a ster stw e m P o lo n ijn y m K U L u k azał się p ią ty tom B ib l io g r a f ii c z a s o p is m p o ls k ic h w y
d a n y c h p o z a g r a n i c a m i k r a j u od w r z e ś n i a 1939 ro ku; sk ład ają się nań: in d ek s ty
tu łó w , k tóre u k azały się na ob czyźn ie w la ta ch 1973— 1984, oraz su p lem en t do to m ó w 1— 4. W spom inając o n ie w ą tp liw y c h osią g n ięcia ch K o w a lik a , k tóre zn alazły w y ra z w p ięciu tom ach B iblio grafii, n ie m ożna p om inąć d okonań jego p op rzed n i ków , p racy sw ej n ie rozp oczyn ał b o w iem od zera. Już w czasie w o jn y p o ja w iły się n a o b czyźn ie p róby reje str a c ji fen o m en u , jak im b y ła n ie w ą tp liw ie pod w zg lęd em ilo śc io w y m i m ery to ry czn y m prasa polska. W śród p op rzed n ik ów tru d u pod jętego p rzez K o w a lik a w y m ie n ić m ożna ty tu łe m p rzyk ład u T adeusza S a w ick ieg o , który w la ta ch 1942— 1944 o p u b lik o w a ł w E dynburgu cztero to m o w y R o c z n ik B ib lio g ra
f i c z n y d r u k ó w w j ę z y k u p o l s k i m oraz w j ę z y k a c h o b c y c h o Polsce, w y d a n y c h p o z a t e r y t o r i u m R z e c z y p o s p o l i t e j P olskiej. N iem n iej zn aczącym i b y ły Jana B iela to w icza B ib lio grafia d r u k ó w p o ls k ic h w e W ł o s z e c h 1 I X 1939— 1 I X 1945, o p u b lik o w a n a
w R zym ie w roku 1946, czy Cata logue of p e rio d ic a ls in Polish or r e l a ti n g t o P o la n d
an d oth e r S la v o n i c c o u n tr ie s p u b li s h e d o u ts id e P o la n d since S e p t e m b e r 1st 1939,
a u to rstw a M arii D a n ielew icz i G e n o w e fy S a d o w sk iej, w y d a n y w L on d yn ie w 1964 r. N ie oznacza to jed n a k w c a le , ab y B ibliografia K o w a lik a b y ła d ziełem su m u ją cy m in fo rm a cje za w a rte w op racow an iach w cześn iejszy ch . Ś w ia d czy o ty m rozległość opisu p oszczególn ych p o zy cji w sz y stk ic h to m ó w B ib lio grafii, na k tóry sk ład ają się, prócz n a zw y w y d a w c y , ad res red ak cji, n a zw isk o red ak tora bądź red ak torów , m ie j sce w y d a n ia (m iasto i kraj), chron ologia w y d a w n ic tw a i często tliw o ść u k a zy w a n ia się. K ow alik , a czk o lw iek k o rzy sta ł z b ib lio g ra fii w y d a n y ch przed 1976 r., rozb u d o w a ł w w ie lu p rzypadkach op is p o szczególn ych pozycji, podając przy n iek tó ry ch ty tu ła c h źródło sw y ch in fo rm a cji, k tó ry m n iejed n o k ro tn ie b y li red ak torzy lub w sp ó łp ra co w n icy . K ażdy ty tu ł zaopatrzony został ta k że w nader w a żn ą in fo rm a cję o m iejscu jego p rzech o w y w a n ia .
B u d o w a p ią teg o tom u B ib lio g ra fii od p ow iad a o c zy w iście stru k tu rze to m ó w poprzednich. Jak w sp o m n ia łem , d zieli się on na d w ie części — za w iera ją cy 360 p o z y c ji w y k a z ty tu łó w z la t 1973— 1984 oraz liczą cy 355 p o zy cji su p lem en t do to m ó w 1— 4. B ib liografia, w c z e śn ie jsz y m zw y cza jem , poprzedzona je s t w y k a zem źródeł, z k tórych k o rzy sta ł autor, oraz listą osób i in sty tu c ji, k tóre p rzy czy n iły się
do p o w sta n ia tom u w o sta teczn y m k ształcie. R ó w n ież w c ześn iejszy m , dodać trze ba — bardzo cen n ym , zw y cza jem zd ecy d o w a ł się K o w a lik n a u m ieszczen ie w B i
bliografii rep rod u k cji ty tu ło w y c h stron n iek tó ry ch period yk ów .
