i m 2 0 0 8 n r 3 - 4
BEZPiECZENSTWO t e o r i a
i p r a k t y k aRobert Śnitko
Bezpieczeństwo polityczne i ekonomiczne
w procesie regionalnej integracji Stowarzyszenia
Krajów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN
W stęp
R egionalna in te g ra c ja krajów nie je s t zjaw iskiem now ym . Już w sta ro żytn ości is tn ia ły pewne fo rm y re g io n alne j in te g ra c ji m ające służyć p o p ra w ie i w zm o cnie niu bezpie czeństw a p olitycznego i ekonom icznego państw . Jak podkreśla L. F aw cett1, regiony ja k o im p eria, s tre fy w p ły w ó w lub alianse p ań stw były zawsze tw orzone, sta no w ią c nieodzow ny e lem ent system u m iędzyn a ro do w eg o. Również u progu XXI wieku je steśm y św ia d ka m i p ostępującej in te g ra c ji p ań stw rozw iniętych i rozw ijających się, obejm ujących sw oim zasięgiem geo graficzn ym wszystkie kontynenty, której celem je s t w zm ocnienie bezpieczeństw a p olityczne go i ekonom icznego regionów .
Bezpieczeństw o polityczne i ekonom iczne w procesie
regionalnej integracji
Samo pojęcie regionalnej integracji je s t ściśle zw iązane z bezpieczeństwem poli tycznym i ekonom icznym p ań stw 2. Jak podkreśla M. Schulz3, regionalna integracja to kompozycja celów, w arto ści i idei m ających w ypracow ać, p op ra w ić lub zm odyfi 1 L Fawcett, Exploring Regional D o m ains: a C o m pa rative H io s to ry o f Regionalizm , „Internationa l A ffa irs" 2 00 4, vol 80, No. 3, s. 436. 2 B e zpiecze ństw o ja k o po ję cie o b a rd z o szerokim zakresie je s t te rm in e m w ie lo z n a c z n y m . R. Jakub cza k o kreśla , iż z bezpieczeń
s tw e m ściśle zw ią z a n e są ta k ie zw roty, ja k s ta n n ie za g ro że n ia , spoko ju, p ew ności, w o ln o ści od za grożeń , s tra c h u lu b ataku, [w :] B e zp ie cze ń stw o n a ro d o w e Polski w XX I w ieku: w y z w a n ia i s tra te g ie , red. R. Ja kub czak, W a rs z a w a 2 0 0 6 , s. 14. 3 R e g io n a liz a tio n in a G lo b a liz in g W o rld : a C o m p a ra tiv e P e rspe ctive o n Form s, A c to r s a n d Processes, red. M . S ch ultz, Lon
kować istniejące koncepcje bezpieczeństwa politycznego i ekonom icznego, pokoju i rozwoju w obszarze integrujących się państw. L. Fawcett4 argum entuje, iż regionalna integracja je st w spółpracą m iędzy rząd am i poszczególnych p aństw lub o rg an iza cjam i pozarządow ym i w celu osiągnięcia w spólnych korzyści w w ybranych obszarach. J. P. Katzenstein i T. Shiraishi5 wskazują na fakt, iż nieodzownym elem entem regio nalnej in teg ra cji je s t krzyżowanie się m iędzynarodow ych i w ew nętrznych czynników, które w pływ a ją na cele ekonom iczne i bezpieczeństwo polityczne państw. W św ietle powyższych definicji przyjąć można, że postępujące procesy regionalnej integracji m ogą św iadczyć o tym , iż zarów no z punktu w idzenia politycznego, ja k i ekonom icz nego regionalna integracja je st pewnym elem entem w szeroko rozum ianej strateg ii bezpieczeństwa państw.
Termin bezpieczeństwo polityczne, podobnie ja k pojęcie bezpieczeństwa nie jest jednoznaczny. S. Zalewski6 przedstaw ia w ew nętrzny i zew nętrzny w y m ia r bezpieczeń stw a politycznego. W y m ia r zewnętrzny, zw iązany je st z ochroną interesów państw a w relacjach z innym i p od m io tam i stosunków m iędzynarodow ych. W y m ia r w ew nętrzny bezpieczeństwa politycznego, utożsam iany je s t z ochroną państw a jako podstaw owej fo rm a c ji politycznej o rganizacji społeczeństwa.
W te o rii re g io n alne j in te g ra c ji krajów, polityczne cele oscylują w o kó ł um ocnienia bezpieczeństw a zew nętrznego integ ru jących się p ań stw oraz w zro stu pozycji re gionu w polityce m ię dzyn a ro d o w e j7. P. Bożyk i J. M is a la 8 podkreślają, iż celem po litycznym u g ru p o w a n ia in te g ra cyjn e g o je s t um ocnienie je g o roli ja k o całości w po lityce św ia to w e j poprzez m ożliw ość o d d z ia ły w a n ia na tę politykę, kszta łtow a nia jej kierunków, oraz p o d p o rzą d ko w yw a n ia innych krajów i reg io n ów ustalonym przez siebie zasadom . Poszczególne kraje przez uczestnictw o w u g ru p o w a n iu in te g ra cyjnym m ogą w zm o cnić sw oją pozycję na arenie m ię dzyn a ro do w ej w ykorzystując siły nacisku danego u g ru p o w a n ia ja k o całości. W szczególności m ałe lub średnie kraje m ogą odnieść znaczne korzyści z fa k tu uczestnictw a w określonym u g ru p o w a n iu integracyjnym .
Jednym z partykularnych celów politycznych u grup ow a nia integracyjnego jest um ocnienie swojej pozycji obronnej, a ty m sam ym pozycji obronnej poszczególnych je g o członków w obec otoczenia zewnętrznego. W ye lim ino w an ie m ożliwości pow stania konfliktów w ew nętrznych je s t również w ażnym celem idei regionalnej in te g ra c ji9. Jak podkreślają P. Bożyk i J. M isala, w kwestii e lim in a cji w ew nętrznych konfliktów „p o d s ta 4 L. F aw cett, op. c it., s. 4 2 9 .
5 J. P. K a tze n ste in , T. S h ira is h i, N e tw o rk Pow er: J a p a n a n d A s ia , Ith a c a 1 9 9 7 , s. 5.
6 S. Z a le w ski, B e z p ie c z e ń s tw o p o lity c z n e p a ń s tw a . S tu d iu m in s ty tu c jo n a ln e u w a ru n k o w a ń w e w n ę trz n y c h , Siedlce (w druku).
