Ordowickie akritarchy bloku górnośląskiego

Ordowickie akritarchy bloku górnoœl¹skiego

Monika Jachowicz*

Ordovician acritarchs from the Upper Silesian Block. Prz. Geol., 53: 756–762.

S u m m a r y. Lower Palaeozoic sediments of the Upper Silesia Block have not been equally well investigated. Lower Cambrian sediments found in the southern and eastern marginal parts are so far best recognized. Sediments younger than Lower Cambrian (Middle Cambrian and Ordovician) are documented only in some boreholes. This paper presents new data about the distribution of Ordovician acritarch assemblages in this area. Ordovician microfossils were documented in three boreholes: 45–WB, 43–WB and 24–WB. In case of the latter, they represent the first stratigraphic record. The oldest assemblages of Llanvirn age were recorded in the borehole 43–WB. The Llanvirn and Caradoc sediments may also occur in the borehole 24–WB. Acritarchs known mainly from Middle Ordovician–Caradoc occur in the profile 45–WB. The microfossil assemblages recorded in Ordovician sediments of the Upper Silesia Block show mixed character, with genera and species typical for both Baltic and Mediterranean provinces. Key words: Upper Sielsian Block, Ordovician, acritarchs, stratigraphy

Zespo³y akritarch wykorzystywane s¹ w biostratygrafii od ponad 100 lat. Dotyczy to g³ównie utworów dolnopa-leozoicznych, w których wystêpowanie makroskamie-nia³oœci jest ograniczone. Przewodnie zespo³y akritarch mog¹ byæ uzyskane z niewielkich próbek ska³, nawet kil-kugramowych. Pozwala to na przeprowadzenie tego typu badañ nie tylko na próbkach ska³ pobieranych bez ograni-czeñ z ods³oniêæ naturalnych. Z pozytywnymi rezultatami poddawane s¹ analizom tego typu niewielkie fragmenty rdzeni, uzyskiwanych z otworów wiertniczych (Downie, 1984; Martin, 1993).

Ordowickie zespo³y akritarch odznaczaj¹ siê wyj¹tkowym bogactwem i ró¿norodnoœci¹ w skali ca³ego ordowickiego systemu. Wystêpuje tutaj wiêkszoœæ naj-wa¿niejszych podgrup o bogato rozwiniêtej morfologii. Asocjacje tego wieku zosta³y opisane z wielu obszarów m.in.: profili stratotypowych Wielkiej Brytanii (Downie, 1984; Rasul, 1979; Molyneux, 1987; Turner, 1982, 1984, 1985), Kanady i Nowej Fundlandii (Martin & Dean, 1981; Martin, 1992), Ameryki Pó³nocnej (Leoblich & Tappan, 1978), z Afryki pó³nocnej (Jardine i in., 1974; Elaouad-Deb-baj, 1988), obszaru ba³tyckiego (Kjellström, 1971a, b, 1976; Bockelie & Kjellström, 1979; Górka, 1987), a tak¿e Australii (Playford & Martin, 1984).

W wielu obszarach dokonano lokalnych zonacji utworów ordowiku na podstawie wystêpuj¹cych w nich akritarch. Pomimo, i¿ w ordowiku — szczególnie dolnym — sygnalizowano zró¿nicowanie geograficzne zespo³ów akritarch, to jednak zaproponowane schematy podzia³u ordowiku mog¹ byæ, ze wzglêdu na znaczn¹ liczbê wspól-nych taksonów, wykorzystywane do korelacji odleg³ych obszarów.

W Polsce badania akritarch ordowickich rozpoczê³a Jagielska (1962a, b), dokumentuj¹c ich wystêpowanie w Górach Œwiêtokrzyskich. Od wielu lat szczegó³owe studia zespo³ów ordowickich prowadzi Górka (1969, 1979, 1980, 1990). Asocjacje mikroflory z przedzia³u wiekowego lan-deil — karadok w rejonie zachodniopomorskim opisane zosta³y przez Szczepanika (2000).

W ostatnich latach, na podstawie zró¿nicowanych zespo³ów akritarch, w obszarze bloku górnoœl¹skiego udo-kumentowano utwory kambru dolnego subholmiowego,

holmiowego, kambru œrodkowego i ordowiku (Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a, Jachowcz & ¯aba, 1997). Ordo-wickie zespo³y akritarch w omawianym obszarze opisano (ryc. 1) jedynie z wiercenia BM–152 (G³adysz i in., 1990).

W artykule przedstawiono najnowsze wyniki badañ nad ordowickimi zespo³ami akritarch z obszaru bloku gór-noœl¹skiego. Analizom poddano próbki ska³ z trzech wybranych otworów wiertniczych: 24–WB, 43–WB, 45–WB (ryc. 1), w profilach których spodziewano siê udo-kumentowaæ ordowickie mikroskamienia³oœci.

Dokumentacjê paleontologiczn¹ posiada³y dotychczas utwory „formacji wêglanowo-klastycznej” w wierceniu 45–WB, z których Szymañski ([W:] Piekarski i in.,1985) opisa³ szcz¹tki fauny brachiopodowej i ma³¿oraczkowej, na podstawie których zaliczono je do karadoku (Piekarski i in., 1985). Pozosta³e dwa badane profile (24–WB, 43–WB) nie posiada³y ¿adnej dokumentacji stratygraficznej.

Badania przeprowadzone zosta³y w Oddziale Górno-œl¹skim Pañstwowego Instytutu Geologicznego w ramach tematów: 6.20.1605.00.0 i 6.20.1628.00.0 finansowanych ze œrodków Komitetu Badañ Naukowych.

