Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw województwa małopolskiego na tle regionu i kraju

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 730. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Bogdan Rogoda Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw województwa małopolskiego na tle regionu i kraju 1. Wprowadzenie Z punktu widzenia przedsiębiorstw pod pojęciem innowacyjności rozumie się doskonalenie i rozwój technologii produkcyjnych, eksploatacyjnych i dotyczących sfery usług, wprowadzanie nowych rozwiązań w organizacji i zarządzaniu, doskonalenie i rozwój infrastruktury, zwłaszcza dotyczącej gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji. Można mówić o innowacyjności w skali makro, a więc dotyczącej gospodarki kraju czy regionu, oraz w skali mikro – na poziomie pojedynczego przedsiębiorstwa. Obydwie te sfery oddziałują na siebie wzajemnie, warunkiem innowacyjności gospodarki jest więc występowanie w niej znaczącej liczby innowacyjnych firm, a więc – według W. Janasza – takich, które posiadają zdolność i motywację do ciągłego poszukiwania oraz stosowania w praktyce wyników badań naukowych, prac badawczo-rozwojowych, nowych idei, pomysłów i wynalazków. Z kolei wprowadzanie innowacji przez przedsiębiorstwo napotyka trudności w takim otoczeniu gospodarczym, w którym nie powstają nowe idee, gdzie nie finansuje się badań, nie stwarza społecznej i politycznej zachęty do rozwoju, nie stymuluje i nie premiuje postępu. Innowacyjność związana jest ściśle z konkurencyjnością zarówno firmy, jak i regionu. Budowanie trwałej przewagi konkurencyjnej opartej na czynnikach pozacenowych wymaga przewagi w zakresie rozwiązań marketingowych i tech. Założenia polityki proinnowacyjnej państw, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1994, s. 15.. Strategie innowacyjne przedsiębiorstw, W. Janasz, K. Janasz, A. Świadek, J. Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2001, s. 299. . k_730.indb 45. 1/16/08 1:57:05 PM.

(2) Bogdan Rogoda. 46. nologicznych, będącej skutkiem wdrożenia udanych innowacji, a więc takich, które znajdują uznanie u odbiorców. Dominujący udział sektora MŚP w Polsce i Unii Europejskiej powoduje konieczność badania tego zjawiska w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw. Celem niniejszego opracowania jest ocena innowacyjności charakteryzującej sektor MŚP w województwie małopolskim poprzez porównanie go z sytuacją dużych przedsiębiorstw w Małopolsce oraz stanem innowacyjności MŚP w Polsce i, pod pewnymi względami, w Unii Europejskiej. W opracowaniu wykorzystano dane udostępnione przez Wojewódzki Urząd Statystyczny w Krakowie, zebrane dla województwa małopolskiego z wykorzystaniem formularza PNT-02 oraz na podstawie publikacji GUS i Eurostatu. 2. Działalność badawcza i rozwojowa W tradycyjnym, liniowym modelu procesu innowacyjnego przyjęto, że pierwszym stadium prac nad innowacją są badania naukowe, powodujące rozwój nowych idei, i wynalazki, które następnie wdrażane są w praktyce. Współczesne ujęcia opisujące proces innowacyjny jako model dynamiczny i interakcyjny wskazują na podażowo-popytowy charakter innowacji, uwzględniając wymianę informacji między nauką a sferą rynkową. W tym modelu podkreśla się również znaczenie prac badawczych i rozwojowych, które muszą się opierać na osiągnięciach naukowych. Do warunków, które musi spełniać przedsiębiorstwo innowacyjne, należy: – prowadzenie prac badawczo-rozwojowych (bądź dokonywanie zakupów projektów B+R) w relatywnie szerokim zakresie, – przeznaczanie na tę działalność stosunkowo wysokich nakładów finansowych, – systematyczne wdrażanie nowych rozwiązań naukowo-technicznych, – prezentowanie wielu nowości (wyrobów i technologii) w wolumenie produkcji i usług, – stałe wprowadzanie innowacji na rynek. Analizę stanu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Małopolsce należy więc rozpocząć od oceny ich działań w zakresie prac badawczych. Z badań prowadzonych w 2000 r. przez Główny Urząd Statystyczny na próbie, w skład której weszły m.in. 772 przedsiębiorstwa z województwa małopolskiego A. Sosnowska, S. Łobejko, A. Kłopotek, Zarządzanie firmą innowacyjną, Difin, Warszawa 2000, s. 146. A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 42. . k_730.indb 46. A.H. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KiW, Warszawa 1992, s. 25.. 1/16/08 1:57:05 PM.

