Grób kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej ze stan. 7 w Garbatówce Kolonii, woj. lubelskie

Archeologia Polski Środkowowschodniej,!. IV, 1999

B

1 9 9 8

M a r t a Po l a ń s k a

Gr ó b k u l t u r y w o ł y ń s k o-l u b e l s k i e j c e r a m i k i m a l o w a n e j z e s t a n.

7 w

Latem 1998 roku pan K rzysztof Kaźm ierczyk, za­ m ieszkały w K olonii Garbatówka, gm. Cyców, przekazał do zbiorów D ziału A rcheologii M uzeum L ubelskiego odkryte na swym polu zabytki w postaci naczyń oraz ich fragmentów, ozdób m etalowych i wyrobów krzemiennych.

Prospekcja terenow a w ykazała, że znaleziska pocho­ dzą ze stanow iska 7/76 (obszar 75-86) zarejestrow ane­ go w 1987 roku podczas badań A ZP przerow adzonych przez A. B ronickiego i W. M azurka z M uzeum O kręgo­ wego w Chełm ie. Pozyskano w ów czas nieliczne ułam ki ceram iki i zabytki krzem ienne datow ane na początek epoki brązu oraz fragm enty naczyń w czesnośrednio­ w iecznych (?), określając zasięg w ystępow ania m ateria­ łu pow ierzchniow ego na nieco ponad pół hektara.

Stanow isko znajduje się w południow ej części Po­ jezierza Ł ęczyńsko-W łodaw skiego, na południe od j e ­ ziora Rotcze, około 350 m w kierunku północnym od lokalnej drogi prow adzącej ze Starej W si do U rszulina. Z lokalizow ane je st n a niew ielkim , piaszczystym garbie terenow ym w yniesionym ok. 3 m ponad dnem w spół­ cześnie podm okłej m ałej doliny i eksponow ane w kie­ runku N, N E, E, ES i S (ryc. 1). O becnie, na położonym na w yniesieniu polu, należącym do K. K azim ierczyka, znajduje się rozległy w kop - m iejsce doraźnego pozy­ skiw ania piasku.

W edług relacji odkryw cy na zabytki natrafiono przy­ padkow o w trakcie w ybierania piasku. N a głębokości kilkudziesięciu centym etrów od dzisiejszej pow ierzchni ziem i, w jasnym , niczym nie różniącym się od otoczenia podłożu, w ystąpiło skupisko naczyń i ich fragm entów zajm ujące pow ierzchnię o k .l m 2. Z tego sam ego m iej­ sca w ybierzyska pochodzą dw ie ozdoby m iedziane. Opis znalezisk:

1 - am fora: sz y jk a w ąsk a, ro z c h y lo n a , b rzu siec gruszkow aty z dw om a ucham i sięgającym i jeg o najw ięk­ szej w ydętości, dno w yodrębnione, płaskie; wysokość 17,6 cm, średnice: w ylew u 5,8 cm , brzuśca 12,4 cm, dna 6 cm (ryc. 2: 1),

2 - amfora: profil lekko esowaty, dw a ucha na m ak­ sym alnej w yd ęto ści b rzu śca, dno p łask ie; w ysokość 17,3 cm, średnice: w ylew u 14,2, brzuśca 15,5, dna 8,6 cm (ryc. 2: 2); w ew nątrz naczynia znajdow ała się m ała am- forka (rys. 3: 5),

3 - fragm entarycznie zachow ana amfora: szyjka sła­ bo zaznaczona, brzusiec asym etryczny z zaokrąglonym załom em ok. połow y w ysokości naczynia; przy w ylewie i na załom ie brzuśca po parze poziom ych uch, pom iędzy ucham i n a brzuścu dw a guzki plastyczne; w ysokość ok. 25,5 cm, średnice: w ylew u 18 cm , brzuśca 25,8 cm, dna ok. 9 cm (ryc. 2: 3),

4 - am forka: szy jk a n isk a, rozchylona, z dw om a uszkam i pod w ylew em , brzusiec silnie wydęty, dno w y­ odrębnione, w klęsłe; w ysokość 12,8 cm, średnica w yle­ w u 6,8 cm, brzuśca 11 cm , dna 5,5 cm (ryc. 3: 1),