7 Jak p o d k re ś la R. B a ld w in , d y n a m ic z n ie p o s tę p u ją c e p ro c e s y r e g io n a ln e j in te g ra c ji z a c h ę c a ją czy w rę c z w y m u s z a ją p rz y s tą p ie n ie k ra jó w n ie b ę d ą c y m i c z ło n k a m i u g r u p o w a ń in te g ra c y jn y c h d o in ic ja ty w r e g io n a ln e j in te g ra c ji. W p rz e c iw n y m ra zie , ko szty p o z o s ta w a n ia p oza in te g ru ją c y m i się re g io n a m i w s y tu a c ji, kie d y n ie m a l w szystkie k ra je b u d u ją w sp ó ln e s tra te g ie in te g ra c ji, są b a rd z o w yso kie . P a trz: R. B a ld w in , A d o m in o T h e o ry o f R e g io n a liz m , „N B E R W o r k in g P a per" 1 9 9 3 , N o . 4 4 6 5 , s. 6.
8 P. Bożyk, J. M is a la , In te g ra c ja e k o n o m ic z n a , W a rs z a w a 2 0 0 3 , s. 22.
9 W lite ra tu r z e p r z e d m io tu z n a jd u je m y liczn e p rz y k ła d y na to, iż r e g io n a ln a in te g ra c ja k ra jó w je s t z w ią z a n a z p o p ra w ą b e z p ie c z e ń s tw a w e w n ę trz n e g o p a ń s tw . N a p rz y k ła d R. S ch u m a n i J. M o n n e t a rg u m e n to w a li, iż dzięki in te g ra c ji e ko n o m ic z n e j w o jn y b ę d ą n ie re a ln e id e o lo g ic z n ie i m a te ria ln ie . C. H u ll p o d k re ś la ł, ze e lim in a c ja b a r ie r w h a n d lu m ię d z y n a ro d o w y m u sun ie n ie n a tu r a ln e p rze s z k o d y w h a n d lu i s p ra w i, iż w o jn y s a m o is tn ie z o s ta n ą w y e lim in o w a n e . Szerzej: W o rld Bank, T rade B locks, „P o lic y Research R e p o rt" 2 0 0 0 , N o. 2 0 8 0 9 , s. 189 .
w ow ą rolę o dg ryw a nie tylko czynnik polityczny sensu stricto, lecz także inne wspólne cele, do których dążą integrujące się kra je "10.
W literaturze przedm iotu, definicja bezpieczeństwa ekonom icznego je st w ielow y m iarow a. E. H aliżak11 definiuje bezpieczeństwo ekonom iczne jako sytuację, w której gospodarka danego państw a może sw obodnie rozw ijać się, generow ać zyski i oszczęd ności. S. M ichałkow ski12 stoi na stanowisku, iż bezpieczeństwo ekonom iczne związane je s t ze stopniem podatności danego państw a na przeniesienie działań o charakterze politycznym na gospodarkę. E. Freitag-Mikka, Z. Kołodziej i W . Putkiewicz13 definiują bezpieczeństwo ekonom iczne jako zdolność systemu gospodarczego danego pań stw a lub g ru py p aństw do takiego w ykorzystania w ew nętrznych czynników rozwoju i m iędzynarodow ej współzależności ekonom icznej, które będą g w a ra n to w a ły jej nie zagrożony rozwój.
W najprostszym ujęciu cele ekonom iczne regionalnej integracji zw iązane są z jednej stron y z m ożliwością nieskrępow anego rozwoju w ram ach u grup ow a nia in tegracyjnego, z drugiej zaś z m aksym alizacją korzyści w ynikających ze w zrostu efek tyw ności w ykorzystania czynników p rodukcji14. Z. Kam ecki15 podkreśla, iż proces in te gracji gospodarczej należy pojm ow ać jako wykształcenie się pewnego je d no liteg o organizm u gospodarczego obejm ującego grupę krajów, który ze w zględu na w y soki stopień w ew nętrznych pow iązań ekonom icznych i osią gn iętą w wyniku tego we w nę trzną spoistość ekonom iczną, w yodrębnia się w sposób w idoczny z całokształtu gospodarki św iatow ej.
Elem enty bezpieczeństw a politycznego i ekonom icznego
w strategii regionalnej integracji krajów A SE A N
Problem y bezpieczeństwa politycznego i ekonom icznego Stowarzyszenia N arodów Azji Południowo-W schodniej ASEAN16 w idoczne są od początku procesów integracyj nych. Już w 1967 roku kiedy pow ołano do życia ASEAN jednym z głównych celów in te gracji były kwestie bezpieczeństwa w regionie. N ależy bow iem pam iętać, iż cechą charakterystyczną Azji Południowo-W schodniej w latach 60. ubiegłego wieku były różnego rodzaju konflikty m ilita rn e o podłożu ideologicznym i ekonom icznym 17. Po 10 P. Bożyk, J. M is a la , op. cit., W a rs z a w a 2 0 0 3 , s. 22.
11 E. H a liż a k , E k o n o m ic z n y w y m ia r b e z p ie c z e ń s tw a n a r o d o w e g o i m ię d z y n a ro d o w e g o , [w :] E k o n o m ic z n e z a g r o ż e n ia b e z
p ie c z e ń s tw a p a ń s tw . M e to d y i ś r o d k i p rz e c iw d z ia ła n ia , red. K. M K siężopo lski, W a rs z a w a 2 0 0 4 , s. 16.
12 S. M ic h a ło w s k i, B e z p ie c z e ń s tw o e k o n o m ic z n e w s to s u n k a c h W s c h ó d —Z a c h ó d , W a rs z a w a 1 9 9 0 , s. 176.
13 E. F re itag-M ikka, Z. Kołodziej, W . P utkiewicz, B e zpiecze ństw o e ko n o m ic z n e w e w sp ółcze sn ym św ie cie , R adom 1 9 9 6 , s. 10. 14 Szerzej na te m a t r e g io n a ln e j in te g ra c ji e k o n o m ic z n e j pisze: F. M a c h lu p , In te g ra c ja g o s p o d a rc z a , n a r o d z in y i ro z w ó j id e i,
W a rs z a w a 1 9 8 6 ; P rocesy in te g ra c y jn e w e w s p ó łc z e s n e j g o s p o d a rc e ś w ia to w e j, red. E. O zie w icz, W a rs z a w a 2 0 0 1 ; P. Bo żyk, J. M is a la , op. c it.; S. Ł a d yka , Z te o r ii in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j: te o re ty c z n e a s p e k ty k o rz y ś c i z m ię d z y n a ro d o w e j re g io
n a ln e j in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j, W a rs z a w a 2 0 0 1 .