(3) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 47. wynika, że prace badawczo rozwojowe (B+R) prowadzi w Małopolsce 5% małych firm (10–49 zatrudnionych), 10% średnich firm (50–249 zatrudnionych) oraz 30% dużych firm (powyżej 250 zatrudnionych). Zatem małe i średnie firmy znacznie rzadziej prowadzą badania niż przedsiębiorstwa duże. Porównanie z sytuacją przedsiębiorstw w Unii Europejskiej (średnia dla 15 krajów ważona liczbą przedsiębiorstw w próbie), ustaloną w badaniach Eurostatu w 1996 r. wykazuje, że badania prowadzi tam 20% małych firm, 38% średnich i 65% dużych. Oznacza to, że udział małych i średnich firm w województwie małopolskim w pracach badawczo-rozwojowych jest (pomijając nawet różnicę w czasie charakteryzującą dane) co najmniej czterokrotnie mniejszy niż w wypadku firm unijnych. Udział prac badawczych i rozwojowych w wydatkach na innowacyjność w przedsiębiorstwach na terenie Małopolski i średnio w Polsce przedstawia rys. 1. 18 16 14 12 % 10 8 6 4 2 0. 10–49 50–249 250 i więcej pracowników pracowników pracowników Małopolska Polska. Rys. 1. Udział badań w wydatkach na innowacje w Małopolsce i średnio w Polsce według klas wielkości firm w 2000 r.. Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 19980–2000, GUS, Warszawa 2002 oraz dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. Małe firmy w Małopolsce wydają na badania stosunkowo więcej nakładów na innowacje niż średnio małe firmy w Polsce, odwrotnie jest niestety w przypadku firm średnich. Jest to sytuacja niekorzystna, gdyż, jak wynika z tabeli 3, udział firm średnich w wydatkach na innowacje jest większy niż małych, więc kwoty wydawane przez sektor MŚP w Małopolsce na badania i rozwój są mniejsze niż średnio w Polsce. Fakt, że przedsiębiorstwa małe i średnie rzadziej niż duże prowadzą własne badania nie przesądza jeszcze o poziomie innowacyjności, gdyż firmy mogą nabywać wyniki prac od wyspecjalizowanych placówek. Pociągałoby to jednak za sobą . k_730.indb 47. Dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. 1/16/08 1:57:06 PM.

(4) Bogdan Rogoda. 48. skutki dla struktury wydatków na innowacje w postaci wyższych niż w dużych firmach rozchodów na zakup gotowych technologii. Nie znajduje to jednak potwierdzenia w badaniach. Wydatki przedsiębiorstw małopolskich na innowacyjność – w tym na prace badawcze i rozwojowe – w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w firmie w 2002 r. przedstawia tabela 1. Tabela 1. Wydatki przedsiębiorstw Małopolski na innowacyjność w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w 2002 r. (w tys. zł) Wydatki (w tys. zł) Ogółem. Działalność badawcza i rozwojowa. Wielkość przedsiębiorstwa. 50–249 zatrudnionych. 250 zatrudnionych i więcej. 0,091. 2,599. 0,015. 0,628. 0,018. 0,063. 2,238. Nakłady wewnętrzne. 0,076. Zakup gotowej technologii. 0,037. Nakłady zewnętrzne Oprogramowanie. Nakłady na środki trwałe, w tym: – maszyny i urządzenia. – import. Przygotowania do wprowadzenia innowacji technologicznej Szkolenie personelu Marketing. 8,701. 1,972 0,103. 1,910. 5,807. 0,302. 1,774. 1,269 0,010. 0,004 0,167. Źródło: dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. 4,362 0,051 0,015. 0,063. Ogólne wydatki na innowacje przeliczone na 1 zatrudnionego są w firmach średnich (małe nie były objęte badaniem) czterokrotnie niższe od nakładów w dużych firmach. Znacznie niższym nakładom na działalność badawczą towarzyszyły też kilkakrotnie mniejsze wydatki na zakup gotowej technologii – firmy MŚP nie rekompensują więc w ten sposób mniejszych wydatków na badania własne. Podobna sytuacja występuje w odniesieniu do pozostałych nakładów, z wyjątkiem marketingu, na który średnie firmy wydają relatywnie więcej niż duże. Jest to prawdopodobnie związane z wyższymi kosztami dotarcia do klientów z przekazem promocyjnym na temat innowacyjnych produktów. Przeliczenie wydatków na 1 firmę pozwala porównać sytuację MŚP w Małopolsce i w kraju oraz zmiany w wydatkach. Wydatki na innowacyjność oraz działalność badawczo-rozwojową w przedsiębiorstwach małopolskich i średnio w Polsce w 2000 r. ilustruje tabela 2.. k_730.indb 48. 1/16/08 1:57:07 PM.