Budowa geologiczna obszaru

W ostatnich latach w Pañstwowym Instytucie Geolo-gicznym zosta³ opracowany nowy model budowy geolo-gicznej paleozoiku Górnego Œl¹ska i zachodniej Ma³opolski. W wyniku przeprowadzonych badañ udowod-niono, ¿e w regionie miêdzy Lubliñcem a Krakowem dochodzi do tektonicznego kontaktu — wzd³u¿ w¹skiej strefy uskokowej Kraków–Lubliniec — bloków górno-œl¹skiego i ma³opolskiego (Bu³a i in., 1997; ¯aba, 1999; Bu³a, 2000). Podstawê do wyró¿nienia tych jednostek tekto-nicznych stanowi¹ wyraŸne ró¿nice zaznaczaj¹ce siê w rozwoju sedymentacyjno-diastroficznym osadów pale-ozoicznych, a zw³aszcza dolnopaleozoicznych zale-gaj¹cych w ich obrêbie.

Dolny paleozoik w po³udniowo-zachodniej czêœci blo-ku ma³opolskiego, przy kontakcie z blokiem górnoœl¹skim, charakteryzuje siê skomplikowan¹ budowa geologiczn¹. Ró¿nowiekowe osady prekambru i dolnego paleozoiku zalegaj¹ tu bezpoœrednio pod osadami mezozoiku rzadziej dewonu. Wed³ug dotychczasowego rozpoznania dolny paleozoik jest tutaj reprezentowany (Bu³a, 2000) przez: ska³y wêglanowe ordowiku i dolnego syluru (formacja z Zawiercia (fm)) oraz klastyczne utwory wy¿szego syluru *Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Górnoœl¹ski,

ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec monika.jachowicz@pgi.gov.pl

(formacja z Mrzyg³odu —fm i formacja z £apczycy — fm). Wêglanowe oraz klastyczne osady ordowiku i syluru zalegaj¹ z dyskordancj¹ k¹tow¹ i luk¹ stratygraficzn¹ na sfa³dowanych, klastycznych utworach prekambru o nie-znanej mi¹¿szoœci, szacowanej na ponad 3000 m. Mi¹¿szoœæ utworów wêglanowych ordowiku i dolnego syluru (formacja z Zawiercia — fm) nie przekracza 100 m. Sumaryczna mi¹¿szoœæ osadów syluru na bloku ma³opolskim w jego po³udniowo-zachodniej czêœci nie zosta³a dotychczas dok³adnie okreœlona. Oceniana jest na ok. 1000 m. Stratygrafia ordowiku i syluru na obszarze blo-ku ma³opolskiego opracowana jest na podstawie graptoli-tów, konodontów i akritarch. (Nehring-Lefeld i in., 1992; Siewniak-Madej, 1994; Nehring-Lefeld & Szymañski, 1998; Jachowicz i in., 1987; Jachowicz, 1993, 1994). Utwory prekambru datowano na podstawie badañ izotopo-wych (Compston i in., 1995) i zespo³ów akritarch (Moryc & Jachowicz, 2000).

Stan rozpoznania utworów dolnopaleozoicznych na bloku górnoœl¹skim jest nierównomierny i s³aby. S¹ one reprezentowane przez najlepiej dotychczas poznane osady dolnego kambru oraz stwierdzone w pojedynczych wierce-niach utwory œrodkowego kambru i ordowiku.

Osady dolnokambryjskie zalegaj¹ niezgodnie na anchi-metamorficznym lub krystalicznym fundamencie prekam-bryjskim. Wykazuj¹ du¿e lateralne rozprzestrzenienie oraz znaczn¹ mi¹¿szoœæ, dochodz¹c¹ w brze¿nej wschodniej i pó³nocno-wschodniej strefie bloku do ok. 2500–3000 m.

W profilu osadów dolnokambryj-skich zosta³y wyró¿nione dwie formacje (Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a, 2000):

‘formacja z Borzêt (fm) reprezentowana przez klastyczne osady kambru dolnego subhol-miowego poznana jedynie we wschodniej czêœci bloku górno-œl¹skiego. Tworz¹ j¹ ogniwa: i³owców z Myœlenic (og), mu³owców z Osieczan (og) i pia-skowców z Rajbrota (og);

‘ formacja z Gocza³kowic (fm) reprezentowana przez kla-styczne osady dolnego kambru z poziomu holmiowego. W jej pro-filu wyró¿niono trzy ogniwa: — piaskowców skolitusowych z Mogilan (og); — piaskowców bioturbacyjnych z G³ogoczowa (og) oraz mu³owców z trylobita-mi z Pszczyny (og).

Osady œrodkowokambryjskie nawiercono tylko w otworze Sosnowiec IG1, w centralnej czê-œci bloku. S¹ one reprezentowane przez kompleks ska³ klastycz-nych, na który sk³adaj¹ siê naprzemianleg³e warstwy pia-skowców i mu³owców. Utwory œrodkowokambryjskie z Sosnow-ca zosta³y wyró¿nione jako for-macja z Sosnowca (fm) (Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a, 2000).

Osady ordowiku wydzielone jako formacja z Bibieli (fm) udokumentowano tylko w otworze BM 152, w pó³nocnej czêœci bloku (Bu³a & Jacho-wicz, 1996; Bu³a, 2000). W otworze tym pod utworami wêglanowymi dewonu nawiercono tu na g³êbokoœci 284,6–375,6 m kompleks i³owców ciemnoszarych seledy-nowozielonych w ró¿nym stopniu zsylifikowanych z cien-kimi wk³adkami piaskowców i ska³ wêglanowych, okreœlany jako „seria ³upkowo-piaskowcowa” (G³adysz, 1982; G³adysz i in., 1990). Ordowicki wiek tego kompleksu zosta³ okreœlonyna podstawie konodontów (Siewniak-Madej & Jeziorowska, 1978) oraz mikroszcz¹tków organicznych grupy Acritarcha (Linczowska-Makowska, 1978; G³adysz i in., 1990).