15 Z. K a m ecki, P ojęcie i ty p y in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j, [w :] T eo re tyczn e p o d s ta w y re g io n a ln e j in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j. W y
b r a n e te ksty, red. J. M is a la , R a dom 2 0 0 4 , s. 27.
16 S to w a rzysze n ie N a ro d ó w A zji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j o b e jm u je n a s tę p u ją c e kra je : B irm ę, B rune i, Filipiny, Indonezję, K a m b o d żę , Laos, M a le z ję , S in g a p u r, T a jla n d ię , W ie tn a m .
17 Szerzej n t. k o n flik tó w w A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j zob. N. T a rlin g , The C a m b r id g e H is to ry o f S o u th e a s t A s ia , V o l. 1:
w ołanie do życia Stowarzyszenia ASEAN przez Indonezję, M alezję, Singapur, Filipiny i Tajlandię w 1967 roku było w ielkim sukcesem i krokiem m ilow ym w kierunku po pra w y bezpieczeństwa oraz rozwoju społeczno-ekonom icznego krajów Azji Połu dniow o-W schodniej18.
D eklaracja z Bangkoku, która fo rm a ln ie z ainicjow ała pow stanie ASEAN, w zakresie bezpieczeństwa w sposób precyzyjny definiuje cele nowo pow ołanej organizacji. Pokój, postęp i rozwój należą do sztandarow ych haseł ASEAN19. Szczegółowe cele zaw arte w deklaracji z Bangkoku obejm ują następujące priorytety. Po pierwsze, przyspieszenie w zrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i kulturalnego regionu. Po drugie, dzia ła n ia na rzecz pokoju i sta bilizacji w regionie przez poszanowanie praw a w relacjach m iędzynarodow ych i przestrzeganie w a rto ści zapisanych w Karcie O N Z. Po trzecie, prom ocję w spó łpracy w dziedzinie ekonom ii, spraw ach społecznych i kulturalnych. Po czw arte, w ym ianę naukowo-techniczną. Po piąte, działania na rzecz p op ra w y in fra s tru k tu ry tra n sp o rto w e j i telekom unikacyjnej, w ym ia ny handlow ej m iędzy krajam i ASEAN oraz rozwoju społeczno- ekonom icznego. Po szóste, prom ocję stu dió w Azji Po łudniow o-W schodniej. Po siódme, utrzym yw anie dobrych relacji z innym i państw am i w regionie i na świecie.
D eklaracja z Bangkoku zainicjow ała pow stanie nowej w spólnoty, której głównym celem je st za gw ara nto w an ie bezpieczeństwa politycznego i ekonom icznego Azji Po łudniow o-W schodniej. N astępnym krokiem na rzecz osiągnięcia celów zaw artych w deklaracji z Bangkoku było podpisanie 27 listopada 1971 roku w Kuala Lum pur De klaracji o Pokoju, W olności i N eu traln ości20 (Zone o f Peace, Freedom a n d N e u tra lis ty D eclaration). M in istrow ie sp ra w zagranicznych Indonezji, M alezji, Filipin, Singapuru i Tajlandii akcentując praw o do suwerenności i te ry to ria ln e j nienaruszalności krajów, m ożliwości pokojowego rozw iązyw ania konfliktów i nieingerow ania w w ew nętrzne sprawy, zadeklarow ali, iż Azja Południowo-W schodnia pow inna być regionem pokoju, w olności i neutralności, obszarem w olnym od jakiejkolw iek ingerencji zewnętrznych m ocarstw. A b y to osiągnąć, ja k podkreślali m inistrow ie spraw zagranicznych ASEAN, należy w zm ocnić wysiłki na rzecz zacieśnienia w spó łpracy politycznej i ekonom icznej oraz regionalnej solidarności Azji Południowo-W schodniej21.
D ekla ra cja o Pokoju, W olności i N e u tra ln o ś c i z 1971 roku była w ażnym ele m entem b u d ow an ia reg io n a ln e j a rc h ite k tu ry bezpieczeństw a p a ń stw A zji Połu d niow o-W schodniej. D oku m e n t w skazyw ał, iż w perspektyw ie region ten pow inien być w o ln y od ja k ie jk o lw ie k ing ere ncji zew nętrznych m ocarstw . Z am ierzen ie takie, już sam o w sobie było śm ia łym posunięciem , b io rą c pod uw agę przeszłość kolonialną
18 P o w o ła n ie d o życia S to w a rz y s z e n ia K ra jó w A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j AS E A N b yło p o p rz e d z o n e d w ie m a n ie u d a n y m i in ic ja ty w a m i. P ierw sza z nich m ia ła m iejsce w 19 6 1 roku w B a ng ko ku , kie d y to T a jla n d ia , F e d e ra cja M a la js k a i Fili p in y u s ta n o w iły S to w a rzysze n ie A z ji P o łu d n io w e j. Je d n akże w m o m e n c ie p rz e k s z ta łc e n ia Federa cji M a la js k ie j w M a le zję i p rz y łą c z e n ia d o k r a ju części B o rn e o w 1 9 6 3 ro k u , n a c o n ie z g o d z iły się F ilip in y S to w a rzysze n ie z a p rz e s ta ło d z ia ła ln o ści. Po ro z w ią z a n iu S to w a rzysze n ie A z ji P o łu d n io w e j n ie m a l n a ty c h m ia s t, bo w ty m s a m ym roku, p o d ję to d r u g ą p ró b ę in te g ra c ji k ra jó w A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j p o d n a z w ą M a p h ilin d o . M a le z ja , F ilip in y i In d o n e z ja p o s ta n o w iły przez w s p ó ln e d z ia ła n ia z a p e w n ić k o o p e ra c ję w d z ie d z in ie e k o n o m ic z n e j, m ilita rn e j, k u ltu ra ln e j i s o c ja ln e j. J e d n a kże k o n flik ty p o m ię d z y M a le z ją a In d o n e z ją i F ilip in a m i s p ra w iły , iż in ic ja ty w a M a p h ilin d o nie p rz y n io s ła z a m ie rz o n y c h re z u lta tó w . Szerzej zob.: N . T a rlin g , op. cit.
19 D e k la ra c ja z B a n g ko ku (1 9 6 7 ), d o s tę p n a : w w w .a s e a n s e c .o r g /3 6 2 8 .h tm , (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
20 D e k la ra c ja o W o ln o ś c i, Pokoju i N e u tra ln o ś c i (1 9 7 1 ), d o stę p n a : w w w .a s e a n s e c .o rg /3 6 2 9 .h tm , (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). 21 Ib id e m .
k rajów A zji Południow o-W schodniej, zależności ekonom iczne, ja k rów nież geostra- tegiczne położenie.
