Waldemar Chrostowski
"Early Christianity in Context.
Monuments and Documents", eds. F.
Manns, E. Alliata, Jerusalem 1993 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 64/4, 159-161
a o b jaśn ien iam i P ism a z d a rz a ło się, że k o m en ta rz e staw ały się in te g raln ą częścią Biblii H ebrajskiej. N ie b ra k o w ało też ró żn y ch m o dyfikacji w p ro w ad z o n y ch d o k siąg tra k to w a n y ch ja k o święte. T ek st Biblii H eb rajsk iej to re zu lta t u trw a le n ia n a piśm ie trad y cji przyjętej przez duch o w y ch p rzyw ódców w czesnojudaistycznych, n a co m ogły m ieć w pływ także sugestie g ra m a ty k ó w alek san d ry jsk ich .
K siążkę z am y k a in d ek s a u to ró w , m iejsc biblijnych i sta ro ży tn y ch pism po zab ib lijn y ch (s. 171-183). B ardzo sta ra n n ie i pięknie w y d a n a stan o w i p iąty to m serii C ontributions to Biblical
E xegesis a n d Theology. Z aletą ro z w aż a ń jes t u św iadom ienie czytelnikow i, że nie chodzi
b ynajm niej ty lk o o zaw iłą p ro b le m a ty k ę h isto ry czn ą, lecz o kw estie, k tó re m ają isto tn e znaczenie d la p o z n a n ia i zro zu m ien ia o k resu m ięd zy testam en to w eg o o ra z późniejszego rozejścia się d ró g S ynagogi i K ościoła. B iblia często b yw ała o fia rą n ara sta ją c ej k o n fro n tacji i w rogości, k tó re w y d atn ie rzu to w ały n a jej o b jaśnianie. P o d o b n e u w a ru n k o w a n ia i procesy d o c h o d zą d o głosu rów nież i dzisiaj. D la te g o w a rto c o fn ąć się w przeszłość, ab y u n ik n ąć p o w ta rza n ia stereo ty p ó w i p o p a d a n ia z n iep o trze b n e je d n o s tro n n o ś ci.
ks. W aldem ar C hrostow ski, W arszawa
F. M A N N S - E. A L L IA T A (E d ts.), E arly C hristianity in C o n text. M on u m en ts and
D ocum ents, S tu d iu m Biblicum F ra n c is ca n u m - C ollectio M a io r 38, F ra n c isca n P rin tin g
Press, Jeru salem 1993, s. 522.
W łaścicielem tej cennej książki stałem się d ę ść nieoczekiw anie. O p ro w ad z a ją c p o d koniec w rześnia 1994 r. g ru p ę pielgrzym ów p o Ziem i Świętej sp o tk a łe m w Jero zo lim ie ab solw entkę A T K , m gr A n n ę K u śm irek , k tó ra o trz y m a ła roczne sty p en d iu m n a stu d ia w U niw ersytecie H eb rajsk im . W m ia rę m ożliw ości b ra ła u dział we w spólnym pielg rzy m o w an iu . N a z a k o ń czenie uczestnicy zaw sze o trzy m u ją p a m ią tk i, od w zajem n iając też zazw yczaj wysiłek p rzew o d n ik a. D zięki sugestii p. A n n y o trzy m ałem o d g ru p y w łaśnie ten u p o m in ek .
S ta ran n ie i pięknie w y d an a k siążk a u p a m ię tn ia ju b ileu sz 70-lecia u ro d z in , ja k i w 1993 r. o b ch o d ził ks. E m an u ele T e s t a , fran cisz k ań sk i b ib lista i arch eo lo g . M ieszk ający o d 1957 r. w Jerozolim ie, je s t jed n y m z najlepszych specjalistów w dziedzinie b a d a n ia p o c zą tk ó w i n a tu ry K o ścio ła Jerozolim skiego. Jego k arierę zap o c zą tk o w a ła p ra c a d o k to rs k a II Sim bolism o dei
Giudeo-Cristiani, w y d a n a w 1962 r. w Jerozolim ie. W ciąg u 30 lat, ja k ie upłynęły od tam tej
p o ry , u k aza ło się p o n a d 100 a rty k u łó w i ro z p ra w pośw ięconych rzeczyw istości i sym bolice m acierzystego K ościoła chrześcijaństw a. Z w ieńczeniem n au k o w eg o d o ro b k u sta ła się k siążka
The Faith o f the M other-C hurch o f Jerusalem , w y d an a w 1990 r., tak że w Jerozolim ie. P ro fe so r
E. T e s t a je s t zw iązany z d o sk o n a le zn an y m w Polsce F ra n c iszk a ń sk im S tu d iu m Biblijnym, m ający m siedzibę w p o b liż u m iejsca, gdzie ro zp o czy n a się „V ia D o lo ro s a ” . W łączył się on i p ro m o w a ł p ionierskie b a d a n ia , p o n iew aż nasze ro zezn an ie o p o c z ą tk a c h K ościoła w Jero zo lim ie - m im o iż b a d a n ia tej p ro b lem a ty k i rozpoczęły się p o d koniec X IX w. - p o zo staje w ciąż frag m en tary czn e . T ym razem uczniow ie, koledzy i przyjaciele uczonego uczcili go p u b lik u ją c to m je m u d ed y k o w an y . T o b a rd z o p ię k n a trad y c ja i ze wszech m iar g o d n a n aślad o w an ia.