Badany materia³

Badaniom na zawartoœæ mikroszcz¹tków organicznych grupy Acritarcha poddano próbki ska³ z trzech otworów wiertniczych 45–WB, 43–WB oraz 24–WB (ryc.1).

W otworze 45–WB (ryc. 2) utwory dolnopaleozoiczne nawiercono pod triasem na g³êbokoœci 198,0–300,0 m. W wierceniu tym, zlokalizowanym na pó³nocny wschód od otworu BM–152, w dolnej czêœci profilu, na g³êbokoœci 237,3–300,0 m stwierdzono kompleks skalny okreœlony jako „formacja wêglanowo-klastyczna” (Piekarski i in., 1985). Utwory te zaliczono (op.cit.) do ordowiku–karado-ku na podstawie znalezionej, na g³êbokoœci 267,0–268,5 m fauny brachiopodowej, reprezentowanej przez gatunki Paterula portlocki i Paterula sp. Kompleks ten tworz¹

MYSZKÓW ZAWIERCIE MIECHÓW OLKUSZ JAWORZNO OŒWIÊCIM KRAKÓW BYTOM CHORZÓW SOSNOWIEC TYCHY KATOWICE 0 5 10 15km BLOK MA£OPOLSKI MA£OPOLSKA BLOCK BLOK GÓRNOŒL¥SKI

UPPER SILESIAN BLOCK

strefa tektoniczna Kraków-Lubliniec

Kraków-Lubliniec tectonic zone

uskoki

faults

otwory w których rozpoznano kambr

boreholes penetrating Cambrian

otwory w których rozpoznano ordowik

boreholes penetrating Ordovician

Gocza³kowice IG-1 Sosnowiec IG-1 24-WB 45-WB 43-WB BM-152 24-WB Gocza³kowice IG-1 KRAKÓW WARSZAWA W_arta WIS£A So³a WIS£A WIS£A Pilica Ma³a Panew Skawa B. Przemsza Jez. Gocza³kowickie Gocza³kowickie L.

Ryc. 1. Mapa lokalizacji wybranych wierceñ na tle granicy bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego Fig. 1. Location of the selected boreholes in the Upper Silesian Block and Ma³opolska Block border zone

i³owce i mu³owce margliste ciemnoszare lub szarozielone, przewa¿nie zsylifikowane oraz wapienie dolomityczne, organodetrytyczne, zsylifikowane. Podrzêdnie wystêpuj¹ cienkie wk³adki piaskowców drobnoziarnistych o spoiwie wêglanowym, przewa¿nie zsylifikowanych. Id¹c ku górze w profilu „formacji wêglanowo-klastycznej” udzia³ ska³ wêglanowych maleje, a¿ do ca³kowitego zaniku. W górnej czêœci profilu na g³êbokoœci 198,0–237,3 m wyró¿niono „formacjê ³upków krzemionkowych”, któr¹ tak¿e zaliczo-no do ordowiku (Piekarski i in., 1985). Z przeprowadzone-go przez Bu³ê (2000) porównania charakterystyk ska³ formacji z Bibieli (fm) oraz wyró¿nionych w otworze 45–WB „formacji wêglanowo-klastycznej” i „formacji ³upków krzemionkowych” wynika, ¿e jednostki te s¹ zbu-dowane z podobnych rodzajów ska³, a ró¿nice polegaj¹ na zmiennym ich udziale w poszczególnych odcinkach profili ordowiku.

W otworze wiertniczym 43 WB (ryc. 3) dolny paleozoik zosta³ nawiercony, pod triasem na g³êbokoœci 212,0–306,0 m. Ten odcinek profilu buduj¹ seledynowo-zielone i³owce laminowane czêsto szarymi i ciemnoszarymi i³owcami. W sp¹gu wystêpuj¹ przewarstwienia piaskowców i dolomitów.

W otworze 24–WB (ryc. 4) utwory dolnopaleozoiczne zalegaj¹ pod utworami dewonu (?), na g³êbokoœci 574,3–650,0 m. Nawiercony tu kompleks skalny jest repre-zentowany przez zsylifikowane mu³owce i i³owce z cienki-mi wk³adkacienki-mi piaskowców. Utwory te uleg³y silnym tektonicznym deformacjom. Wystêpuj¹ tu liczne intruzje ska³ magmowych oraz odcinki brekcji tektonicznych wskazuj¹cych na obecnoœæ uskoków.

Przeprowadzone badania mia³y na celu wyjaœnienie wystêpowania w badanych profilach mikroskamienia³oœci organicznych grupy Acritarcha oraz ewentualnej mo¿liwo-œci ich wykorzystania w korelacji stratygraficznej.

Wszystkie pobrane do badañ próbki macerowano przy u¿yciu standardowych metod stosowanych w badaniach palinologicznych ska³ niewêglowych (Wood i in., 1996). W trakcie prowadzonych badañ dla wszystkich analizowa-nych próbek przyjêto standardow¹ masê 40 g. Próbki prze-macerowno za pomoc¹ 36% kwasu solnego i 40% kwasu fluorowodorowego. Uzyskany macerat zdekantowany i oczyszczony przesiano przez nylonowe sita o oczkach, o œrednicy 10:m. Zagêszczony w ten sposób macerat stano-wi³ podstawê do sporz¹dzenia preparatów mikroskopo-wych, które poddano analizie planimetrycznej przy u¿yciu mikroskopu biologicznego, w œwietle przechodz¹cym. Iloœciowa analiza planimetryczna prowadzona by³a w celu ustalenia szczegó³owego rodzajowego i gatunkowego sk³adu wewn¹trz grupy Acritarcha, stanowi¹cej g³ówny przedmiot badañ. Analizom poddawano preparaty mikroskopowe o powierzchni 18´18 mm, wykonuj¹c dla ka¿dej próbki 5 preparatów.