(5) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 49. Tabela 2. Wydatki na innowacyjność i działalność badawczą w MŚP w Małopolsce i Polsce w 2000 r. w przeliczeniu na 1 firmę (w tys. zł) Wydatki (w tys. zł) Ogółem Działalność badawcza i rozwojowa Ogółem Działalność badawcza i rozwojowa. Obszar Małopolska Polska. Wielkość przedsiębiorstwa powyżej 10–49 osób 50–249 osób 250 osób 23,887 471,109 6063,949 1,826 18,846 317,921 45,890 378,113 4597,695 2,722 58,301 556,916. Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw… oraz dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. Wydatki małopolskich MŚP na działalność badawczą i rozwojową są mniejsze niż średnio w Polsce, podobnie jest również w wypadku dużych firm z tego regionu, co nie jest dla województwa małopolskiego sytuacją korzystną. Lepiej jest pod względem wydatków na innowacje ogółem, gdyż firmy średnie i duże wydają więcej niż w Polsce, lecz małe dwa razy mniej. Zmiany średnich wydatków przedsiębiorstw (małe nie były objęte badaniami po 2000 r.) na innowacje w latach 2000–2002 przedstawia rys. 2.. Działalność B+R (w tys. zł). Wydatki ogółem (w tys. zł). 500 450 400 350 300 250 200 0. 2000 ogółem. 2001. 2002. działalność badawcza i rozwojowa. Rys. 2. Zmiany wydatków średnich firm w Małopolsce na innowacyjność ogółem oraz na badania i rozwój w przeliczeniu na 1 przedsiębiorstwo w latach 2000–2002. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. Wydatki średnich przedsiębiorstw małopolskich na badania i rozwój oraz na innowacyjność ogółem zmniejszyły się w badanym okresie o ponad 50%, co można. k_730.indb 49. 1/16/08 1:57:08 PM.

(6) Bogdan Rogoda. 50. wiązać z pogorszeniem się ogólnej sytuacji gospodarczej w naszym kraju i brakiem środków na inwestycje. Porównanie rozkładu wydatków na innowacyjność między przedsiębiorstwa różnych klas wielkości w Małopolsce i Unii Europejskiej przedstawia tabela 3. Tabela 3. Rozkład wydatków na innowacyjność między przedsiębiorstwa różnych klas wielkości w Małopolsce i Unii Europejskiej (w %) Obszar Małopolska 2000 r. UE 1996 r.. Wielkość przedsiębiorstwa 10–49 osób. 50–249 osób. 0,4. 20,5. 6. 13. powyżej 250 osób 79,1 81. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Statistics on Innovation in Europe. Data 1996–1997, European Commision, 2002, s. 48.. Należy zwrócić uwagę na znaczną różnicę w wydatkach na innowacyjność w firmach zatrudniających 10–49 osób w Małopolsce i w Unii Europejskiej, ktora prawdopodobnie spowodowana jest dużą rozbieżnością w zakresie możliwości finansowych firm w Polsce i UE. Przeciętna polska firma zatrudniająca do 49 osób osiągała w 2000 r. przychód 0,08 mln euro, podczas gdy jej odpowiednik unijny miał przychód roczny 1,2 mln euro. Traktując sektor MŚP jako całość, można przyjąć, że różnice między strukturą wydatków w Małopolsce i Unii nie są duże – w obu wypadkach na MŚP przypada zaledwie 20% ogółu wydatków firm na innowacyjność. Rozpatrując kwestię przeznaczenia nakładów na badania i rozwój oraz na innowacyjność, zauważamy, że nakłady wewnętrzne, czyli na prace samodzielne, stanowią w małych firmach tylko 10% ogółu wydatków (90% to nakłady na zakup wyników badań z instytucji zewnętrznych), podczas gdy w firmach średnich nakłady wewnętrzne to 78%, a w dużych aż 83% ogółu wydatków na B+R. Wiąże się to, jak można sądzić, z niewielkim zatrudnieniem w małych przedsiębiorstwach. Trudno w tych warunkach wygospodarować czas i środki na prowadzenie badań – pracownicy potrzebni są w działalności podstawowej. Zarówno badania własne, jak i zlecane przez firmę instytucjom zewnętrznym mogą być finansowane z różnych źródeł, które najogólniej można podzielić Obliczono na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001–2002, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2003, s. 320; SMEs in Europe, Including First Glance at EU Candidate Countries, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 2, s. 11. . k_730.indb 50. Dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. 1/16/08 1:57:08 PM.

(7) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 51. na własne i obce (w tym subwencje i kredyty). Źródła pochodzenia nakładów na innowacje w średnich i dużych firmach małopolskich przedstawia tabela 4. Tabela 4. Struktura nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach małopolskich według źródeł pochodzenia w 2002 r. (w %) Źródła pochodzenia nakładów Własne. Wielkość przedsiębiorstwa. 50–249 osób 86. Budżet. 0. Zagraniczne. 0. Kredyty bankowe. 14. Źródło: dane Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Krakowie.. powyżej 250 osób 84 1 0. 15. Wskaźnikiem syntetycznym, charakteryzującym wysiłek, jaki wkłada przedsiębiorstwo w proces unowocześniania się, jest intensywność innowacji. Wskaźnik ten jest liczony jako stosunek nakładów na innowacje do przychodów firmy. Nakłady obejmują wszystkie wydatki na naukowe, technologiczne, marketingowe, finansowe i organizacyjne działania, mające na celu albo wprowadzenie nowych, albo ulepszenie istniejących produktów, procesów i usług. Intensywność innowacji w przedsiębiorstwach małopolskich oraz w firmach Unii Europejskiej przedstawia tabela 5. Tabela 5. Intensywność innowacji w przedsiębiorstwach małopolskich oraz w firmach Unii Europejskiej (w %) Obszar Małopolska 2002 r.. Wielkość przedsiębiorstwa. 50–249 osób. 250 osób i więcej. 2,3. 4,2. UE 1996 r.. 4,4. 5,3. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Statistics on Innovation…, s. 123.. Intensywność innowacji w przedsiębiorstwach średnich w Małopolsce w 2002 r. była większa niż w Unii Europejskiej w 1996 r. Przychody przedsiębiorstw unijnych są jednak znacznie wyższe – przeciętny dochód średniej firmy w Unii Europejskiej wynosił w 2000 r. 24 mln euro10 wobec 2,8 mln euro w średniej firmie SMEs in Europe, Competitiveness, Innovation and the Knowledge-driven Society, Data 1996–2001, European Commision, 2002, s. 33. 10. k_730.indb 51. SMEs in Europe, Including a First Glance…, s. 11.. 1/16/08 1:57:08 PM.