K siążk a sk ład a się z d w ó ch części. Pierw sza (s. 27-350) obejm uje stu d ia archeologiczne, d ru g a (s. 351-510) zaw iera arty k u ły n a te m a t ź ró d eł literackich. T o ro zró żn ien ie p o k azu je, że w spółczesna refleksja n ad p o c zą tk a m i ch rześcijań stw a w Z iem i Św iętej p o w in n a uw zględniać z aró w n o b a d a n ia z ab y tk ó w k u ltu ry m ateria ln ej, ja k i św iadectw piśm ienniczych. C zasem jed n e są przeciw staw iane d ru g im . T a o pozycja stan o w i p o c h o d n ą ogólniejszego n astaw ienia. Byw a fo rm u ło w a n a teza, że człow iek p ra cy (H om o fa b er ) jes t b ardziej w iarygodny, niż człow iek p ió ra (H om o scriptor), b o ten dru g i znacznie łatw iej i skuteczniej forsuje swój p u n k t w idzenia czy interes, co m oże być przyczyną licznych dezinform acji. N a w et jeżeli to przeciw staw ienie jes t p rz esa d zo n e, m a je d n a k w sobie coś z p raw d y . I d late g o arch eo lo g ia stan o w i bezcenne w sparcie i uzupełnienie d la historii. E uzebiusz z C ezarei in fo rm u je o 15 b isk u p a ch „z o b rz ez a n ia ", k tó rz y stali n a czele K o ścio ła Jero zo lim sk ieg o w je g o p o czątk ach . T a in try g u jąca w zm ian k a niem al zaw sze p ro w o k o w ała zain tereso w an ie b ad aczy tym n ajbardziej,w ęzłow ym ok resem dziejów chrześcijaństw a.
C ałość ro zw ażań o tw iera w stęp d o oby d w u części, z aty tu ło w an y A S u rvey o f R ecent
przeg ląd zasad n iczy ch p o sz u k iw a ń n a u k o w y ch o d n o śn ie d o p o c zą tk ó w K o ścio ła w Ziem i Św iętej, p o d jęty ch w ciąg u o sta tn ie g o ćw ierćw iecza, czyli o d k o ń ca lat 60-tych. A u to r ch ara k te ry zu je głów ne o śro d k i b a d a ń : szkołę a m e ry k ań s k ą , ro zw ijającą w stu d iach nad w czesnym chrześcijaństw em w P alesty n ie p a ra d y g m a t socjologiczny i m odel a n tro p o lo g ii ku ltu ro w ej; szkołę niem iecką, k tó rej geneza i osiągnięcia łączą się z z asto so w an iem d ialek ty k i H egla; szkołę w ło sk ą, c en io n ą zw łaszcza za s tu d ia o p ro fd u p atry sty czn y m ; szkołę fran cu sk ą, ek sp o n u jąc ą znaczenie stu d ió w n a d a p o k ry fa m i; szkołę h iszp ań sk ą, z asłu żo n ą przede w szystkim dzięki zw ró cen iu uw agi n a o becność tec h n ik rab in iczn y ch w N o w y m T estam encie; w reszcie szkołę izraelsk ą, sk o n c e n tro w a n ą n a b a d an iac h sto su n k ó w chrześcijańsko-żydow s- kich w I i II w ieku. W szystkie szkoły b io rą p o d uw agę rezu lta ty p o szu k iw ań archeologicznych i w ielo k ieru n k o w e stu d ia literackie. „ O g ro m n a ró ż n o ro d n o ś ć p rzed m io tó w b a d a ń - p atry s- ty k a, a rch eo lo g ia, a p o k ry fy , lite ra tu ra ra b in icz n a - sk ła n ia k u niezbyt pospiesznie d o k o n y w a nej syntezie. Lecz k a ż d a sy n teza p o w in n a być o tw a rta n a now e o d k ry c ia ” (s. 21).