5 - am forka: ró ż n ią c a się od p o p rzed n iej w yżej um ieszczonym i ostrzejszym załom em brzuśca, dno lek­ ko wklęsłe; wysokość 11,6 cm, średnice: w ylew u 6,4 cm, brzuśca 10 cm, dna 5,4 cm (ryc. 3: 2),

6 - am forka: esow ata w profilu, dw a uszka na naj­ w iększej w y d ęto ści b rzu śca, dno p łask ie; w ysokość 9,8 cm, średnice: w ylew u 11 cm, brzuśca 10 cm, dna 5-5,4 cm (ryc. 3: 5),

7 - częściow o zniszczona czarka: brzeg lekko od­ chylony, brzusiec kulisty, dno płaskie; w ysokość 5,7 cm, średnice: w ylew u 6,2 cm, brzuśca 7,2 cm , dna 3 cm (ryc. 3: 3),

8 - fragm entarycznie zachow ana czarka: brzeg nie­ znacznie odgięty na zew nątrz, brzusiec baniasty, dno płaskie; w ysokość 7,3 cm , średnice: w ylew u 7 cm, brzu­ śca 8,5 cm, dna 3,5 cm (ryc. 3: 4),

9 - fragm entarycznie zachow ana misa: ścianki pro­ ste, brzeg lekko zagięty do środka, dno w yodrębnione, płaskie; w ysokość 6,3 cm, średnice: w ylew u 16,4 cm, dna 6,4 cm (ryc. 3: 6),

1 0 - m i s a : ścianki łukow ate, dno płaskie; zdobiona czterem a sym etrycznym i w y niesieniam i na w ylew ie, w ysokość 5,1 cm, średnice: w ylew u 13,2 cm, d n a 4,4 cm (ryc. 3: 11),

1 1 - p u c h a r e k doniczkow aty: nieprofilow any, dno płaskie, na w ylew ie cztery m ałe sym etryczne w ypustki; w ysokość 9,5 cm, średnice: w ylew u 11 cm , dna 4,2- 4,7 cm (ryc. 3: 7),

12 —pucharek doniczkow aty o form ie analogicznej do wyżej opisanej z w yraźniej zarysow anym i w yniesie­ niam i na kraw ędzi w ylew u; w ysokość 9 cm,, średnice: w ylew u 11,4 cm, dna 4,7 cm (ryc. 3: 9),

10 Ma r t a Po l a ń s k a

Rye. 1. Garbatówka Kol., woj. lubelskie. Lokalizacja stanowiska 7. 13 - pucharek doniczkow aty z czterem a niew ielkim i wypustkam i na krawędzi wylewu; wysokość 7,7 cm, śred­ nice: w ylew u 9 cm, dna 4,4-4,6 cm (ryc. 3: 8),

14 - zausznica jednozw ojow a z drutu o kolistym prze­ kroju, ze ścienionym i, nieco zachodzącym i na siebie koń­ cówkami; średnica obręczy 4,5-4,7 cm, drutu 0,3 cm (ryc. 3: 10),

15 - zausznica analogiczna do wyżej opisanej, koń­ cówki nieznacznie uszkodzone; średnica obręczy 4,6 cm, drutu 0,3 cm (ryc. 3: 12).

Przedstaw iony zespół zabytków je st charakterystycz­ ny dla kultury w ołyńsko-lubelskiej ceram iki m alowanej (dalej K W LC M ). C eram ika, jed n o lita pod w zględem technologicznym , zo stała w y konana z nieschudzonej gliny, jedynie w kilku przypadkach zaobserwowano obec­ ność w przełom ach drobnego piasku, będącego zapew ­ ne jej naturalną dom ieszką. N aczynia m ają pow ierzch­ nie jasnobrunatne (niekiedy plam iste), gładzone i błysz­ czące, rzadziej są m atow e, łatw o ścierające się. W ięk­ szość je st dobrze w ypalona.