(8) Bogdan Rogoda. 52. małopolskiej w 2002 r. Z tego względu nakłady ponoszone przez te firmy na innowacje są w wartościach bezwzględnych (lub w przeliczeniu na 1 zatrudnionego) kilkakrotnie wyższe niż w przypadku przedsiębiorstw małopolskich – 552 tys. euro w firmie unijnej do 123 tys. euro w firmie małopolskiej. Dla rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw bardzo istotne są inwestycje w technologie informacyjne, pozwalające zwiększyć dostęp firmy do informacji, jak również efektywniej je przetwarzać. Intensywność nakładów na technologie informacyjne wyniosła w średnich firmach małopolskich w 2002 r. 0,44% (w stosunku do przychodów), a w firmach dużych 0,5%. 3. Cele i przebieg procesów innowacyjnych Za cel wprowadzania innowacji przedsiębiorstwo może przyjąć m.in.: – poprawę i unowocześnienie procesów wytwórczych oraz podniesienie wydajności i jakości, – lepsze przystosowanie do otoczenia, – poprawę jakości i zwiększenie konkurencyjności wyrobów, – likwidację barier i aktywizację zasobów oraz zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności działania, – usprawnienie organizacji i metod pracy oraz poprawę warunków i bezpieczeństwa pracy, – zwiększenie zdolności eksportowych i możliwości realizacji celów strategicznych11. Porównanie ważności celów innowacji w odniesieniu do małych i dużych przedsiębiorstw w Małopolsce, Polsce i Unii Europejskiej przedstawia tabela 6. Zarówno małe jak i średnie firmy w Małopolsce przywiązują względnie większą wagę do obniżenia materiałochłonności i energochłonności, zmniejszenia szkodliwości dla środowiska, wypełnienia norm i standardów. Średnie przedsiębiorstwa wykazują największe dysproporcje ważności celów w stosunku do Polski i Unii pod względem dążenia do poprawy jakości wyrobów oraz otwarcia nowych rynków, którymi to celami kierują się częściej. Inspiracja do opracowania i wdrożenia innowacji może pochodzić ze sfery badawczej (podażowy model procesu innowacyjnego) lub z obserwacji rynku – jego potrzeb i problemów (model popytowy). Bardziej szczegółowo za źródła pomysłów oraz informacji niezbędnych w procesie innowacyjnym można uznać: kadrę własnego przedsiębiorstwa, klientów i odbiorców, konkurentów, dostawców,. 11. k_730.indb 52. J. Penc, Strategie zarządzania, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1995, s. 74.. 1/16/08 1:57:09 PM.

(9) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 53. obce placówki badawcze12. Jako formy przekazu i pozyskania informacji mogą być wykorzystane: zjazdy, targi i wystawy, fachowe książki i czasopisma, literatura patentowa i normalizacyjna, studia i prognozy rynkowe, prospekty, katalogi, raporty z badań rynku. Tabela 6. Porównanie ważności celów innowacji w odniesieniu do małych i dużych przedsiębiorstw w Małopolsce, Polsce i Unii Europejskiej (w %) Wielkość przedsiębiorstwa. Cel. 250 osób i więcej. Polska. UE. Małopolska. Polska. UE. 22. 12. 20. 22. 23. 23. 61. 63. 58. 74. 63. 60. 43. 53. 44. 62. 59. 42. 43. 54. 52. 61. 56. 52. 30. 25. 25. 29. 27. 24. Zwiększenie elastyczności produkcji. 22. 32. 31. 33. 32. 32. Obniżka kosztów osobowych. 22. 34. 40. 40. Zastąpienie wycofywanych wyrobów. Poprawa jakości wyrobów Zwiększenie asortymentu wyrobów. Otwarcie nowych rynków lub zwiększenie udziału w rynku Wypełnienie przepisów, norm, standardów. Obniżka materiałochłonności Obniżka energochłonności. Zmniejszenie szkodliwości dla środowiska. Małopolska. 10–49 osób. 35. 26 39. 28. 25 27. 33. 33. 26. 36. 31. 38. 26. 25. 37. 31. 23. 28 22 21. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Statistics on Innovation…, s. 59.. Zróżnicowanie wykorzystania źródeł informacji w procesie innowacyjnym między przedsiębiorstwami małopolskimi a średnią w Polsce i Unii Europejskiej prezentuje tabela 7. Małe i średnie firmy małopolskie wykazują przewagę w zakresie korzystania z targów i wystaw. Pracownicy średnich firm częściej niż w Polsce i Unii pozyskują informacje od konkurentów, klientów i dostawców, a także częściej uczestniczą w konferencjach i spotkaniach, a także korzystają z czasopism.. 12. k_730.indb 53. J. Penc, op. cit., s. 76.. 1/16/08 1:57:09 PM.