N a pierw szą część m o n u m e n taln ej p u b lik acji sk ła d a się 17 a rty k u łó w . O to ich ty tuły i au to rz y : A sp ects o f R om an Sep p h o risin the L ig h t o f R ecent A rcheology (E. Μ . M e y e r s), L a
tradizionale casa di S im on P ietro a C afarnao a 25 anni dalla sua scoper ta (S. L о f f r e d a). E ncore des judéo-chrétiens au G olan? (C. D a u p h i n ) , D er christliche Z io n : vor oder nachkonstantinisch? (R . R i e s n e r), M o u n t G arizim and the Sam aritans, The «Sam a rita n » Sarcophagi, Q edum im - A S am aritan S ite o f the R om a n -B yza n tin e Period, The R itu a l B aths (M iq v a 'o t) a t Q edum im a n d the O bservance o f R itu a l P u rity A m o n g the Sam aritans, o raz Sam aritan Synagogues ( Y . M a g e n ) , The G reek Inscriptions in the Sam aritan Synagogue a t El K hirbe with S o m e Considerations on the Function o f the Sam a rita n Synagogue in the L a te R om an p e rio d (L. D i S e g n i), The M a m p sis G ym nasia a n d Their L a te r H isto ry - Prelim inary R ep o rt and Interpretation (A . N e g e v ) , Christian Secondary Use o f Jew ish B urial Caves in Jerusalem in the L ig h t o f N e w E xcavations a t the A celdam a T om bs ( G. A v n i), M o n a stic Cells in the D esert o f G erasim us near the Jordan ( J . P a t r i c h - B . A r u b a s - B . A g u r ) , H oly S ite s in the Vicinity o f the M o n a ste ry o f C hariton (Y . H i r s с h f e 1 d). L a chiesa del P rete IVa ’il a U m m a l-R asas - K astron M e fa s in G iordania ( M . P i с с i r i 11 o), Ceram ica dalio scavo della chiesa di W a ’il a U m m al-R asas (E. A 11 i a t a ) o ra z L o s m onjes y la evangelizaciôn del m undo rural sirio (I. P e n a).
P o b ieżn y rzu t o k a p o zw ala zauw ażyć, że K ośció ł n a ob szarze P alestyny sk ła d ał się nie ty lk o z Ż ydów , k tó rzy u znali Jezu sa ja k o M esjasza, lecz tak że z S a m a ry ta n i chrześcijan p o c h o d z e n ia p o g ań sk ieg o . W a rto o d n o to w a ć „g eo g rafię” w czesnego ch rześcijaństw a. Jego głów ne o śro d k i to - p ró c z Je ro zo lim y - Seforis i K a fa rn a u m w G alilei, S a m aria, być m oże G o la n i ró ż n e rejo n y P u sty n i Ju d zk iej, gdzie zro d ziło się życie m o n asty czn e, o ra z Z ajo rd an ie. N ie sp o só b szczegółow o oceniać poszczególne arty k u ły . N a w yróżnienie zasługują jed n a k ro zw ażan ia, k tó re p rzed ło ży ł S. L o f f r e d a n a tem at d o m u S zy m o n a P io tra w K a farn a u m (n a d k tó ry m w lata ch 80. z b u d o w a n o p iękny kościół) i d y lem at z azn aczo n y w ty tu le a rty k u łu R . R i e s n e r a, czy tzw . ch rześcijań sk i Syjon p o c h o d zi z czasów przed - czy p o k o n sta n ty ń s - kich. D u żą w arto ść m a pięć a rty k u łó w o p o c z ą tk a c h chrześc ijań stw a n a terenie S am arii, k tó re n a p isał a rch e o lo g izraelski Y. M a g e n. Z ciekaw ością czy ta się tek st, k tó ry w yszedł spod p ió ra hiszp ań sk ieg o specjalisty, nazw iskiem 1. P e n a , pośw ięcony zw iązkom m iędzy m o nastycyzm em a ew angelizacją w iosek n a terenie Syrii.