W dziesięć la t od ratyfiko w an ia deklaracji założycielskiej ASEAN oraz przez pry zm a t działań wojennych w W ie tn am ie , członkowie Stowarzyszenia ra tyfiko w ali w in donezyjskim mieście Bali dwa ważne dla dalszej w spó łpracy w regionie dokum enty - D eklarację Jedności Krajów ASEAN22 (D e claratio n o f ASEAN Concord) oraz Traktat 0 Przyjaźni i W sp ó łp ra cy23 (Treaty o f A m ity a n d C ooperation).
D eklaracja Jedności Krajów ASEAN obejm uje m anifestację solidarności i jedności krajów Azji Południowo-W schodniej w zakresie bezpieczeństwa regionu, w spółpracy ekonom icznej, politycznej i społecznej.
W zakresie bezpieczeństwa politycznego kraje ASEAN jednogłośnie uznały, iż po lityczna stabilizacja członków Stowarzyszenia je s t jednym z głównych p rio ryte tó w re gionalnej integracji. Podkreślano, iż stabilność w regionie je s t ściśle skorelow ana z w y siłkam i na rzecz u trzym ania m iędzynarodow ego bezpieczeństwa i pokoju. Zdaniem m in istrów spraw zagranicznych krajów ASEAN, regionalna solidarność, w spólne ko rzyści z in teg ra cji oraz zasada w zajem nego poszanowania p aństw członkowskich Azji Południowo-W schodniej, pow inny przyczynić się do pokojowego przezwyciężania różnic w regionie, zakończenia wszelkich sporów i konfliktów najszybciej ja k to moż liwe oraz dalszego zacieśniania w spó łpracy politycznej przyw ódców regionu24.
W zakresie bezpieczeństwa ekonom icznego, D eklaracja Jedności Krajów ASEAN w zyw ała do lepszego (bardziej efektywnego) w ykorzystania posiadanych czynników produkcji i osiągnięcia większej kom plem entarności s tru k tu r gospodarczych. Podjęte decyzje obe jm o w a ły kwestie w spó łpracy w zakresie żywności i energii, w spółpracy produkcyjnej i handlu.
W sp ó łp ra ca w zakresie żywności zw iązana była z zapew nieniem pom ocy Stowa rzyszenia ASEAN członkom znajdującym się w sytuacjach kryzysowych25. Partnerstwo w dziedzinie energii polegać m iało na w spółdziałaniu w zakresie produkcji energii 1 zapew nieniu bezpieczeństwa energetycznego w regionie. Założenia w spółpracy w zakresie produkcji oscylow ały w okół utw orzenia w spólnego parku przemysłowego, który na bazie surow ców i p roduktów krajów ASEAN zapew ni konkurencyjność produ kowanych w yro bó w przemysłowych na rynkach m iędzynarodow ych. W edług założeń D eklaracji Jedności Krajów ASEAN na w spółpracę przem ysłową skład ały się trz y ele m enty tj. Projekt przem ysłowy ASEAN (ASEAN In d u s tria l Project), Projekt kom plem en tarności przemysłowej (ASEAN In d u s tria l Complex) oraz Projekt przemysłowych jo in t ventures (ASEAN J o in t Ventures).
Projekt przem ysłowy ASEAN dotyczył budow y zakładów produkcyjnych w krajach należących do ASEAN, które m iały w ytw arzać dany p ro du kt na potrzeby całego re gionu. Projekt kom plem entarności przemysłowej m ia ł d oprow adzić do specjalizacji w śród krajów ASEAN. Każdy z krajów specjalizow ałby się w produkcji jed ne go tow aru na potrzeby całego Stowarzyszenia. Projekt przemysłowych jo in t ventures p oleg ał na 22 D e k la ra c ja Jedn o ści K ra jó w AS E A N (1 9 7 6 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /3 6 3 0 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
23 T ra k ta t o P rzyja źni i W s p ó łp ra c y (1 9 7 6 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /1 2 1 7 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). 24 D e k la ra c ja Jedn o ści K ra jó w AS E A N (1 9 7 6 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /3 6 3 0 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
25 D u ża część k ra jó w A S E A N je s t w zn a czn ym s to p n iu za le żn a od im p o r t u ż yw n o ści (np. S in g a p u r, B rune i). W a ż n y m czyn n ik ie m sq ró w n ie ż k a ta s tr o fy n a tu ra ln e , k tó re n ie k ie d y w z n a czn ym s to p n iu p rz y c z y n ia ją się d o z n iszcze n ia u p r a w r o l nych.
zaangażow aniu się sektora p ryw atnego z co najm niej dwóch krajów ASEAN i krajów trzecich w określone przedsięwzięcia produkcyjne. Produkty będące efektem takiej w spó łpracy objęte są preferencjam i w handlu w zajem nym .
D eklaracja Jedności Krajów ASEAN w zakresie handlu obejm ow ała intensyfi kację handlu w e w n ą trz ASEAN. Z ap rop on ow a no w ówczas utw orzenie Porozumienia o preferencyjnym handlu ASEAN (ASEAN Preferential Trade Agreem ents) jako celu długoterm inow ego. Idea preferencji handlow ych polegała na udzieleniu preferencji w wyniku negocjacji lub dobrow olnej propozycji, które to zostaną przeniesione na pozostałe kraje u grupow ania. O prócz stopniow ej liberalizacji handlu pom iędzy kra ja m i ASEAN akcentow ana była również konieczność ekspansji handlu Stowarzyszenia poza w łasne te ry to riu m oraz kwestia ustalenia w spólnych stra te g ii eksportow ych. W y m ieniane były głów nie p ro d u kty żywnościowe i surowce m ineralne jako te, które po w inn y zostać objęte w spólną stra te g ią eksportow ą ASEAN.
T raktat o Przyjaźni i W sp ó łp ra cy jako d ru gi z dokum entów podpisany 24 lutego 1976 roku, wskazywał, iż naczelnym celem Traktatu je st zapew nienie ustawicznego pokoju, przyjaźni i w spó łpracy w śród społeczności ASEAN, skutkującej w zm ocnieniem pozycji m iędzynarodow ej, regionalnej solidarności i zacieśnianiu więzi politycznych Stowarzyszenia26. A rty k u ł 2. Traktatu precyzow ał fu n d a m e n ta ln e zasady w ew nętrz nych relacji krajów członkowskich. Po pierwsze, zadeklarow ano w spólne poszano w anie niezależności, niepodległości, te ry to ria ln e j integralności i tożsam ości narodowej członków ASEAN. Po drugie, ustanow iono zasadę poszanowania i nieingerow ania w w ew nętrzne sp ra w y członków oraz pow strzym anie się od stosow ania innych form nacisku. Po trzecie, zobow iązano się do rozw iązyw ania sporów i konfliktów za pom ocą pokojowych środków i m etod. Po czw arte, przyjęto zasadę nieużyw ania sił zbrojnych w stosunku do innych członków Stowarzyszenia.