(10) Bogdan Rogoda. 54. Tabela 7. Wykorzystanie źródeł informacji w przedsiębiorstwach małopolskich a średnia w Polsce i Unii Europejskiej (w %) Wielkość przedsiębiorstwa. Rodzaj źródła Źródła wewnętrzne. Inne przedsiębiorstwa tej samej grupy Konkurenci Kooperacja z klientami lub dostawcami Firmy konsultingowe Zakup technologii. Małopolska. 10–49 osób Polska. 0,0. 49,1. 56,5. UE 43,0. Małopolska. 50–249 osób Polska. UE. 57,6. 63,4. 48,0 16,0. 21,7. 17,9. 24,5. 20,0. 17,4. 17,2. 25,0. 15,0. 28,5. 24,2. 43,5. 49,0. 40,0. 61,1. 52,6. 42,0. 0,0. 2,6. 5,0. 4,2. 4,4. 5,0. 17,4. 13,4. 19,0. 13,9. 13,3. 20,0. Jednostki badawczo-rozwojowe. 4,3. 4,9. x. 2,1. 5,6. x. Inne jednostki naukowe. 0,0. Państwowe instytuty badawcze (PAN) Uczelnie. Ujawnienia patentowe. Konferencje, spotkania, czasopisma Komputerowe sieci informacyjne Targi, wystawy. 0,0. 4,3 0,0. 2,7. 1,4. 2,0. 3,0. 3,1. 3,0. 3,5. 4,0. 5,0. 3,8. 3,0. 2,8. 3,9. 3,0. 4,1. 8,7. 19,9. 39,1. 31,0. 8,7. 2,0. 9,8. x. 1,4. 3,4. x. 7,0. 25,0. 18,4. 8,0. 23,0. 43,1. 31,4. 21,0. 3,0. 4,9. 9,6. 4,0. Źródło: dane WUS w Krakowie; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…; Innovation in Europe…. Działalność innowacyjna przedsiębiorstwa może napotykać utrudnienia skutkujące spowolnieniem lub przerwaniem procesu innowacyjnego, a nawet zaniechaniem jego podjęcia. Przyczyny te mogą wynikać z wewnętrznych słabości przedsiębiorstwa (brak funduszy czy personelu) lub negatywnej oceny warunków panujących w otoczeniu firmy (zbyt wysokie ryzyko). Utrudnienia w działalności innowacyjnej w przekroju lokalizacji przedsiębiorstw prezentuje tabela 8. Przedsiębiorstwa w Małopolsce wykazują na ogół znacznie więcej problemów związanych z ich działalnością innowacyjną niż firmy przeciętnie w Polsce oraz w Unii Europejskiej. Utrudnienia związane z kosztami i finansowaniem są częściej dostrzegane w Małopolsce niż w Polsce, a w stosunku do UE dysproporcja ta jest jeszcze większa. Firmy unijne natomiast – zarówno małe, jak i średnie – częściej wskazują na brak wykwalifikowanego personelu oraz brak wiedzy na temat technologii i rynku. Można się obawiać, że MŚP w Małopolsce nie zdają sobie jeszcze sprawy z wielkości luki informacyjnej w tej dziedzinie i przywiązują do tych zagadnień zbyt małą wagę.. k_730.indb 54. 1/16/08 1:57:10 PM.

(11) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 55. Tabela 8. Utrudnienia w działalności innowacyjnej w przekroju lokalizacji przedsiębiorstw (w %) Wielkość przedsiębiorstwa. Rodzaj utrudnienia Zbyt wysokie przewidywane ryzyko ekonomiczne. Małopolska. Zbyt wysokie koszty innowacji. Zbyt wysokie oprocentowanie kredytów. Brak właściwego źródła funduszy. „Sztywność” organizacyjna. 10–49 osób Polska. UE. Małopolska. 33. 44. 25. 54. 47. 79. 47. 42. 39. 21. 11. Brak wykwalifikowanego personelu. 13. 13. Brak informacji na temat rynków. 8. 9. Brak informacji na temat technologii. 50–250 osób Polska. UE. 41. 41,6. 25. 29. 66. 46,2. 26. x. 47. 35,9. x. 31. 37. 30,4. 17. 10,8. 28. 34 22. 14 7. 25. 9,7. 30. 8,6. 24. 37. 13. 3. Uregulowania prawne, normy, przepisy. 17. 10. 6,4. 17. 27. 18. 13. 20,3. 20. Brak reakcji klientów na nowe wyroby. 38. 17. 13. 26. 22,3. 17. Średnia wskazań. 32. 26. 24. 28. 23. 17. 25. Źródło: dane WUS w Krakowie; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…; Innovation in Europe…. 4. Poziom innowacyjności Wdrażane przez przedsiębiorstwo innowacje mogą mieć charakter produktowy, gdy zostały wprowadzone na rynek w postaci nowego lub zmodernizowanego produktu. Mogą mieć też charakter procesowy, gdy zostały wykorzystane w procesie produkcyjnym w postaci działań czy rozwiązań naukowych, technologicznych, organizacyjnych, finansowych lub handlowych13. Stąd ocenę poziomu innowacyjności przedsiębiorstw małopolskich należy przeprowadzić pod względem wprowadzanych zmian w asortymencie produktu, jak również zmian technologicznych, powodujących unowocześnienie potencjału produkcyjnego. Do określania stopnia innowacyjności przedsiębiorstw wykorzystuje się często metodologię Oslo (Oslo Manual), czyli międzynarodowy standard metodologiczny, opracowany na przełomie lat 80. i 90. XX w. na podstawie doświadczeń krajów skandynawskich, Niemiec, Francji i Włoch. Według tej metodologii za przedsięW. Wiszniewski, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 1999, s. 9. 13. k_730.indb 55. 1/16/08 1:57:11 PM.