P rzy lek tu rze o m aw ian ego tom u B ib lio g ra fii ogarn iają r e fle k sje p odobne tym , ja k ie to w a rzy szy ły lek tu rze to m ó w w c ześn iejszy ch . O to d zięk i w y tr w a ło śc i i pra c o w ito śc i K o w a lik a je ste śm y w sta n ie poznać jed en z fra g m en tó w życia i działan ia em igracji, na p ew n o istotny,, le c z ró w n ie na p ew n o n ie ten , k tó ry p oznać c h c ie li b y śm y jak o p ierw szy . D zie je p olsk iej em ig ra cji p o 1639 r. p ozostają zn an e, i to ta k że je d y n ie w e fragm en tach , d o m o m en tu zak oń czen ia w o jn y . P óźn iej o w y c h o d źstw ie p o lity czn y m , k tóre w 1945 r. n ie zd ecyd ow ało« się na p ow rót do kraju, w ie m y n ie w ie le , jeśli n ie p ra w ie nic. W obec braku opracow ań d otyczących sp o łecz n y c h czy p o lity czn y ch d ziejó w w y ch o d źstw a i w ob ec jeszcze d ok u czliw szego braku w kraju źródeł p o w sta n ie sy n tez tak ich u m o żliw ia ją cy c h , n o w eg o zn aczen ia n ab ierają tom y K ow alik a, ty m bardziej że zasob y k ra jo w y ch b ib lio tek dysp on u ją w c a le p okaźną liczb ą n a jp o w a żn iejszy ch ty tu łó w em ig ra cy jn y ch . Z k ra jo w ej p er sp e k ty w y prasa w y d a w a n a poza P o lsk ą n abierać w ię c zaczyn a p ierw szo p la n o w ej w a rto ści źród łow ej. B ib lio g ra fia K o w a lik a u m o żliw ia p o ten cja ln em u b ad aczow i w y b ó r najb ard ziej p rzyd atn ych ty tu łó w , in form u jąc go o ro zle g ło ści z ja w isk a p o zostającego w sferze jego za in tereso w a ń , bez w zg lęd u na to czy zajm ow ać się b ęd zie ży ciem relig ijn y m , p o lity czn y m czy k u ltu ra ln y m w ych o d źstw a . N iem n iej w ażn ym w a lo rem B ib lio g ra fii jest, sp ełn ia n a przez nią zn ak om icie, rola sw e g o rodzaju p rzew od n ik a po tru d n ej do p rzy sw o jen ia przez k ra jo w eg o czy teln ik a p o li ty czn ej g eo g ra fii em igracji. D zięk i p ierw szy m czterem tom om , r ejestru ją cy m p erio d yk i, które za częły się u k a zy w a ć w cza sie w o jn y i po 1945 r .,'m ie liśm y m o żliw o ść poznać sy ste m y p rasow e p artii i stron n ictw , co d a w a ło z k o lei asu m p t d o prób h ierarch izow an ia zn aczen ia i zasięgu p oszczególn ych u grupow ań. W to m ie p iątym zw raca o c zy w iście u w agę prasa n ajn ow szej fa li em ig ra cy jn ej z la t 1981— 1982.