W zakresie w spó łpracy Traktat o Przyjaźni i W sp ó łp ra cy podkreślał konieczność p ogłębiania integracji w dziedzinie ekonom ii, techniki, nauki i sferze adm inistracyjnej. W spólna stra te g ia w dziedzinie rozwoju społeczno-ekonom icznego, rozwój infra struk tury, sfery badaw czo rozwojowej nadal pozostaw ały p riorytetem m ającym w zm ocnić bezpieczeństwo ekonom iczne regionu. Takie działania w espół ze stabilnością poli tyczną pow inny przyczynić się, zdaniem politycznych liderów krajów ASEAN, do roz woju ekonom icznego oraz w zrostu bezpieczeństwa w regionie, co z kolei skutkować będzie w zrostem pozycji Azji Południowo-W schodniej na arenie m iędzynarodow ej.
Kolejnym ważnym etapem w historii integracji Azji Południowo-Wschodniej było utworzenie strefy w olnego handlu ASEAN27. W ynika to z faktu, iż osiągnięcia wspól noty ASEAN w dziedzinie ekonom ii do początku lat 90. ubiegłego wieku były ograni czone, zaś ciężar integracji spoczywał na kwestiach politycznych. W styczniu 1992 roku w trakcie czw artego szczytu krajów ASEAN w Singapurze zdecydowano o utwo rzeniu strefy w olnego handlu krajów ASEAN (AFTA - ASEAN Free Trade Area). Celem tej inicjatyw y była elim inacja barier w handlu pom iędzy krajam i Azji
Południowo-26 T ra k ta t o P rzyja źni i W s p ó łp ra c y (1 9 7 6 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /1 2 1 7 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
27 Jak p o d k re ś la E. O z ie w ic z u tw o rz e n ie S tre fy W o ln e g o H a n d lu AS EAN b yło z w ią z a n e z p e w n ą „ m o b iliz a c ją " S to w a rzysze n ia , na k tó rą w p ły n ę ły z a c ie ś n ia ją c e się w ię zi g o s p o d a rc z e w in n y c h re g io n a c h , tj. p o w s ta n ie P ó łn o c n o a tla n ty c k ie j S trefy W o ln e g o H a n d lu NAFTA, E u ro p e js k ie g o O b s z a ru E ko n o m iczn e g o , a ta kże n ie p e w n o ś ć co d o w y n ik ó w R u ndy U r u g w a j s kie j p rz e ło m u la t 8 0 . i 9 0 ., szerzej: E. O zie w icz, D y le m a ty ro z w o ju g o s p o d a rc z e g o k r a jó w A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j
-W schodniej, która m iała na celu zintegrow anie regionu w jeden obszar zamieszkały przez ponad 500 m ilionów ludzi oraz pełne zrealizowanie celów AFTA do roku 2 0 0 8 28. Porozumienie o W spólnym Efektywnym Planie Ceł Preferencyjnych (CEPT- Com m on Ef fective Preferential T a riff Scheme) było kluczowym dokumentem, który określał sposoby realizowania zamierzeń AFTA. Plan CEPT obejm ow ał pierw otnie zam ierzenia zreduko w ania ta ry f celnych pom iędzy krajam i ASEAN do poziomu 0 -5 % do roku 2008. W 1994 roku m inistrow ie gospodarki krajów ASEAN przyjęli rok 2003 za końcowy etap realizacji zamierzeń AFTA, zaś w rok później term in ten został przesunięty na rok 2002.
Pewną konsekwencją troski o pokój w regionie Azji i Pacyfiku był T raktat ustana w ia ją cy Azję Południowo-W schodnią regionem w olnym od broni nuklearnej; zo stał on podpisany 15 g ru dn ia 1995 roku w Bangkoku29 (Treaty on the S outheast A sia N uc le a r Weapon-Free Zone). A rty k u ł 3. Traktatu stanow i, iż każdy członkowski kraj Sto warzyszenia ASEAN pow strzym a się od rozwoju i produkcji, w ejścia w posiadanie, składow ania, przewożenia oraz testow ania broni nuklearnej. Ponadto, kraje ASEAN zobow iązują się do nieskładow ania zarów no na lądzie, ja k i na m orzu wszelkich m ate ria łów radioaktyw nych, które m ogą być w ykorzystane do produkcji broni nuklearnej. Takie rozw iązanie zdaniem liderów Stowarzyszenia przyczyni się do postępu w za kresie nierozprzestrzeniania broni nuklearnej oraz zwiększenia pokoju i bezpieczeń stw a m iędzynarodow ego. Traktat u stan aw iają cy Azję Południowo-W schodnią jako re gion w olny od broni nuklearnej nie w ykluczał m ożliwości w ykorzystania technologii jąd ro w ych do celów cywilnych. W szczególności podkreślano, iż technologie nukle arne m ogą być w ykorzystane w projektach energetycznych przy zastosow aniu norm bezpieczeństwa rekom endowanych przez M iędzynarodow ą Agencję Energii A to mowej. W celu przestrzegania zasad za w a rtych w Traktacie liderzy ASEAN pow ołali Komisję ds. W ypełnienia Postanowień Traktatu. C złonkam i Komisji z urzędu są m ini strow ie spraw zagranicznych poszczególnych p aństw członkowskich Stowarzyszenia, którzy stoją na straży przestrzegania zasad za w a rtych w Traktacie. G dy okoliczności wskazują, iż postanow ienia niniejszego Traktatu są zagrożone, na w niosek co naj m niej jed ne go z p aństw członkowskich ASEAN m ożliwe je s t zw ołanie posiedzenia Ko misji. W takiej sytuacji dopuszczalne je s t w ezw anie państw a członkowskiego, które nie w yw iązuje się z postanow ień niniejszego Traktatu do podporządkow ania się w w yzna czonym czasie deklarow anym zobow iązaniom . W przeciwnym w ypadku większością 2 /3 głosów Komisja ma praw o do podjęcia kroków, które uzna za zasadne.
W ra z ze stopniow ym zacieśnianiem regionalnych więzi polityczno-ekonomicznych, ustaleniu p rio ry te tó w w spó łpracy w poszczególnych obszarach, kraje ASEAN o p ra cow ały dokum ent ukazujący W izję ASEAN 2 0 2 0 30 (ASEAN Vision 2020). Jest to pew nego rodzaju m anifest, w edług którego Azja Południowo-W schodnia w idziana jest jako region pokoju, sta bilizacji i w zrostu gospodarczego, zespolony przez dynam iczny
rozwój społeczno-ekonom iczny31.