C zęść d ru g a zaw iera 11 stu d ió w o p ro filu literackim . O to one: The Collection o f
B eatitudes in H ebrew and in G reek ( 4Q 525 1-4 and M t 5,3-12) - E. P u e с h , « A pocalyptic» and Territoriality (B. J. M a 1 i n a), L ’indem oniato e il fes ta io lo L c 7,34-35 ( M t 11,18-19) sullo sfondo della tradtzione sapienziale biblico-giudaica (E. B o s e t t i - A . N i c c a c c i ) , Justin M a r ty r on Jew s, C hristians and the Covenant (E. F e r g u s ο n), L a tipologia di Giacobbe in Giustino (C. N о с e). L a liste des prem iers éveques de Jérusalem (F. M a η n s), L a onom àstica: m éto d o herm enéutico en el tex to hebreo y targum ico a Genesis (L. D i e z M e r i n o ) , / / testam ento di A dam o in un codice arabo della Biblioteca A m brosiana (E. G a 1 b i a t i), L ’apocrifo « S to ria d i G iuseppe fa le g n a m e» e i suoi apporti m ariologici ( I . G r e g о), L e om elie di S. G irolam o su M arco 1 (L. С i g n e 11 i) o ra z «prim o incontro tra C ristianesim o e Islam ism o». D a un m anoscritto della Biblioteca A m brosiana (L. M o r a 1 d i). M n ó stw o ciekaw ego
m a te ria łu zaw ierają tek sty , k tó re nap isali E. P u e c h , B. J. M a l i n a , E. F e r g u s o n , F. M a n n s , L. D i e z M e r i n o i L. M o r a l d i , lecz i p o z o stałe są n a p ew n o w arte przeczytania.
K siążkę o tw ierają listy g ratu lacy jn e sk iero w an e d o ju b ila ta przez g eneralnego p rze ło żonego fran ciszk an ó w o ra z k u sto sza Ziem i Św iętej. P o nich n a stęp u je bibliografia pu b lik acji n au k o w y ch , ja k ie n a p isał E. T e s t a (łącznie 123 pozycje). C ało ść zam y k a w ykaz sk ró tó w i indeks. W książce u m ieszczono m n ó stw o fo to g rafii, m ap , w ykresów i planów , co d o b rz e ilu stru je p rzed ło żo n e w yw ody o ra z p rzybliża realia Z iem i Świętej.
Z m eto d o lo g iczn eg o p u n k tu w idzenia zestaw ienie re z u lta tó w o d k ry ć archeologicznych i b a d a ń źródeł literack ich o zn acza w y k o rzy stan ie d w ó ch o d m ien n y ch m eto d naukow ych. P o w o d u je to , że w kw estiach, k tó re n aśw ietla zaró w n o a rch eo lo g ia ja k i św iadectw a piśm iennicze w nioski uczonych byw ają z ask ak u jąco rozbieżne. L e k tu ra książki p okazuje ró ż n o ro d n o ś ć w y n ik ają cą z fa k tu , że jej a u to rz y w yw odzą się z ró żn y ch szkół, k rajó w i religii. G łó w n e w yzw anie, ja k ie m u sta rali się sp ro stać, p olegało n a tym , ab y d o k o n a ć rzetelnej in te rp reta cji i oceny fak tó w , stro n iąc od je d n o s tro n n o ś c i i ideologizacji w ypracow anych kon k lu zji. T a k d la w yznaw ców ju d a iz m u ja k i d la chrześcijan w zgląd n a sytuację religijną w P alestynie w pierw szych stuleciach naszej ery m a o g ro m n e znaczenie. P ro f. E. T e s t a pośw ięcił niem al całe życie i dzia łaln o ść kw estiom , k tó re w d ed y k o w an ej m u książce podjęli jeg o w ychow ankow ie i koledzy. C zytelnicy z n ajd ą w niej im pulsy d o g ru n to w n y ch przem yśleń z ag ad n ień d o b rz e zn an y ch i często d y sk u to w an y c h , a także d o zazn ajo m ien ia się z now ym i k ieru n k a m i b a d ań . Jest to le k tu ra n iezb ęd n a dla k ażdego, k to chce lepiej p o z n ać p oczątki i n a tu rę ch rześcijaństw a o ra z prześledzić rozchodzenie się d ró g Synagogi i K ościoła.
ks. W aldem ar C hrostow ski, W arszawa
L o veday A L E X A N D E R , The P reface to L u k e ’ Gospel. L ite rary C o n v e n tio n a n d Social C o n tex ts in L u k e 1,1-4 a n d A cts 1,1 (S N T S M 78; C am b rid g e 1993) ss. 250.