Oprócz technologii rów nież form y naczyń są typo­ we dla tej kultury. W śród 13 naczyń w yróżniono 6 am ­ for, 3 pucharki doniczkow ate oraz po 2 czarki i misy. W szystkie z nich, z w yjątkiem am fory gruszkowatej (ryc. 2: 1), dla której nie znaleziono bezpośrednich analogii,

posiadają liczne odpow iedniki na w ielu lubelskich sta­ now iskach, gdzie rejestrow ane są zarów no w inw enta­ rzach grobow ych ja k i na osadach. D la am fory esowatej (ryc. 2: 2) znajdujem y analogie na stan. 26 w Strzyżo­ w ie (A. Zakościelna 1997, ryc. 2: c) i na stan. 1C w Gród­ ku (A. K okow ski, A. Zakościelna 1987, ryc. 6: a) zaś dla am fory czterouchej (ryc. 2: 3) w w yposażeniu gro­ bow ym ze stan. 1A w Strzyżow ie (J. G łosik, J. Gurba

1963, ryc. 3). Form y analogiczne do am forki przedsta­ wionej na ryc. 3: 5 znane są z Topom icy stan. 21 (J. Bu- szew icz 1991, ryc. 3: 3, 7:1), gdzie odkryto także naczy­ nia zbliżone do m ałych am forek (ryc. 3: 1 ,2 ; tam że ryc. 3: 4 ,4 : 3) obecnych też np. w inw entarzach z Lasu Stoc- kiego stan. 7 (A. Z akościelna 1986, ryc. 10: 3). Trzy pucharki doniczkow ate z G arbatów ki (ryc. 2: 7-9) odpo­ w iadają m. in. znaleziskom z T opom icy (J. Buszew icz

1991, ryc. 3: 2 ,4 : 1), Gródka 1C (A. Kokowski, A. Zako­ ścielna 1987, ryc. 6: b). D la czarek (ryc. 2: 3, 4) istnieją analogie zarówno w m ateriałach z Topom icy (J. Busze­ wicz 1991, ryc. 9: 2) ja k i Jaszczow a (J. K ow alczyk 1955, ryc. 6), N ieledw i (A. K utyłow ski 1969, PI. 154: 3, 7), R ogalina (J. B uszew icz 1992, ryc. 2: 1) czy W erbkowic (E. K em pisty 1962, ryc. 3: b). M isy (ryc. 3: 6, 11) m ają swe odpowiedniki w inwentarzach z Tyszowiec stan. 25B (J. B uszew icz 1987, ryc. 1: 7) i np. z Ł ubcza stan. 27

Gr ó b k u l t u r yw o l y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jz es t a n. 7 w Ga r b a t ó w c e Ko l o n ii 11

12 Ma r t a Po l a ń s k a

Gr ó b k u l t u r yw o l y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jz es t a n. 7 w Ga r b a t ó w c e Ko l o n ii 13

Ryc. 4. Groby KWLCM na Lubelszczyźnie:

1 - Garbatówka Kol., stan. 7; 2 - Grabowiec, stan. Góra Zamkowa; 3 - Gródek, stan. 1 A; 4 - Gródek, stan. 1C; 5 - Gródek, stan. 4; 6 - Husynne, stan. 2; 7 - Janki Dolne, stan. 11; 8 - Janki Dolne, stan. 12; 9 - Jaszczów; 10-K ulik; 11 - Łasków, stan. 1; 1 2 - Łubcze, stan. 27; 13 - Łuszków-Komora, stan. 6; 1 4 - Moniatycze Kol.; 15-N ieledew , stan. 1; 1 6 - Omatowice; 17-R acibo- rowice; 18 - Raciborowice Kol., stan. 2; 19 - Rogalin, stan. 3; 20 - Siennica Różana; 21 - Stefankowice, stan. 1; 22 - Stefanko- wice Kol., stan. 3; 23 - Strzyżów, stan. 1A; 24 - Strzyżów, stan. 2A; 25 — Strzyżów, stan. 10; 26 - Strzyżów, stan. 26; 27 - Topomica, stan. 21; 28 - Turowiec; 29 - Tyszowce, stan. 25B; 30 - Werbkowice-Kotorów, stan. I; 31 - Wronowice-Paprzyca, stan.5; 32 — Zuków, stan. 1; a — cmentarzyska, b — pojedyncze obiekty grobowe, c - zasięg pokrywy lessowej.