28 S trefa W o ln e g o H a n d lu ASEAN (1 9 9 2 ), w w w .a s e a n s e c .o rg /v ie w p d f.a s p ? file = /p d f/a fta .p d f (d a ta d o stę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). 29 T ra k ta t u s ta n a w ia ją c y A zję P o łu d n io w o -W s c h o d n ią ja k o re g io n w o ln y o d b ro n i n u k le a rn e j (1 9 9 5 ), w w w .a s e a n s e c .
o r g / 2 0 8 2 . h t m , (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
30 W iz ja AS E A N 2 0 2 0 (1 9 9 7 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /1 8 1 4 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
31 L id e rzy k ra jó w AS E A N p o d k re ś la li „W ie rz y m y , iż g ó ry, rzeki i m o rz a re g io n u A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j nie b ę d ą n ig d y w ię c e j d z ie liły nas, a le z je d n o c z ą re g io n p o p rz e z p rz y ja ź ń , w s p ó łp ra c ę i w z a je m n y h a n d e l", p a trz : W iz ja A S E A N 2 0 2 0 , (1 9 9 7 ), w w w .a s e a n s e c .o r g /1 8 1 4 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
W zakresie regionalnego pokoju i bezpieczeństwa W izja ASEAN 2 0 2 0 odw ołuje się do Traktatu o Przyjaźni i W sp ó łp ra cy z 1976 roku jako podstaw ow ej deklaracji w yznaczającej międzysąsiedzkie stosunki w regionie. Zgodnie z przyjętą deklaracją, Azja Południowo-W schodnia postrzegana je s t jako region pokoju i stabilności, w olny nie tylko do broni nuklearnej, ale od jakiejkolw iek broni m asowego rażenia. Zasady w zajem nego poszanowania i zrozum ienia oraz dobrych stosunków międzysąsiedz- kich zgodnie z przyjętą W izją ASEAN 2020, przyczynią się do p rzełam ania różnic poli tycznych w regionie g w a ra n tu ją c stabilność polityczną, zrów now ażony rozwój gospo darczy oraz w zrost znaczenia Stowarzyszenia ASEAN w polityce m iędzynarodow ej.
W sp ó łp ra ca ekonom iczna, jako w ażny elem ent w W izji Stowarzyszenia ASEAN 2020, znalazła swój w yraz w Partnerstw ie na rzecz D ynam icznego Rozwoju, którego celem je s t utw orzenie stabilnego, bogatego i wysoce konkurencyjnego regionu go spodarczego ASEAN ze sw obodnym przepływ em tow arów , usług, inwestycji, kapitału oraz rów nom iernym rozwojem społeczno-ekonom icznym . Priorytetem będzie większa spójność i integracja ekonom iczna zm niejszająca różnice w rozwoju społeczno-eko nom icznym pom iędzy członkam i ASEAN, z poszanowaniem m u ltila te ra ln e g o sy stem u handlu m iędzynarodow ego pod auspicjam i Światowej O rga niza cji H andlu. W szczególności kraje ASEAN za de kla row ały gotow ość do utrzym ania stabilności m akroekonom icznej i finansow ej poprzez zacieśnianie w spó łpracy w tych obszarach. W zakresie handlu, W izja ASEAN 2 0 2 0 zakłada pełną realizację postanow ień Strefy W olnego H andlu ASEAN, liberalizację handlu usługam i, realizację postanow ień w za kresie strefy Inwestycji ASEAN do 2 0 1 0 roku, ja k również w olny przepływ inwestycji pom iędzy krajam i ASEAN do 2 0 2 0 roku.
Niezakłócone dostaw y nośników energii uznane zostały przez liderów ASEAN za w ażny elem ent nieskrępow anego rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa ekono micznego regionu. D latego też W izja ASEAN 2 0 2 0 zakłada ścisłą w spółpracę w za kresie d ostaw energii elektrycznej, gazu i wody. W tym zakresie, planuje się pow stanie w spólnej in fra s tru k tu ry dla całego Stowarzyszenia, tj. Sieci Elektrycznej ASEAN (ASEAN Power Grid), Sieci Przesyłowej Gazu (Trans-ASEAN Gas Pineline) oraz Sieci W o d ocią gow ej32 (W a te r Pineline).
W zakresie p op ra w y bezpieczeństwa politycznego regionu W izja ASEAN 202 0 przez p ryzm a t szacunku do w łasnej historii oraz dziedzictw a narodow ego, zakłada działania na rzecz budow y tożsam ości kulturow ej regionu. Liderzy ASEAN w ierzą w budow ę w ew nętrznie spójnej społeczności, w której rodzina jako podstaw ow a ko mórka społeczna oraz społeczeństwo obywatelskie, pełnią w ażną rolę w integracji w spó lno ty ASEAN. Zgodnie z założeniam i W izji ASEAN 2020, Azja Południowo- w s c h o d n ia pow inna w ypracow ać w spólne stanow iska w spraw ach, których rozw ią zanie m ożliwe je st tylko poprzez spójne regionalne działania. W szczególności roz w iązanie p ro ble m ó w zanieczyszczenia i d egradacji środowiska, przem ytu narkotyków, handlu ludźm i i zw alczaniem m iędzynarodow ej przestępczości, należy do najw ażniej szych priorytetów .
Plan z H an oi33 (H a N o iP la n o f A ctio n ) podpisany 15 gru dn ia 1998 roku obe jm o w a ł precyzję celów wyznaczonych w W iz ji ASEAN 2 02 0. W zakresie regionalnego bezpie
32 Ib id e m .
czeństwa i pokoju plan z H anoi o be jm o w a ł w zm ocnienie jedności i spójności m iędzy krajam i ASEAN poprzez w ypracow anie p ro g ra m ó w w spó łpracy b ilateralnej i regio nalnej w celu dalszego pogłębiania in teg ra cji w spó lno ty Azji Południowo-W schod niej. W szczególności Plan z H anoi w zyw ał do pokojowego zakończenia problem u M orza Południowochińskiego w oparciu o powszechnie przyjęte zasady praw a mię dzynarodow ego oraz do dalszej intensyfikacji w spó łpracy w zakresie bezpieczeństwa regionalnego w oparciu o w spółpracę m in istrów spraw zagranicznych i o brony po szczególnych państw. Również w zm ocnienie pozycji ASEAN w organizacjach m iędzy narodowych, a w szczególności na fo ru m O rga niza cji N a ro d ó w Zjednoczonych, na leży do celów za w a rtych w Planie z Hanoi.