(12) Bogdan Rogoda. 56. biorstwo innowacyjne uznaje się firmę, która w określonym czasie – najczęściej trzyletnim – wprowadziła co najmniej jedną innowację (produktową lub procesową) będącą nowością z punktu widzenia tej firmy14. Udział firm innowacyjnych wśród przedsiębiorstw danej klasy wielkości w Małopolsce na tle średniej dla Polski i Unii Europejskiej obrazuje tabela 9. Tabela 9. Udział firm innowacyjnych w Małopolsce, Polsce i UE (w %) Obszar Małopolska Polska UE. 10–49 osób 13,3 10,7. 44,0. Wielkość przedsiębiorstwa 50–249 osób. powyżej 250 osób. 23,2. 54,2. 31,2. 58,0. 64,5 79,0. Źródło: dane WUS w Krakowie; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw… oraz Statistics on Innovation…, s. 121.. Innowacyjność firm małopolskich rośnie wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstw i dla firm dużych jest prawie pięciokrotnie wyższa niż dla małych. We wszystkich kategoriach wielkości firm innowacyjność małopolskich podmiotów jest wyższa niż średnia dla Polski. W porównaniu z Unią Europejskią jest jednak znacznie niższa, co uwidacznia się szczególnie w wypadku małych firm. Zbadanie poziomu innowacyjności produktowej jest istotne ze względu na fakt, że właśnie innowacje w tym zakresie są identyfikowane przez klientów, stąd wpływają bezpośrednio na konkurencyjność przedsiębiorstwa i możliwość osiągania przez nie zysków. Za innowacje produktowe uznawane są wyroby nowe – takie, których firma dotychczas nie produkowała, oraz zmodyfikowane. Produkty zmodyfikowane to takie, w których zastosowano nowy materiał, zwiększający funkcjonalność lub trwałość wyrobu, albo dodano lub wymieniono jeden z elementów produktu, zwiększając jego użyteczność. Udział przychodów ze sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych w sumie przychodów przedsiębiorstwa dla MŚP w Małopolsce i Unii Europejskiej przedstawia rys. 3. Dane dla województwa małopolskiego dotyczą 2002 r., a dla UE 1996 r. Przedsiębiorstwa średnie w Małopolsce wykazują się większym udziałem produktów innowacyjnych w przychodach – ogółem osiągają one 29,3% przychodów ze sprzedaży tych produktów wobec 21% w UE. Przewaga ta występuje zarówno pod względem wyrobów nowych, jak i zmodernizowanych. Ta klasa firm ma więc relatywnie lepsze wyniki od dużych przedsiębiorstw w Małopolsce, które osiąM. Piałucha, B. Siuta, Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Euro�� pejskiej, Wydawnictwo OPO, Bydgoszcz 2001, s. 58. 14. k_730.indb 56. 1/16/08 1:57:11 PM.

(13) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 57. gają ze sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów mniejszy procent przychodów niż ich unijni odpowiednicy. 40,0 35,0 30,0 25,0. % 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0. Małopolska UE Średnie przedsiębiorstwo (50–249 osób) ogółem wyroby nowe. Małopolska UE Duże przedsiębiorstwo (powyżej 250 osób) wyroby zmodernizowane. Rys. 3. Udział przychodów ze sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych w przychodach średnich i dużych przedsiębiorstw w Małopolsce i w UE (w %) Źródło: obliczenia na podstawie danych WUS w Krakowie.. Sprawdzianem jakości i racjonalności przeprowadzonych innowacji produktowych jest poziom eksportu nowych lub ulepszonych wyrobów. Na ogół bowiem eksport oznacza pozytywne zweryfikowanie produktu na wymagającym rynku. Udział eksportu w przychodach z różnych kategorii produktów przedstawia tabela 10. Tabela 10. Udział eksportu w przychodach firm małopolskich w 2002 r. (w %) Rodzaj produktów Ogółem Produkty nowe Produkty zmodernizowane Razem nowe i zmodernizowane W tym nowe i istotnie ulepszone w skali rynku, na którym działa przedsiębiorstwo. Wielkość przedsiębiorstwa. 50–249 osób. powyżej 250 osób. przychód. w tym eksport. 9,3. 24,2. 29,3 6,2. 100. 20,0. 7,0. 23,6. przychód. w tym eksport. 8,7. 41,0. 100. 5,0. 23,8. 4,3. 12,9. 34,3. 36,8. 5,9. 47,7. 38,8. Źródło: dane WUS w Krakowie.. k_730.indb 57. 1/16/08 1:57:12 PM.