Wyniki analiz

Otwór 45–WB. Do badañ pobrano 7 próbek ska³ z

interwa³u g³êbokoœci 244,5–294,3 m. W próbkach z g³êbokoœci: 244,5; 247,7; 259,5; 288,0; 294,3 m znaleziono jedynie nieliczne fragmenty silnie zmienionej, bezposta-ciowej substancji organicznej. W pozosta³ych dwóch prób-kach, z g³êbokoœci 268,5 oraz 277,0 m stwierdzono liczne zespo³y akritarch, ponad 100 okazów na powierzchni stan-dardowego preparatu mikroskopowego o wymiarach 18´ 18 mm. Uzyskane asocjacje charakteryzuj¹ siê z³ym sta-nem zachowania, wykazuj¹ liczne uszkodzenia oraz wyso-ki stopieñ uwêglenia o czym œwiadczy ciemnobr¹zowy, niekiedy prawie czarny kolor okazów. Z³y stan zachowania bardzo utrudnia studia taksonomiczne, dlatego te¿ wiele znalezionych form oznaczono jedynie do rodzaju. Do naj-liczniej wystêpuj¹cych w badanym materiale rodzajów nale¿¹: Baltisphaeridium, Baltisphaerosum, Navifusa, Orthosphaeridium, Ordovicidium, Veryhachium, Gonio-sphaeridium, Multiplicisphaeridium. Wœród nich oznaczo-no nastêpuj¹ce gatunki: Baltisphaeridium longispioznaczo-nosum, B. annelieae, B. filosum, Baltisphaerosum christoferi, Orthospheridium bispinosum, Multiplicisphaeridium

digi-45-WB 247,7 268,5 244,5 288,0 259,5 294,3 277,0 trias Triassic 220 190 200 230 240 260 210 270 280 290 300 250

Ryc. 2. Profil litolo -giczny otworu wiertni-czego 45-WB Fig. 2. Lithologic section of the 45-WB borehole 43-WB 270,5 294,9 305,8 293,7 276,2 282,0 287,5 303,0 trias Triassic 220 200 230 240 260 210 270 280 290 310 250 300 24-WB próbki negatywne barren samples

odcinek profilu zawieraj¹cy akritarchy

positive samples

próbka negatywna

barren sample

próbka zawieraj¹ca akritarchy

positive sample mu³owce siltstones i³owce claystones wapienie limestones dolomity dolomites piaskowce sandstones porfiry porphyries brekcje tectonic breccias 585,4 593,0 ?dewon ?Devonian 576,0 645,0 ?dewon ?Devonian 590 560 570 600 610 630 580 640 620 650

¬

­

Ryc. 3. Profil litologiczny otworu wiertniczego 43-WB

Fig. 3. Lithologic section of the 43-WB borehole

tatum, M. irregulare. Wiêkszoœæ z wymienionych form jest charakterystyczna dla ordowiku. Przyk³adowo Orthospha-eridium bispinosum opisano z karadoku W. Brytanii (Tur-ner, 1984). W tych samych utworach wystêpuj¹: Baltisphaeridium longispinosum, Baltisphaerosum chri-stoferi, Goniosphaeridium splendens, Navifusa similis. Zespo³y o podobnych sk³adach rodzajowych i gatunko-wych znane s¹ z wielu obszarów wystêpowania ordowiku.

W uzyskanych zespo³ach dominuj¹ gatunki znane przede wszystkim z utworów karadoku. Uzyskane wyniki znajduj¹ stratygraficzne potwierdzenie w opisanej z g³êbo-koœci 267,0–268,5 m faunie brachiopodowej na podstawie której utwory te zaliczono do ordowiku–karadoku (Piekar-ski i in., 1985).

Otwór 43–WB. Analizami objêto 8 próbek z interwa³u

g³êbokoœci 270,5–305,8 m. W przypadku 6 badanych próbek z g³êbokoœci: 272,2; 282,0; 287,5; 294,9; 303,0; 395,8 m uzyskano wyniki negatywne. W poddanych anali-zie preparatach nie znaleziono oznaczalnych mikroskamie-nia³oœci. Wystêpowa³y w nich jedynie fragmenty silnie uwêglonej, bezpostaciowej substancji organicznej, o czar-nej barwie.

W dwóch próbkach z g³êbokoœci 270,5 oraz 293,7 m stwierdzono wystêpowanie nielicznych akritarch, od 16 do 60 okazów w standardowym preparacie mikroskopowym o powierzchni 18´18 mm. Towarzysz¹ im liczne fragmenty bezpostaciowej substancji organicznej. Uzyskane zespo³y s¹ s³abo zró¿nicowane rodzajowo i gatunkowo. Stan zachowania znalezionych form jest bardzo z³y, wykazuj¹ one wysoki stopieñ uwêglenia, okazy s¹ najczêœciej powa¿nie uszkodzone, co nie pozwala na szczegó³owe oznaczenia gatun-kowe.

Najliczniej w uzyskanym materiale reprezentowane s¹ formy nale¿¹ce do podgrup: Acantho-morphitae, Polygonomorphitae, Sphaeromorphitae i Diacromor-phitae. Do wa¿niejszych,

oznaczo-nych rodzajów nale¿¹:

Acanthodiacrodium, Baltisphaeri-dium, Baltisphaerosum, Veryha-chium, Frankea, Polygonium, Multiplicisphaeridium, Micrhystri-dium, Timofeevia, Vulcanisphae-ra.