S tała się ju ż praw ie d o g m ate m o p in ia b azu jąca n a języ k u , stylu i treści pro lo g ó w , że Ł u k asz przy ich p isan iu w zo ro w ał się n a w p ro w ad zen iach h isto ry k ó w greckich i rzym skich. W ten sp o só b p ró b u je się określić g a tu n e k literacki Ł k -D z A p ja k o ,,k ery g m aty czn ą h isto rię” . K u tej teo rii sk łan ia się jeszcze n ied aw n o o p u b lik o w an a n a ten te m a t w A n a le k ta Biblica k siążk a F. O ' F e a r g h a i l ' a The Introduction to L u k e -A c ts (R o m e 1991).
K siąż k a L oveday A l e x a n d e r je s t p ró b ą u k a z a n ia całkiem now ego spojrzenia n a d o ty ch czaso w ą opinię. A u to rk a w b a rd z o d o k ład n y m stu d iu m p ro lo g ó w d o dzieł greckich i rzym skich n a przestrzeni o d V w. p rzed C h r. d o II w. p o C h r. sta ra się w ykazać, że p ro lo g Ł u k asza w y k azu ją p o d o b ie ń s tw a nie tyle z dziełam i h isto ry k ó w ile z tzw. n au k o w ą i techniczną lite ratu rą. Jeżeli p ro lo g ii d o dzieł h istorycznych w y k azu ją pew ne a nalogie, o wiele więcej m o żn a ich znaleźć w lite ra tu rze nau k o w ej. D lateg o a u to rk a zaczyna zasad n iczą część sw ego stu d iu m od d o k ład n ej an alizy p ro lo g ó w d o dzieł h isto ry czn y ch i n au k o w y ch (rozdz. III, IV i V). Pierw sze dw a rozdziały są pośw ięcone o b ecn em u stan o w i b a d a ń i określeniu p rz ed m io tu poszu k iw ań . T y m p rz ed m io tem m ają być p ro lo g i, k tó re p o d o b n ie ja k Ł k 1,1-4 i D z 1,1 w y k azu ją tak ie sam e lub p o d o b n e cechy ja k zw ięzłość (jed n o zd an ie), pierw sza oso b a i jej nagłe zniknięcie w n a rra c ji, d ed y k acja w drugiej o sobie z im ieniem w w ołaczu, b ra k p o w iązan ia z n a stęp u jąc ą n a rra c ją , i w p ro lo g u d o drug ieg o to m u po w tó rzen ie im ienia w w ołaczu razem z k ró tk im streszczeniem pierw szego to m u . Z atem A l e x a n d e r analizuje p ro lo g i d o dzieł h istorycznych, k tó ry ch n a m arginesie p o z o stało niew iele z ta k bogatej tradycji. P o d staw o w y m odel w p ro w ad zeń d o dzieł histo ry czn y ch z o stał u stalo n y w V w. przed C h r. p rzez H e ro d o ta i T ucydidesa. N a przestrzen i w ieków zach o w ał o n zasad n iczo wszystkie p o d staw o w e cechy. M o ż n a p o śró d nich w ym ienić imię a u to ra w trzeciej o so b ie z p rzed staw ieniem jeg o o so b y (z czasem z an ik n ęła ta cecha i nie z o sta ła przejęta przez pisarzy łacińskich); ze w zględu n a trzecią o so b ę d ed y k acja w drugiej o sobie nie była w zw yczaju (po raz pierw szy pojaw iła się w A ntiq u ita tes J. F law iu sza, k tó re nie są je d n a k dziełem h istorycznym w sensie ścisłym, stą d n ajp ra w d o p o d o b n iej nie p rzestrzeg ał k a n o n u ); przed m io t książki był p o d a n y z ara z w pierw szym z d an iu i n astęp n ie szczegółow o o m ó w iony; w z ak o ń czeniu p ro lo g u n iek tó rzy p o d a ją rów nież cel i p lan dzieła; dłu g o ść p ro lo g u je s t p ro p o rc jo n a l n a d o długości dzieła (od kilk u d o k ilk u n a stu stron); przejście m iędzy p ro lo g iem a tekstem jest b a rd z o łag o d n e, często n aw et sygnalizow ane. Ju ż co d o sam ej fo rm y , w p ro w ad zen ia do dzieł h istorycznych tak ic h ch o ćb y a u to ró w greckich ja k H e ro d o ta , T u cy d id esa czy Polibiusza. na k tó ry ch najczęściej p o w o łu ją się zw olennicy histo ry czn eg o c h a ra k te ru p ro lo g ó w Ł ukasza,