(14) 58. Bogdan Rogoda. Średnie przedsiębiorstwa w Małopolsce eksportują tylko 7% swoich produktów, lecz dla produktów ulepszonych w najwyższym stopniu wskaźnik ten rośnie do 36,8%. Łatwiej więc jest sprzedać produkt nowoczesny. 5. Wspieranie innowacyjności przez technologie informacyjne W strategii lizbońskiej, przyjętej w marcu 2000 r. przez Radę Europy, przed gospodarką europejską został postawiony cel, jakim jest stanie się w ciągu 10 lat najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką świata. Zgodnie z tą strategią zasadniczą rolę w osiągnięciu tego celu odgrywa stworzenie społeczeństwa opartego na wiedzy, wykorzystującego technikę informacyjną. W planie „eEurope 2002 Action Plan”, będącym narzędziem operacyjnym tej strategii, zakłada się przyspieszenie działań, które pozwolą upowszechnić w sektorze MŚP e-biznes, czyli działalność gospodarczą wykorzystującą Internet15. Technologie informatyczne, a zwłaszcza Internet, można uznać za bardzo ważne narzędzia innowacyjności. Umożliwiają one przede wszystkim szybką i tanią wymianę informacji dzięki istnieniu sieci komputerów. Ponadto e-biznes stanowi narzędzie docierania do klientów, umożliwia poszerzanie rynku. Dzięki korzystaniu z Internetu przedsiębiorstwa mogą też kreować nowe produkty i otwierać nowe rynki, zarówno zaopatrzenia, jak i sprzedaży. Przykładem może być reklama w Internecie, dostęp do archiwów prasowych, serwisów informacyjnych, zakup pojedynczych utworów muzycznych itp. Internet – poprzez możliwość założenia strony www – oferuje ułatwienie działalności eksportowej nawet bardzo małym firmom. Dzięki Internetowi można wdrożyć w przedsiębiorstwie innowację procesową, jaką jest telepraca, i osiągnąć spadek kosztów, przekładalny na cenę. Internet stwarza też okazję do zaistnienia innowacji, jaką jest powołanie nowej firmy. Przykładem mogą być przedsiębiorstwa oferujące dostęp do Internetu, projektujące strony internetowe czy prowadzące serwery. Dostęp małopolskich przedsiębiorstw do sieci komputerowych przedstawia tabela 11. We wszystkich kategoriach wielkości firm przedsiębiorstwa małopolskie mają przewagę nad przeciętną firmą polską. W przypadku korzystania z sieci LAN średnie i duże firmy małopolskie znajdują się w lepszej sytuacji niż przedsiębiorstwa unijne tej wielkości (przy czym wskaźnik dla UE obliczono jako średnią arytmetyczną poszczególnych krajów), co ilustruje tabela 12.. 15 E-commerce in Europe, Results of the Pilot Surveys Carried out in 2001, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2002, s. 1.. k_730.indb 58. 1/16/08 1:57:12 PM.

(15) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 59. Tabela 11. Porównanie dostępu przedsiębiorstw małopolskich do sieci komputerowych ze średnią dla Polski w 2000 r. (w %) Rodzaj technologii Sieć LAN. Obszar. Wielkość przedsiębiorstwa 10–49 osób. 50–249 osób. Małopolska. 20,8. 52,5. Małopolska. 10,4. 26,5. Polska. Dostęp do sieci komputerów zewnętrznych. Polska. 13,4 8,6. powyżej 250 osób 94,9. 43,9. 82,5. 23,0. 56,9. 67,4. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…. Tabela 12. Porównanie dostępu przedsiębiorstw małopolskich do sieci komputerowych ze średnią dla Unii Europejskiej w 2001 r.(w %) Wyszczególnienie. Obszar. powyżej 250 osób. Średnia dla UE. 46. 64. Średnia dla UE. 23. 41. Małopolska. Sieć LAN Elektroniczna wymiana danych (EDI). Wielkość przedsiębiorstwa. 50–249 osób 57. Małopolska. 96. 16. 36. Źródło: dane WUS w Krakowie; SMEs in Europe, Competitiveness, Innovation…, s. 41.. Tabela 13. Porównanie wykorzystywania Internetu przez MŚP w Małopolsce i Polsce w 2000 r. (w %) Forma korzystania Posiadanie połączenia z Internetem Reklama wyrobów Sprzedaż wyrobów. Obszar. Wielkość przedsiębiorstwa 10–49 osób 50–249 osób. Małopolska. 39. Małopolska. 23. Polska Polska. Małopolska. Polska. 65. 32. 54. 18. 34. 6. 5. 42 11. 8. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…. powyżej 250 osób 96. 86 78. 62. 20. 15. Pod względem korzystania z elektronicznej wymiany danych (EDI) przedsiębiorstwa w Małopolsce charakteryzują się niższym wskaźnikiem od ich odpowiedników unijnych, jest to jednak technologia schyłkowa, zastępowana przez. k_730.indb 59. 1/16/08 1:57:13 PM.