Okreœlone tu rodzaje charak-teryzuj¹ siê d³ugimi zasiêgami stratygraficznymi w utworach paleozoicznych. Tylko okreœlenie ich przynale¿noœci gatunkowej umo¿liwia³oby bardziej precyzyj-ne ustalenie wieku asocjacji, co jednak ze wzglêdu na z³y stan zachowania mikroskamienia³oœci jest utrudnione. Przewa¿aj¹ca czêœæ znalezionych tu form jest typu ordowickiego.

W badanym materiale doœæ licznie wystêpuj¹ okazy rodzaju Acanthodiacrodium. Te charak-terystyczne akritarchy podgrupy Diacromorphitae pojawiaj¹ siê w kambrze górnym. Osi¹gaj¹ od razu du¿e zró¿nicowanie rodzajo-we i gatunkorodzajo-we, które trwa rów-nie¿ w utworach ordowiku dolnego. W ordowiku œrodko-wym i górnym udzia³ tych form w uzyskiwanych zespo³ach dra-stycznie spada.

Rodzaj Frankea rozpoczyna swoje wystêpowanie w arenigu górnym. Optimum jego wystêpo-wania przypada na lanvirn, obec-noœæ w landeilu natomiast jest s³abo udokumentowana. Okazy tego rodzaju dokumentowane w D F B C A E G H I J K 10µm

Ryc. 5. Akritarchy z wiercenia 45–WB, g³. 277,0 m Fig. 5. Acritarchs from 45–WB borehole, depth 277,0 m

A, B. Multiplicisphaeridium irregulare, C. Multiplicisphaeridium digitatum, D. Ortosphaeri-dium bispinosum, E. GoniosphaerOrtosphaeri-dium splendens, F. Navifusa sp., G. BaltisphaeriOrtosphaeri-dium filo-sum, H. Baltisphaerosum sp., I. Baltisphaeridium annelieae, J. Baltispherosum christoferi

utworach ordowiku górnego i syluru s¹ uwa¿ane za wystê-puj¹ce na wtórnym z³o¿u.

Licznie reprezentowany w badanych próbkach rodzaj Veryhachium i jego gatunki V.trispinosum i V.reductum czêsto wystêpuj¹ w ró¿nych piêtrach ordowiku. Rodzaje i gatunki takie jak: Baltisphaerosum, Baltisphaeridium, Multiplicisphaeridium alloiteaui, M.irregulare zwi¹zane s¹ najczêœciej z utworami ordowiku.

Ze wzglêdu na z³y stan zachowania i zwi¹zane z tym trudnoœci z oznaczeñ gatunkowych uzyskanych okazów, a tak¿e z powodu s³abego zró¿nicowania taksonomicznego zespo³ów, precyzyjne okreœlenie ich wieku jest bardzo utrudnione. Na pewno uzyskane asocjacje ró¿ni¹ siê od tych opisanych powy¿ej z otworu wiertniczego WB 45 i s¹ najprawdopodobniej starsze.

Obecnoœæ rodzaju Frankea wska-zuje, i¿ utwory te nie s¹ starsze od lanwirnu. Pozosta³e udokumento-wane tu taksony mog¹ równie¿ wystêpowaæ w utworach tego wie-ku. Równoczeœnie w badanym materiale nie okreœlono typowych, przewodnich form dla karadoku czy te¿ utworów m³odszych — sylurskich. Na obecnym etapie badañ utwory te nale¿y zaliczyæ do ordowiku i prawdopodobnie lan-wirnu.

Otwór 24–WB. W 20

bada-nych próbkach z g³êbokoœci 589,6–645,0 m, pomimo dro-biazgowych poszukiwañ nie stwierdzono oznaczalnej mikroflo-ry. W próbkach z g³êbokoœci 585,4–576,0 m wystêpuj¹ liczne, niestety najczêœciej bardzo uszko-dzone okazy akritarch.

W standardowych preparatach mikroskopowych o powierzchni 18 ´ 18 mm stwierdzono jedynie kilka kompletnych okazów. Towarzy-szy³y im bardzo liczne fragmenty mikroflory nie nadaj¹ce siê jednak do studiów taksonomicznych. Z³y stan zachowania mikroskamie-nia³oœci oraz wysoki stopieñ uwê-glenia buduj¹cej je substancji organicznej, o czy œwiadczy ich czarny kolor, zwi¹zane s¹ z silnymi deformacjami tektonicznymi bada-nych utworów oraz wystêpuj¹cymi w nich intruzjami ska³ magmowych.

W wyniku drobiazgowych analiz w badanych próbkach udo-kumentowano wystêpowanie przedstawicieli nastêpuj¹cych pod-grup: Diacromorphitae, Acantho-morphitae, Herkomorphitae, Polygonomorphitae i Sphaeromor-phitae. Z najwa¿niejszych znale-zionych rodzajów i gatunków nale¿y wymieniæ: Peteinosphaeri-dium trifurcatum, Stellechinatum celestum, Peteinosphaeridium nanofurcatum, Baltisphaeridium

bystrentos, Baltisphaeridium hirsutoides, Acanthodiacrodium sp., Cymatiosphaera sp.

Wymienione taksony znane s¹ przede wszystkim z utworów ordowiku. Iloœæ znalezionego materia³u, a przede wszystkim stan zachowania znacznie utrudniaj¹ precyzyj-ne korelowanie badaprecyzyj-nego odcinka z okreœlonymi piêtrami ordowiku. Na obecnym etapie badañ nale¿y przyj¹æ, i¿ utwory te mog¹ reprezentowaæ odcinek od lanwirnu po karadok.

Porównanie z innymi obszarami

Ordowik jest okresem, w którym od lat opisywano zró¿nicowanie geograficzne zespo³ów akritarch.