W śród 360 ty tu łó w pism , k tóre zaczęły się u k a zy w a ć poza P o lsk ą m ięd zy rok iem 1973 a 1984, ponad 50 p o zy cji to p erio d y k i p o w o ła n e do życia przez w y ch od źstw o „ so lid a rn o ścio w e”. D zięk i Bib lio g ra fii K o w a lik a sporządzić m ożna w c a le dokładną m apę o w y ch in ic ja ty w w y d a w n iczy ch , w sk a zu ją cą zarazem m iejsca fo r m ow an ia się n a jp o w a żn iejszy ch sk u p isk em igracji z la t 1981 i 1982. N a jw ięcej p erio d y k ó w , trzyn aście, p o w sta ło w S tan ach Z jed n oczon ych , drugim co do w ie l k ości cen tru m w y d a w n iczy m b y ła i nadal p ozostaje F ran cja (Paryż). T e -d w a p a ń stw a zd ecy d o w a n ie górują. W R ep u b lice F ed eraln ej N iem iec i w S zw ecji p o w sta ło b o w iem już ty lk o sześć ty tu łó w , w B e r lin ie Z achodnim pjęć, w K anadzie cztery, w W ielk iej B ry ta n ii trzy, w A u strii i B e lg ii po d w a oraz je d e n w A u stra lii. N ie w d ając się w szczegółow ą in terp reta cję p o w y ższy ch liczb , ja k też jak ości, zn a cze nia i sk a li od d zia ły w a n ia p oszczególn ych ty tu łó w , u w a g ę zw racają d w ie p rzy n ajm n iej sp raw y. P ierw sza to b ęd ą cy sw o istą p r a w id ło w o ścią fa k t, że n o w i e m i gran ci n ie id ą w śla d y sw y c h p op rzed n ik ów w w yb orze k ra jó w o sied len ia . J est to sk ąd in ąd zrozum iałe, b o w ie m w y b o ry k ieru n k u w y ch o d źstw a z roku 1981 m uszą być zasad n iczo różne od ty ch p o d ejm o w a n y ch w la ta ch 1939, 1945 czy 1968. D ziw i zaś, zw a ży w szy , że np. em igracja w W ielk iej B ry ta n ii d y sp o n u je do dziś dnia dobrze ro zw in iętą „ in frastru k tu rą” (w ty m o c zy w iście prasą), m ogącą być — zd a w a ło b y się — a tra k cy jn y m p u n k tem oparcia dla n o w y ch przybyszów.· D ruga reflek sja d otyczy n ie w ie lk ie j sto su n k o w o liczb y p ism o n iek w estio n o w a n ej randze in telek tu a ln ej i am bicjach op in iotw órczych . J e śli za ta k ie uznać m ożem y n ie w ą t p liw ie p a ry sk ie „Z eszyty L ite r a c k ie ” i lo n d y ń sk i „ P u ls”, b ęd ące p eriod yk am i o fo r m u le litera ck iej, to za sta n a w ia zn ik om a liczb a ty tu łó w asp iru jących do ro li fo r- m u la to ró w m y ś li p o lity czn ej, id e i i program u. W śród tych ostatn ich przychodzą w zasad zie na m y śl je d y n ie dw a: u k azu jący się od 1983 r. b erliń sk i „A rch ip elag” oraz o rok starszy p a ry sk i „K on tak t”. Jak na sto su n k o w o liczn ą, o — w y d a w a ło b y
130
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IAsię — sp recy zo w a n y m m y śle n iu w p u n k cie w y jśc ia fo rm a cję, to ch yb a zb yt m ało. Oprócz p o w y żej, bardzo p ob ieżn ie z kon ieczn ości, sch arak teryzow an ej g ru p y ty t u łó w , zw racają w B ib lio g ra f ii u w a g ę p ism a św ia d czą ce o is tn ie n iu poza P o lsk ą śro d o w isk dość u n ik a ln y ch . D o w ia d u jem y się np., że w W lk. B ry ta n ii d ziała P olsk a P a rtia K om u n istyczn a, od 1979 r. w y d a ją ca sw ój co m iesię czn y „ B iu lety n In fo rm a c y jn y ”. Z k o lei w P aryżu, p raw d op od obn ie od 1975 r., w y d a w a n y jest b iu le ty n „Na le w o ”, b ęd ą cy organem p olsk ich m a rk sistó w rew o lu cy jn y ch . T ak ie in form acje, poza ch ęcią u a tra k cy jn ien ia lek tu ry , św ia d czą o w y tr w a ło śc i p o szu k iw a ń K o w a lik a , p otra fią ceg o dotrzeć do w y d a w n ic tw ty le ż n ie zn an ych , co w ręcz u n ik a ln y ch . W ty m te ż dostrzec trzeba w a le r n ié ty lk o o sta tn ieg o tom u B ib lio grafii, a le i to m ó w w c z eśn iejszy ch . Próba zm ierzen ia się z tak ogrom n ym m a teria łem , ja k im jest prasa p olsk a w y d a w a n a n a ob czy źn ie od m o m en tu w y b u ch u w o jn y , n ie m oże zak oń czyć się na p u b lik a cji n ie u zu p ełn ia n ej. D la teg o też K o w a lik z d ecy d o w a ł się p o św ięcić p o ło w ę tom u p ią teg o n a su p lem en t, zb iera ją cy w sz y stk ie t e ty tu ły , k tó re z różn ych p rzy czy n n ie zn a la zły się w czterech tom ach B ib lio g ra fii op u b lik ow an ej w roku 1978. To dobry i k o n ieczn y pom ysł, ty m b ard ziej że praca ta n ie m a p rak tyczn ie końca. W ypada w ię c sp ok ojn ie czek ać na k o lejn y tom · b ib lio g ra fii, rejestru ją cy p eriod yk i, k tórych e d y cję rozp oczęto po roku 1984, i e w e n tu a ln e d a lsze u zu p ełn ien ia ty ch ty tu łó w , k tóre ju ż z o sta ły z in w en ta ry zo w a n e i opisane.