14 Ma r t a Po l a ń s k a

(W. K om an 1997, ryc. 5: 1). Na żadnym z naczyń nie stw ierdzono m alow ania białą farbą, kilka natom iast p o ­ siada charakterystyczne zdobienie plastyczne: rożkow a- te w yniosłości na w ylew ach (ryc. 3: 7-9, 11) oraz ow al­ ne guzki nalepione na m aksym alnej w ydętości brzuśca (ryc. 2: 3).

L uźno znajdow ane grupy naczyń zazw yczaj uzna­ w ane są za pozostałości grobów. N a istnienie rów nież innych m ożliw ości interpretacji w skazują odkrycia do­ konane w trakcie badań osady K W L C M w Lesie Stoc- kim , gdzie na dnie typow ej ja m y zasobow ej natrafiono na 6 różnorodnych, całkow icie zachow anych naczyń (A. Z akościelna 1986, ryc. 6, 10), być m oże pełniących funkcją kom pletu - zastaw y (tam że, s. 47).

N a stan. 7 w G arbatów ce nie m am y jed n ak do czy­ nienia z m ateriałem osadow ym a w spółw ystępow anie z naczyniam i 2 zausznic dodatkow o przem aw ia za sepul­ kralnym charakterem znaleziska.

Poniew aż groby w K W L C M zw ykle odległe są od siebie od 1,5 do kilku m etrów (A. Z akościelna 1996, s. 178, tam dalsza literatura), w ystępow anie om aw ianych zabytków w zw artym skupisku zajm ującym niew ielką p rzestrzeń sugeruje, iż je s t to je d e n zespół grobowy. Podobną sytuację odnotow ano na stan. 27 w Łubczu, gdzie 14 spośród 15 naczyń skupionych było na p o ­ w ierzchni ok. 80 cm 2, w okolicy stóp pochow anej k o ­ biety (W. K om an 1997, s. 40). M ateriał zabytkow y z Gar- batów ki należy zatem interpretow ać jak o inw entarz je d ­ nego, zniszczonego grobu. O becność z zespole zausz­ nic, odkryw anych dotychczas w yłącznie w pochów kach kobiecych (inf. dr A. Z akościelnej), m oże w skazyw ać na płeć pochow anego osobnika, którego szczątki kostne uległy całkowitej destrukcji w niesprzyjających w arun­ kach piaszczystego podłoża.

Licznie w om aw ianym zespole reprezentowane na­ czynia należą do najczęściej spotykanych elementów w y­ posażenia grobow ego w tej kulturze. Ilość ofiarow yw a­ nych naczyń sięga 15 sztuk (W. K om an ibid., s. 40-43). U m ieszczano je zazw yczaj za g łow ą zm arłego, w pobli­ żu stóp czy też obok pochow anego osobnika, na w yso­ kości klatki piersiow ej lub nóg. W rozpatryw anym przy ­ padku nieznany je s t układ poszczególnych elem entów w yposażenia grobow ego zarów no w stosunku do szkie­ letu ja k i w zględem siebie. W yjątek stanowi jedynie, spe­ cyficzny dla tej kultury neolitycznej, a pośw iadczony także w G arbatów ce, zw yczaj um ieszczania w grobach jednych naczyń w drugich. To najczęściej jedna, w yjąt­

kow o dw ie czarki zdeponow ane w pucharkach donicz- kow atych (E. K em pisty 1962, ryc. 7, s. 200; J.