Uzyski-E I R B D A G _H J £ C F K M O L P N 10µm

Ryc. 6. Akritarchy z wiercenia 43–WB, g³. 270,5 m

Fig. 6. Acritarchs from 43–WB borehole, depth 270,5 m; A.?Coryphidium sp. B,F,G,H. tiplicisphaeridium irregulare C,D,E. Acanthodiacrodium sp., I. Baltisphaeridium sp.,J. Mul-tiplicisphaeridium alloiteani, K. Vogtlandia sp., L. Frankea sartbernardensis, £. Timofeevia phosphoritica, M,N. Veryhachium reductum, O. Veryhachium trispinosum, P. ? Vulcanispha-era sp., R. Baltisphaerosum sp.

wane na œwiecie asocjacje tego wieku s¹ porównywane naj-czêœciej do dwóch prowincji — ba³tyckiej i medyterañskiej, wydzielonych przez Vavrdov¹ (1974). Pierwsza charakte-ryzuje siê m.in. przewag¹ podgrupy Acanthomorphitae z rodzajami: Peteinosphaeridium, Ordovicidium, Baltispha-erosum i Baltisphaeridium. Druga — dominacj¹ charakte-rystycznych okazów podgrupy Diacromorphitae. Kolejne opracowania generalnie akceptuj¹ proponowany podzia³. Jednak z czasem przyp³yw nowych danych powoduje, ¿e zmianom ulegaj¹ granice prowincji (Servais & Katzung, 1993). Najnowsze dane dotycz¹ce sk³adu, zró¿nicowania geograficznego i rozprzestrzenienia zespo³ów akritarch w utworach ordowiku znajdujemy m.in. w pracach Li (1987, 1989), Playforda i in. (1995)

oraz Tongiorgi & Di Milla (1999). Nale¿y podkreœliæ, i¿ zró¿nicowanie paleogeogra-ficzne zespo³ów jest najczê-œciej odnoszone do dolnego ordowiku. Znane z wielu obszarów asocjacje œrodkowo-i górnoordowickie s¹ typu kosmopolitycznego.

W przypadku bloku górno-œl¹skiego okreœlenie prowie-niencji paleogeograficznej znalezionych tu ordowickich zespo³ów akritarch jest trudne. Udokumentowane podgru-py, rodzaje i wa¿niejsze gatun-ki wystêpuj¹ w utworach ordowiku wielu obszarów Europy, Ameryki Pó³nocnej i Afryki. Dominuj¹cy udzia³ Acanthomorphitae w asocja-cjach stwierdzonych w profi-lach BM 152 (Jachowicz i in., 1987) i 45–WB wskazuj¹ na powi¹zania z prowincj¹ ba³tyck¹. W dwóch kolejnych wierceniach 43–WB i 24–WB bardzo licznie wystêpuj¹ cha-rakterystyczne taksony Diacro-morphite. Wysoki udzia³ Diacromorphite wraz z wystê-powaniem rodzaju Frankea by³ interpretowany zawsze jako

wskaŸnik typowy dla

ch³odnych i umiarkowanych obszarów prowincji medytera-ñskiej.

Wnioski

Wyniki badañ przeprowa-dzonych na materiale skalnym pochodz¹cym z trzech otwo-rów wiertniczych zlokalizowa-nych w pó³nocno-wschodniej czêœci bloku górnoœl¹skiego pozwalaj¹ na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków:

1. W analizowanych odcin-kach profili udokumentowano mikroskamienia³oœci

organicz-ne grupy Acritarcha charakterystyczorganicz-ne dla ró¿nych standardowych piêter ordowiku — od lanvirnu po karadok. 2. Pozytywne wyniki uzyskano dziêki szczegó³owym badaniom palinologicznym. Z oœmiu badanych próbek pobranych z ok. 35 m odcinka profilu 43–WB jedynie dwie zawiera³y oznaczalne mikroskamienia³oœci. Podobnie w wierceniu 45–WB na siedem analizowanych g³êbokoœci dwie okaza³y siê pozytywne w prawie 50 m profilu. W przypadku otworu wiertniczego 24–WB opróbowano ponad 80 m utworów uwa¿anych za dolnopaleozoiczne. Na 30 analizowanych próbek, siedem z ok. 9 m odcinka zawie-ra³o mikroskamienia³oœci. E B D A G H I J L C F K 10µm

Ryc. 7. Akritarchy z wiercenia 24 –WB, g³. 580,4 m

Fig. 7. Acritarchs from 24–WB borehole, depth 580.4 m; A. Micrhystridium sp.; B. Acanthodia-crodium sp. C, D.Goniosphaeridium polygonale, E. Leiosphaeridia sp., F. Peteinosphaeridium sp., G. Peteinosphaeridium macropylum, H. Acanthodiacrodium angustum, Micrhystridium sp., I. Baltisphaeridium sp., J. Baltisphaerosum sp, K. Peteinosphaeridium trifurcatum, L. Baltispha-erosum bystrentos

3. Najstarsze zespo³y lanvirnu udokumentowano w wier-ceniu 43–WB. Utwory lanwirnu i karadoku mog¹ wystêpo-waæ w otworze wiertniczym 24–WB. Taksony znane przede wszystkim z karadoku wystêpuj¹ w profilu 45–WB.

4. W przypadku otworów wiertniczych 24–WB i 43–WB uzyskane wyniki stanowi¹ pierwsz¹ dokumentacjê stratygraficzn¹ utworów ordowiku w analizowanych profi-lach. W wierceniu 45–WB znajduj¹ stratygraficzne potwierdzenie w wystêpuj¹cej tu faunie (Piekarski i in., 1985). Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ obecnoœæ na bloku gór-noœl¹skim utworów ordowickich zbudowanych w facji klastycz-nej z niewielkim, zmiennym udzia³em ska³ wêglanowych.