W zakresie integracji ekonom icznej Plan z H anoi zakłada przyspieszenie reali zacji postanow ień Strefy W olnego H andlu ASEAN, a w szczególności osiągniecie po ziom u ceł 0 -5 % do roku 2000, zaś dla nowych członków ASEAN do roku 200 8 (dla W ie tn a m u okres ten został ustalony na rok 2003), uspraw nianie a d m in istra cji celnej poszczególnych krajów, ujednolicanie sta n d a rd ó w technicznych pro du któ w przem y słowych oraz przepisów związanych z regułam i pochodzenia tow arów . W zakresie in w estycji bezpośrednich wzywa do większego o tw arcia na w ew nątrzw spólnotow e in w estycje zagraniczne, dalszą elim inację b a rie r inwestycji zagranicznych oraz dążenie do w ypraco w yw an ia w spólnych s tra te g ii inwestycyjnych krajów ASEAN.
Kwestie zacieśnienia w spó łpracy regionalnej w zakresie integracji ekonomicznej zw iązane były również z problem em bezpieczeństwa żyw nościow ego regionu. Plan z H anoi przewiduje, iż Stowarzyszenie z jednej stron y pow inno zapew nić bezpieczeń stw o żywnościowe w regionie, z drugiej zaś w prow a dza ć zm iany w celu podniesienia konkurencyjności produkcji rolnej, zwiększając zarów no w ew n ątrzg ałęzio w y ja k i ze w nę trzny handel u grupow ania. Plan z H anoi zakłada pow stanie Systemu Inform acji Bezpieczeństwa Żyw nościow ego ASEAN (ASEAN Food S ecurity In fo rm a tio n System), który pozwoli na przew idyw anie i zapew nienie bezpieczeństwa żywnościowego Sto warzyszenia poprzez prognozow anie popytu i podaży podstaw owych p ro du któ w żyw nościowych w regionie. D odatkow o, przegląd polityki i stra te g ii w handlu żywnością poszczególnych członków Stowarzyszenia ma dodatkow o w zm ocnić bezpieczeństwo żywnościowe regionu.
Kolejnym w ażnym krokiem w rea liza cji w iz ji Stow arzyszenia ja k o regionu pokoju, s ta b iliz a c ji i w zro stu gospodarczego, zespolonego przez dynam iczny rozw ój spo łeczno-ekonom iczny było pod pisan ie D e kla ra cji Bali II34 na szczycie p a ń stw ASEAN w Bali w 2003 roku. Przyw ódcy p a ń s tw ASEAN podjęli decyzję o d oprow adzeniu do u tw orzen ia w 2 0 2 0 roku W s p ó ln o ty ASEAN (ASEAN C om m un ity). Podobnie ja k U nia Europejska, koncepcja W s p ó ln o ty ASEAN została o p a rta na trzech fila rach: w s p ó łp ra c y politycznej i bezpieczeństw a (ASEAN S e cu rity C om m un ity), w spó ł pra cy ekonom icznej (ASEAN E co no m ic C o m m u n ity) oraz w s p ó łp ra c y społeczno- k u ltu ra ln e j (ASEAN S o cio-C ultu ra l C om m un ity). Jak p o d kre ślali przyw ódcy krajów ASEAN, W s p ó ln o ta ASEAN będzie kolejnym krokiem ku „dalszej in te g ra c ji pom iędzy kra ja m i i społecznościam i ASEAN p rze kształca jąc region zróżn ico w an y kulturow o i ekonom icznie w o bsza r zrów no w ażo ne g o w zrostu gospodarczego, pokoju, regio nalnej so lid a rn o ści i h a rm o n ii".
W zakresie w spó łpracy politycznej i bezpieczeństwa przyw ódcy krajów ASEAN podkreślali konieczność pokojow ego w spółistnienia krajów ASEAN akcentując prawo każdego z członków Stowarzyszenia do prow adzenia w łasnej suwerennej polityki za granicznej i obronnej w zależności od politycznych, ekonom icznych i społecznych racji poszczególnych państw. Z am anifestow ano, iż w spółpraca polityczna i w zakresie bez pieczeństwa pow inna być prow adzona w kontekście troski o pokój i bezpieczeństwo w całym regionie Azji i Pacyfiku, oraz w oparciu o w spółdziałanie z O N Z i innym i regio nalnym i o rg an izacjam i odpow iedzialnym i za pokój i bezpieczeństwo. W perspektywie, zdaniem liderów ASEAN, Stowarzyszenie pow inno w ypraco w ać nowe fo rm y w zm ac niające bezpieczeństwo w regionie takie ja k zapobieganie konfliktom , scenariusze roz w iązyw ania konfliktów oraz w spieranie i m on itorow anie procesów pokojowych po za kończeniu konfliktów.
W zakresie w spółpracy ekonom icznej poprzez D eklarację Bali II, liderzy państw ASEAN zadeklarow ali utw orzenie W sp ó ln o ty Gospodarczej ASEAN do roku 2020. W edług zam ierzeń, W sp ó ln ota G ospodarcza ASEAN za gw a ra n tu je pow stanie konku rencyjnego regionu z w olnym przepływ em dóbr, usług, inwestycji, redukcją ubóstwa i rów nom iernym rozwojem społeczno-ekonom icznym . Powstanie w spólnego rynku, jako efektu dalszego pogłębiania in teg ra cji ekonom icznej w perspektyw ie przekształci Sto warzyszenie w konkurencyjny i w yodrębniony z gospodarki św iatow ej region. Liderzy państw ASEAN w yodrębnili 11 sektorów gospodarki które pod auspicjam i poszczegól nych p aństw Stowarzyszenia stanow ić będą podstaw ow y p rio ry te t w pogłębianiu in te gracji regionalnej i konkurencyjności m iędzynarodow ej. Z aapelow ano o dalszą libe ralizację handlu w ew nątrzgałęziow ego, elim inację b a rie r pozataryfow ych oraz w zrost w ysiłków na rzecz szybszego w dra ża n ia postanow ień strefy W olnego H andlu ASEAN, Strefy Inwestycji ASEAN oraz uzgodnień dotyczących liberalizacji handlu usługam i.
W zakresie w spó łpracy społeczno-kulturalnej kraje ASEAN podkreślały koniecz ność w spó łpracy w zakresie rozwoju społecznego ASEAN oraz budow y społeczeństwa obyw atelskiego. Duże nadzieje pokładano w ekonom icznych korzyściach z integracji, szybszym rozwoju gospodarczym , który przyczyni się do w zrostu nakładów na edu kację, badania i rozwój oraz ochronę socjalną. W ażną rolę w jednoczącym się ugru pow aniu pełnić ma w spółpraca naukow o-kulturalna, która przyczyni się do przełam y w an ia różnic oraz budow y tożsam ości kulturow ej w regionie.