Busze-w icz 1992, s. 5; W. K om an 1997, ryc. 4), am forach (E. K em pisty 1962, ryc. 6; A. Zakościelna 1997, s . l l ) , na­ czyniach szerokootw orow ych (J. K ow alczyk 1995, s. 5; J. Gurba, A. K utyłow ski 1969, pl. 152: 3,4) lub większej czarce (J. G urba, A. K utyłow ski 1969, pl. 153: 1,2), cza­ sem oba naczynia, ja k w w ypadku G arbatów ki, m ają podobną form ę (A. Z akościelna, J. G urba 1996, s. 9).

W śród darów grobow ych rejestrow ane są także w y­ roby krzem ienne i kościane oraz ozdoby z muszli, szabli dzika i miedzi. Inw entarz pozaceram iczny obiektu z Gar­ batów ki stanow ią dw ie m iedziane zausznice. O zdoby z tego m etalu a także kości przebarw ione związkam i m ie­ dzi stw ierdzono dotychczas w kilkunastu zespołach gro­ bow ych, z których pochodzą m. in. dobrze zachow ane zausznice (J. G łosik, J. G urba 1963, s. 361, niepubliko­ w ane m ateriały z badań J. G urby w Żukow ie) i bransole­ ty (A. K okow ski 1982, s.14).

P rezentow ane znaleziska s ą pierw szym zespołem sepulkralnym K W L C M z terenu Pojezierza Łęczyńsko- W łodaw skiego, zarazem je s t to najdalej na północ w y­ sunięte stanow isko w m iędzyrzeczu W ieprza i Bugu, na którym zarejestrow ano pochów ek tej kultury (ryc. 4). Jest on śladem penetracji terytorium znacznie odległego od głów nych stre f osadnictw a tej kultury zlokalizow anych na G rzędzie H orodelskiej i w K otlinie H rubieszow skiej, w rejonie środkow ego W ieprza a także na Płaskow yżu N ałęczow skim . N ależy jednocześnie do nielicznych p o ­ chów ków tej kultury znanych z terenów piaszczystych.

W śród przekazanych zabytków znalazły się także 3 ułam ki ceram iki m .in.fragm ent naczynia kultury prze­ w orskiej oraz 6 zabytków z tzw. krzem ienia rejow iec- kiego: rdzeń szczątkow y, dw a zgrzebła i trzy odłupki w tym jeden retuszowany, które nie posiadają cech um oż­ liw iających ich bliższe określenie kulturow e i chronolo­ giczne.

Stan rozpoznania cm entarzysk K W LC M je st ciągle jeszcze niezadowalający pom im o istotnych, pozytywnych zm ian w tym zakresie zachodzących w ostatnich latach. D otychczas zaledw ie jed n o cm entarzysko uznaje się za w pełni przebadane (Strzyżów stan. 26 — A. Zakościelna 1997, s. 14). W iększość podejm ow anych prac w ykopa­ liskow ych m a charakter doraźnych interw encji i wielce praw dopodobne je st, że rejestrow ane pojedyncze p o ­ chów ki sygnalizują istnienie nierozpoznanych nekropo­ li (J. G urba 1967, s.152).

K w estię ew entualnego w spółw ystępow ania om aw ia­ nego grobu z innym i pochów kam i K W L C M rozstrzy­ g n ą planow ane na najbliższy sezon, badania ratow ni­ cze na tym zagrożonym zniszczeniem stanow isku.

Gr ó b k u l t u r yw o ł y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jz es t a n. 7 w Ga r b a t ó w c e Ko l o n ii 15

Literatura B u s z e w i c z J.

1987 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na wielokulturowej osadzie w Tyszowcach, stan. 25 B, Spr zam., s. 8-10.

1991 Topomica stan 21, Pr. i Mat. Zam., t. 3, s. 287- 296.

1992 Rogalin stanowisko 3/49, Spr. zam., s. 5-8. G ł o s i k J., G u r b a J.

1963 Ogólne wyniki prac archeologicznych w Strzy­ żowie, pow. Hrubieszów, w 1961 roku, Spr. Arch., t. 15, s. 358-365.

G u r b a J.

1967 Groby ludu z ceramiką wstęgową malowaną w Moniatyczach Kolonii, pow. Hrubieszów, St. Arch., t. 2, s. 143-154.

G u r b a J., K u t y ł o w s k i A.