5. Stan zachowania zespo³ów ordowickich akritarch na bloku górnoœl¹skim jest zró¿nicowany. Najlepszy obser-wowano w profilach BM 152 oraz 45–WB. Stan zachowa-nia mikroflory w pozosta³ych wiercezachowa-niach jest bardzo z³y. Wykazuj¹ one wtórne zmiany i uszkodzenia (m.in. ciemna i bardzo ciemna barwa, perforacje i pêkniêcia, od³amania elementów rzeŸby) zwi¹zane z metamorfizmem ska³ macierzystych i tektonik¹. Zjawiska takie obserwowano w wielu wierceniach zlokalizowanych w pobli¿u strefy kon-taktu bloku ma³opolskiego i górnoœl¹skiego.

6. Udokumentowane w utworach ordowiku bloku gór-noœl¹skiego zespo³y akritarch maj¹ charakter mieszany. Odnotowano tu obecnoœæ rodzajów i gatunków znanych z obszaru prowincji ba³tyckiej, a wraz z nimi formy typowe dla prowincji medyterañskiej.

Literatura

BOCKELIE T.G. & KJELLSTRÖM G. 1979 — Middle Ordovician acritarchs from the island of Odinsholm, Estonia; Geol. Fören. Stock-holm Förh., 101: 205–216.

BU£A Z. 2000 — Dolny paleozoik Górnego Œl¹ska i zachodniej Ma³opolski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 171: 1– 89.

BU£A Z. & JACHOWICZ M. 1996 — The Lower Palaeozoic sedi-ments in the Upper Silesian Block. Geol. Quart., 40: 299–336. BU£A Z., JACHOWICZ M. & ¯ABA J. 1997 — Principal characteri-stics of the Upper Silesian Block and Ma³opolska Block boredr zone (southern Poland). Geol. Mag., 134: 669–677.

COMPSTON W.,SAMBRIDGE M.S., REINFRANK R.F., MOCZYD£OWSKA M., VIDAL G. & CLAESSON S. 1995 — Numerical ages of volcanic and earliest faunal zone within the Late Precambrian of east Poland. J. Geol. Soc. London, 152: 599–611.

DOWNIE C. 1984 — Acritarchs in British stratigraphy. Geol. Soc. London, 17: 1–26.

ELAOUAD-DEBBAJ Z. 1988a — Acritarches de l’Ordovicien suprie-ur (Caradoc–Ashgill) de l’Anti-Atlas, Maroc. Rev. Micropal., 30: 232–248. ELAOUAD-DEBBAJ Z. 1988b — Acritarches et Chitinozoaires du Trémadoc de l´Anti-Atlas central (Maroc); Rev. Micropal., 31: 85–128. G£ADYSZ J. 1982 — Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwaw-czych za z³o¿ami rud cynku I o³owiu w NW czêœci regionu œl¹sko-kra-kowskiego. Arch. Przed. Geol. Kraków.

G£ADYSZ J., JACHOWICZ M. & PIEKARSKI K. 1990 — Akritar-chy paleozoiczne z okolic Siewierza (pó³nocne obrze¿enie GZW). Geol. Quart., 34: 623–646.

GÓRKA H. 1969 — Microorganismes l'Ordovicien de Pologne. Palaeont. Pol., 22: 1–102.

GÓRKA H. 1979 — Les Acritarches de l'Ordovicien moyen dOlsztyn IG2 (Pologne). Acta Paleont. Pol., 24: 351–376.

GÓRKA H. 1980 — Le microplancton de l'Ordovicien moyen de Stra-bla (Pologne). Acta Palaeont. Pol., 25: 261–277.

GÓRKA H. 1987 — Acritarches et Prasinophyceae de l'Ordovicien Moyen (Viruen) du dondage de Smedsdy Gardno 1 (Gotland, Suede). Rev. Paleob. Palyn., 52: 257–296.

GÓRKA H. 1990 — Acritarcha ordowiku [W:] Atlas Skamienia³oœci Budo-wa Geologiczna Polski, t. 3, cz.1a. Paleozoik starszy. Wyd. Geol. JACHOWICZ M., PIEKARSKI K. & WIELGOMAS L. 1987 — Akri-tarchy z utworów syluru okolic Myszkowa. Kwart. Geol., 31: 323–340. JACHOWICZ M. 1993 — Notatka o wystêpowaniu Acritarcha i

Chiti-nozoa w sylurze Zawiercia. Geologia, 12/13: 137–144.

JACHOWICZ M. 1994 — O wystêpowaniu mikroskamienia³oœci gru-py Acritarcha w utworach starszego paleozoiku pó³nocno-wschodnie-go obrze¿enia GZW. Prz. Geol., 42: 631–637.

JAGIELSKA L. 1962a — Wstêpne opracowanie mikrospor z ordowiku Brzezin i Zbrzy w Górach Œwiêtokrzyskich. Inst. Geol. Biul., 174: 51–62.

JAGIELSKA L. 1962b — Mikrospory starszego paleozoiku z otworu Uszkowice 1. Kwart. Geol., 6: 330–344.

JARDINE S., COMBAZ A., MAGLOIRE L., PENIGUEL G. & VACHEY G. 1974 — Distribution stratigraphique des Acritarches dans le Palozoique du Sahara Algrien.. Rev. Palaeob. Palyn., 18: 99–129. KJELLSTRÖM G. 1971a — Ordovician microplankton (baltisphae-rids) from the Grötlingbo. Borehole No. 1 in Gotland, Sweden; Sveri-ges Geologiska Undersökning, Avhandlingar och Uppsatser, Series C (655), Ärsbok, 65: 1–75, pl. 1–4.