Podsum ow anie
Regionalna integracja krajów jako strategia wzm ocnienia bezpieczeństwa politycznego i ekonomicznego państw i regionów jest również adekwatna do sytuacji krajów Azji Połu dniowo-W schodniej. Zapoczątkowane w 1967 roku procesy skutkują pogłębieniem inte gracji w dziedzinie politycznej i ekonomicznej, co z kolei owocuje wzrostem bezpieczeń stwa politycznego i ekonomicznego nie tylko w samej Azji Południowo-Wschodniej, ale również w całej Azji i Pacyfiku. Podjęcie decyzji o powstaniu W spólnoty ASEAN w oparciu o fila ry w spółpracy politycznej i bezpieczeństwa, ekonomicznej i kulturalnej, pokazuje, iż Stowarzyszenie N arodów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN, jako ważny podm iot na stałe w pisuje się nie tylko w region Azji i Pacyfiku, ale w cały system międzynarodowy.
Bibliografia
ASEAN V is io n 2 0 2 0 , w w w .a s e a n s e c .o rg /1 8 1 4 .h tm (d a ta d o s tę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
B a ld w in R., A D o m in o T h e o ry o f R e g io n a liz m , C a m b rid g e 1 9 9 3 , M A : N a tio n a l B ureau o f E conom ic Research, NBER W o rk in g Paper N o. 4 4 6 5 .
Bożyk P., M is a la J., In te g ra c ja Ekonom iczna, W a rs z a w a 20 03 .
D e k la ra c ja Bali II (2 0 0 3 ), w w w .a s e a n s e c .o rg /1 5 1 5 9 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). D e k la ra c ja Jedności ASEAN, w w w .a s e a n s e c .o rg /3 6 3 0 .h tm (d a ta d o s tę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). D e k la ra c ja Jedności ASEAN, w w w .a s e a n s e c .o rg /3 6 3 0 .h tm (d a ta d o s tę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). D e k la ra c ja o W o ln o ś c i, Pokoju i N e u tra ln o ś c i (1 9 7 1 ), d o s tę p n a : w w w .a s e a n s e c .o rg /3 6 2 9 . htm (d a ta d o s tę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). D e k la ra c ja z B angkoku (1 9 6 7 ), d o s tę p n a : w w w .a s e a n s e c .o rg /3 6 2 8 .h tm (d a ta do stę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
E kon om iczne z a g ro ż e n ia b e z p ie c z e ń s tw a p a ń s tw . M e to d y i ś ro d k i p rz e c iw d z ia ła n ia , red.
K siężopolski K. M ., W a rs z a w a 2 0 0 4 .
F reitag -M ikka E., K ołodziej Z., P utkiew icz W., B e zp ie czeństw o e k o n o m ic z n e we w sp ółcze snym
św iecie , R adom 1996.
H a liż a k E., E k o n o m ic z n y w y m ia r b e z p ie c z e ń s tw a n a ro d o w e g o i m ię d z y n a ro d o w e g o , [w:]
E kon om iczne z a g ro ż e n ia b e z p ie c z e ń s tw a p a ń s tw . M e to d y i ś ro d k i p rz e c iw d z ia ła n ia ,
red. K. M . K siężopolski, W a rs z a w a 2 0 0 4 .
Bezpieczeństwo n arodow e Polski w X X I wieku: wyzwania i strategie, red. R. Jakubczak, W arszawa.
K am ecki Z. (1 9 6 7 ), P ojęcie i ty p y in te g ra c ji g o s p o d a rc z e j, [w :] Teoretyczne p o d s ta w y re g io
n a ln e j in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j. W y b ra n e teksty, red. J. M is a la , Radom 2 0 0 4 .
Ładyka S., Z te o rii in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j. Teoretyczne a s p e k ty k o rz y ś c i z m ię d z y n a ro d o w e j
re g io n a ln e j in te g ra c ji g o s p o d a rc z e j, W a rs z a w a 2 0 0 7 .
M a c h lu p F., In te g ra c ja g o s p o d a rc z a , n a ro d z in y i ro z w ó j id ei, W a rs z a w a 1986.
M ichałowski S., Bezpieczeństwo ekonom iczne w stosunkach W schód-Zachód, W arszaw a 1990. M is a la J., Teoretyczne p o d s ta w y re g io n a ln e j in te g r a c ji g o s p o d a rc z e j. W y b ra n e te k s ty ,
Radom 2 0 0 4 .
O z ie w ic z E., D y le m a ty ro z w o ju g o s p o d a rc z e g o k ra jó w A z ji P o łu d n io w o -W s c h o d n ie j n a tle
p ro c e s ó w g lo b a liz a c y jn y c h , G dańsk 2 0 0 7 .
Plan z H a no i (1 9 9 8 ), w w w .a s e a n s e c .o rg /6 8 7 .h tm , (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 )
P rocesy in te g ra c y jn e we w sp ó łcze sn e j g o s p o d a rc e ś w ia to w e j, red. E. O ziew icz, W a rs z a w a
2 0 0 1 .
S trefa W o ln e g o H a n d lu ASEAN (1 9 9 2 ), w w w .a s e a n s e c .o rg /v ie w p d f.a s p ? file = /p d f/a fta .p d f (d a ta d o s tę p u : 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ).
T a rlin g N., The C a m b rid g e H is to ry o f S o u th e a s t A sia , Vol. 1: From E a rly Tim es to c. 1 8 0 0 , C a m b rid g e U n iv e rs ity Press 19 92 .
T raktat o Przyjaźni i W spółpracy, w w w .a s e a n s e c .o rg /1 2 1 7 .h tm (data dostępu: 12.12.2008). T ra k ta t u s ta n a w ia ją c y A zję P o łu d n io w o -W s c h o d n ią ja k o reg io n w o ln y od b ro n i n u k le a rn e j
(1 9 9 5 ), w w w .a s e a n s e c .o rg /2 0 8 2 .h tm (d a ta d o s tę p u 1 2 .1 2 .2 0 0 8 ). W o rld Bank, Trade Blocks, „P o lic y Research R e p o rt" 2 0 0 0 , N o. 2 0 8 0 9 .
Z alew ski S. (książka w p rz y g o to w a n iu ), B e zp ie czeństw o p o lity c z n e p a ń s tw a . S tu d iu m in s ty