1970 Strzyżów 2A, distr. de Hrubieszów, dep. de Lu­ blin, Inv. Arch., Fasc. 25, PI. 151-153. K e m p i s t y E.

1962 Grób kultury wstęgowej ceramiki malowanej w Werbkowicach pow. Hrubieszów, WA, t. 28, s. 198-200.

K o k o w s k i A.

1982 Dalsze badania na terenie gminy Hrubieszów, Spr. UMCS, s. 10-14.

K o k o w s k i A., Z a k o ś c i e l n a A.

1987 Grób kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej z Gródka nad Bugiem, stan. 1C, gm. Hrubieszów, woj. Zamość, Spr. Arch., t. 39, s. 59-67.

K o m a n W.

1997 Sprawozdanie z badań kurhanu na stan. 27 w Łubczu, woj. zamojskie, APŚ, t. 2, s. 40-43. K o w a l c z y k J.

1955 Drugi grób kultury ceramiki malowanej z Jasz-czowa w pow. lubelskim, Ann. UMCS, sec. F, vol. 5, s. 1-7.

K u t y ł o w s c y I. i A.

1970 Materiały kultury wstęgowej ceramiki malowa­ nej i kultury strzyżowskiej z miejscowości Nie- ledew, pow. Hrubieszów, WA, t. 35, s. 327-339. K u t y ł o w s k i A.

1968 Nieledew, distr. de Hrubieszów, dep. de Lublin, Sepulture ä inhumation o 7, Inv. Arch., Fasc. 25, PI. 154.

Z a k o ś c i e l n a A.

1986 Z badań osady kultury wołyńsko-lubelskiej ce­ ramiki malowanej w Lesie Stockim, stan. 7, gm. Końskowola, Spr. Arch., t. 38, s.31-48. 1996a Badania nad kulturami pochodzenia południo­

wego na Lubelszczyźnie, APŚ, t. 1, s. 227-229. 1996b Nowe materiały do rekonstrukcji obrządku po­

grzebowego kultury wołyńsko-lubelskiej cera­ miki malowanej, APŚ, t. 1, s.175-186. 1997 Badania cmentarzyska kultury

wołyńsko-lubel-skiej ceramiki malowanej na stanowisku 26 w Strzyżowie, woj. zamojskie, APŚ, t.2, s. 11-15. Z a k o ś c i e l n a A., G u r b a J.

1996 Badania cmentarzysk kultury wołyńsko-lubel­ skiej ceramiki malowanej na Grzędzie Horodel- skiej, APŚ, t. 1, s. 9-16.

M a r t a Po l a ń s k a

A Gr a v e f r o m t h e Vo l h y n i a n- Lu b l in Pa in t e d Po t t e r y Cu l t u r e a t Sit e 7 in Ga r b a t ó w k a Ko l o n i a, Łę c z n a Di s t r i c t, Lu b l in Vo iv o d s h ip

In summer 1998, Krzysztof Kazmierczyk from Garbatow- ka Kolonia, the Cycow commune (Fig. 1,2), handed over arte­ facts in the form of 13 vessels and 2 metal ornaments to the Archaeological Department of the District Museum in Lublin. They were discovered accidentally during sand extraction less than a meter below the present ground level. The findings come from site 7/76 (AZP 75-86), which is located in the southern part of Pojezierze L^czynsko-WIodawskie, at a small sandy promontory rising 3 m above the bottom of a small, presently marshy valley. The artefacts are typical of the Volhynian-Lu- blin Painted Pottery culture. They have many analogies at nu­

merous sites in the Lublin area, where they are recorded both in grave assemblages and at settlements. The material should be interpreted as furnishing of one, probably female, grave. The bone remains perished completely in the adverse condi­ tions in this type of soil.

The findings are the first sepulchral assemblage of the Volhynian-Lublin Painted Pottery culture from the territory o f the Pojezierze Lçczynsko-Wlodawskie. At the same time, this site is the farthest north where a burial of this culture has been recorded in the basin o f the Wieprz and Bug rivers (Fig. 4).