KJELLSTRÖM G. 1971b — Middle Ordovician microplankton from the Grötlingbo Borehole No.1 in Gotland, Sweden; Sveriges Geologi-ska Undersökning, Avhandlingar och Uppsatser, Series C (669), Ärsbok, 65: 1–35.

KJELLSTRÖM G. 1976 — Lower Viruan (Middle Ordovician) micro-plankton from the Ekön Borehole No.1 in Östergötland, Sweden; Sveri-ges Geologiska Undersökning, Avhandlingar och Uppsatser, Series C (724), Ärsbok, 70: 1–44.

LI J. 1987 — Ordovician acritarchs from the Meitan Formation of Guizhou Province, south-west China. Paleontology, 30: 613–634. LI J. 1989 — Early Ordovician Mediterranean Province acritarchs from the Upper Yantze region, China. In: Chinese Acad.Sci., Developments in Geoscience. Contributuon to 28thInt.geol.Congr., 1989, Washington D.C., USA: 231–234.

LINCZOWSKA-MAKOWSKA M. 1978 — Opracowanie mikroflory otworu wiertniczego BM–152. Arch. Inst. Geol. Sur. Min. AGH. Kraków. LOEBLICH A.R. & TAPPAN H., 1978 — Some Middle and Late Ordovician microphytoplankton from central and North America. J. Paleont., 52: 1233–1287.

MARTIN F. 1992 — Uppermost Cambrian and Lower Ordovician acri-tarchs and Lower Ordovician chitinozoans from Wilocx Pass, Alberta. Geol. Sur. Canada, Bull., 420: 1–57.

MARTIN F. 1993 — Acritarchs; a review. Biol. Reviews., 68: 475–538. MOLYNEUX S.G. 1987 — The Arenig Series in the south Wales: stra-tigraphy and paleontology. II Appendix. Acriarchs and Chitinozoa from the Arenig Series of south-west Wales; Bulletin of the British Museum (Natural History), Geology Series, 41: 309–364.

MOLYNEUX S.G., LE HÉRIÉSS A. & WICANDER R. 1996 — Chapter 16, Paleozoic phytoplankton. [In:] Jansonius J. & McGregor D.C. (ed) — Palynology: principles and applications; American Asso-ciation of Stratigraphic Palynologists Foundation, 2: 493–529. MORYC W. & JACHOWICZ M. 2000 — Utwory prekambryjskie w rejonie Bochnia–Tarnów–Dêbica. Prz. Geol., 48: 601–606.

NEHRING-LEFELD M., MODLIÑSKI Z. & SIEWNIAK-MADEJ A. 1992 — Biostratigraphy of the Old Paleozoic carbonates in the Zawiercie area (NE margin of the Upper Silesia Coal Basin). Geol. Quart., 36: 171–198. NEHRING-LEFELD M. & SZYMAÑSKI B. 1998 — Ordovician stra-tigraphy in the ¯arki –Mys³ów area (NE margin of the Upper Silesian Coal Basin). Geol. Quart., 42: 29–40.

PIEKARSKI K., SZYMAÑSKI B. & WIELGOMAS L. 1985 — Nowy reper stratygraficzny ordowiku w okolicy Myszkowa. Prz. Geol., 35: 501–503. PLAYFORD G. & MARTIN F. 1984 — Ordovician acriarchs from the Canning Basin, Western Australia; Alcheringa, 8: 187–223.

PLAYFORD G., RIBECAI C. & TONGIORGI M. 1995 — Ordovician acritarch genera Peteinosphaeridium, Liliosphaeridium, and Cyclopo-sphaeridium: taxonomy, biostratigraphy, and palaeogeographic signifi-cance. Boll. Soc. Paleont. Ital., 34: 3–24.

RASUL S.M. 1979 — Acritarch zonation of the Tremadoc Series of the Shineton Shales, Wrekin, Shropshire, England; Palynology, 3: 53–72. SERVAIS T. 1993 — The Ordovician acritarch Frankea. Special. Papers in Palaeont., 48: 79–95.

SERVAIS T. & KATZUNG G. 1993 — Acritarchs dating of Ordovician sediments of the Island of Rügen (NE Germany), N. Jb. Geol. Palaont. Mh., 12: 713 –723.

SIEWNIAK-MADEJ A. 1994 — Przegl¹d badañ konodontowych osa-dów paleozoiku NE obrze¿enia Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., 42: 649–652.

SIEWNIAK-MADEJ A. & JEZIOROWSKA M. 1978 — Badania mikropaleontologiczno-konodontowe wykonane na próbkach z otworu wiertniczego BM–152. Arch. Inst. Geol. Sur. Miner. AGH. Kraków. TONGIORGI M. & DI MILLA A. 1999 — Differentiation and spread of the Baltic Acritarch Provence (Arenig–Llanvirn). Boll. Soc. Paleont. Italiana, 38: 297–312.

TURNER R.E. 1982 — Reworked acritarchs from the type section of the Ordovician Caradoc Series, Shropshire; Palaeontology, 25: 119–143. TURNER R.E. 1984 — Acritarchs from the type area of the Ordovi-cian Caradoc Series, Shropshire, England; Paleontograph., 190: 87–157. TURNER R.E. 1985 — Acritarchs from the type area of the Ordovi-cian Llandeilo Series, South Wales; Palynology, 9: 211–234. VAVRDOVA M. 1974 — Geographical differentiation of Ordovician acritarch assemblages in Europe; Rev. Palaeob. Palyn., 18: 171–175. WOOD G.D., GABRIEL A.M. & LAWSON J.C. 1996 — Chapter 3. Palynological techniques — processing and microscopy. [In:] Janso-nius J. & McGregor D.C (ed.) — Palynology: principles and applica-tions; American Association of Stratigraphic Palynologists Foundation, 1: 29–50.