D o tak iej pracy trzeba zaiste c z ło w ie k a -in sty tu c ji.
- Rafał Habielski
%
«
T eresa K u l a k , Jan L u d w i k P o p la v j s k i 1854— 1908. B iografia p o li ty c z n a , W roc ła w 1989, ss. 700.
' T eresa * K ulak, p ra co w n ik n a u k o w y In sty tu tu H istoryczn ego U n iw e r sy te tu W rocław sk iego, od k ilk u la t za jm u je się p ostacią Jan a L u d w ik a P o p ła w sk ieg o , zarów n o w asp ek cie jego biografii, jak i m y ś li p o lity czn ej. W yrazem teg o b y ły arty k u ły p om ieszczon e przez autorkę na łam ach „Ś ląsk iego K w a rta ln ik a H isto ry cz nego S o b ó tk a ” 1, „K w artaln ik a H isto rii P rasy P o ls k ie j” 2 oraz w szó sty m tom ie „P olsk iej m y ś li p o lity czn ej X I X i X X w ie k u ” s. A u tork a p rzy g o to w a ła ró w n ież biogram P o p ła w sk ieg o do P o ls k i e g o s ł o w n i k a bio g r a ficz n eg o 4.
R ecen zow an a d y serta cja je s t p ierw szą n a k ra jo w y m ry n k u w y d a w n ic z y m w ięk szą p u b lik acją p o św ięco n ą P o p ła w sk iem u . W św ie tle tego n a au torce sp o c z y w a ło o d p o w ied zia ln e ’zad an ie. J. L. P o p ła w sk i b y ł b o w ie m obok R om ana D m o w sk iego czo ło w y m id eo lo g iem N arod ow ej D em okracji, „duszą” w ie lu organ izacji i a n a lity k iem z ja w isk p o lity czn y ch i sp o łeczn y ch w p rasie w szech p o lsk iej 6. M y ślę, iż n ie p rzyp ad k ow o n a p rzeło m ie X IX i X X stu lecia L iga N arod ow a i ca ło k szta łt p row adzonej przez n ią d zia ła ln o ści zn a la zły się pod jego dom inacją.
W rozp raw ie T. K u la k w a rto w y ró żn ić szeroką, o różnej p ro w en ien cji bazę źródłow ą. S zczególn ą u w a g ę n a leży zw rócić na m a teria ły poch od zące ze zb iorów
1 J a n L u d w i k P o p ł a w s k i — t w ó r c a p o ls k ie j m y ś l i z a c h o d n i e j p r z e ł o m u X I X i X X w ie k u . U ź r ó d e ł „id ei p i a s t o w s k i e j ” N a r o d o w e j D e m o k r a c j i, „Ś ląsk i K w ar
ta ln ik H istoryczn y S o b ó tk a ”, 1985, nr 1, s. 41— 55.
* Ja n L u d w i k P o p ł a w s k i w r e d a k c j i „ P r a w d y ” (1883— 1886), „ K w artaln ik H i sto rii P rasy P o lsk ie j”, 1982, n r 2, s. 33— 47. .
8 K r e s y w m y ś l i p o l i t y c z n e j Jana L u d w i k a P o p ła w s k i e g o , [w :] „P olska m y śl
p o lity czn a X IX i X X w ie k u ”, W rocław 1988, t. 6: M i ę d z y P o ls k ą e tn i c z n ą a h is to
r y c z n ą , s. 187— 209.
4 J a n L u d w i k P o p ł a w s k i , [w :] P o l s k i s ł o w n i k b io g r a fic z n y , t. 27, s. 608— 611. * J. P e t r y c k i , R o m a n D m o w s k i , W arszaw a 1920.