(16) Bogdan Rogoda. 60. Internet16. Porównanie wykorzystywania Internetu przez firmy małopolskie ze średnią dla Polski przedstawia tabela 13. Częstotliwość korzystania z Internetu wzrasta wraz ze wzrostem wielkości firmy. Zarówno małe, jak i średnie firmy małopolskie częściej wykorzystują Internet – w tym do reklamy i sprzedaży wyrobów – od przeciętnej firmy należącej do tej grupy wielkości w Polsce. Porównanie z sektorem MŚP w Unii Europejskiej wypada trochę gorzej, co ilustruje tabela 14. Tabela 14. Porównanie wykorzystywania Internetu przez MŚP w Małopolsce i Unii Europejskiej w 2000 r. (w %) Forma korzystania Posiadanie połączenia z Internetem Strona www Dokonywanie zakupów Sprzedaż wyrobów. Obszar. Wielkość przedsiębiorstwa 50–249 osób. Małopolska. 84. Małopolska. 59. Średnia dla UE Średnia dla UE. Małopolska. powyżej 250 osób. 86 59 9. 98 91. 90 69 15. Średnia dla UE. 28. 34. Średnia dla UE. 17. 27. Małopolska. 6. Źródło: dane WUS w Krakowie oraz Działalność innowacyjna przedsiębiorstw…, s. 42.. 10. Średnie firmy małopolskie korzystają z Internetu równie często jak przedsiębiorstwa unijne, a nawet posiadają własną stronę www (witrynę internetową). Jednak wykorzystanie Internetu w biznesie – do prowadzenia zaopatrzenia i zbytu – jest aż trzykrotnie rzadsze. Tymczasem właśnie ten aspekt świadczy o prawdziwie przedsiębiorczym wykorzystaniu takiej innowacji, jaką dla firmy jest włączenie się do Internetu. 6. Podsumowanie Braki w zakresie danych statystycznych powodują, że niniejszy materiał, zwłaszcza w zakresie porównań małopolskiego sektora MŚP z sytuacją w Polsce i Unii, jest fragmentaryczny. Pozwala mimo to na dokonanie oceny stanu innowacyjności tego sektora oraz perspektyw jej rozwoju. 16. k_730.indb 60. E-commerce in Europe…, s. 6.. 1/16/08 1:57:13 PM.

(17) Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw…. 61. Przeprowadzona analiza prowadzi do następujących wniosków: – udział małych i średnich firm małopolskich prowadzących prace badawczo-rozwojowe jest czterokrotnie niższy od udziału dużych firm tego regionu oraz od udziału firm tych samych klas wielkości w Unii Europejskiej, – udział prac badawczo-rozwojowych w wydatkach małych firm na innowacje jest w odniesieniu do Małopolski wyższy niż przeciętna w Polsce, lecz dla średnich firm znacznie niższy od polskiej przeciętnej, – ogólne wydatki przeciętnej średniej firmy małopolskiej na innowacje są czterokrotnie niższe od wydatków analogicznej firmy w Unii Europejskiej, – firmy sektora MŚP w Małopolsce postrzegają znacznie więcej utrudnień w prowadzeniu procesów innowacyjnych niż przeciętne przedsiębiorstwa tej wielkości w Polsce i Unii Europejskiej, – odsetek małych i średnich firm innowacyjnych w Małopolsce jest wyższy niż w Polsce, lecz znacznie niższy od cechującego firmy Unii Europejskiej, – wykorzystanie Internetu do powadzenia e-biznesu jest w firmach małopolskich częstsze niż w Polsce, ale trzykrotnie rzadsze niż w unijnych MŚP. Można jednak wysnuć wnioski pozytywne: – średnie (a także duże) przedsiębiorstwa małopolskie przeznaczają na innowacje większy odsetek swoich przychodów niż średnie przedsiębiorstwa Unii Europejskiej, – korzystanie z Internetu do pozyskiwania informacji jest częstsze niż w firmach Unii Europejskiej. W świetle tych spostrzeżeń nie dziwi fakt, że średnie firmy małopolskie cechują się wyższym udziałem przychodów osiąganych ze sprzedaży nowych i zmodernizowanych wyrobów niż nich odpowiedniki działające w Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę aktywność inwestycyjną małych i średnich firm małopolskich oraz ich zaangażowanie w unowocześnianie infrastruktury informacyjnej, można zakładać, że liczba firm innowacyjnych w tym regionie będzie się zwiększać. Istotną motywację dla tego procesu może stanowić fakt, że nowe wyroby cechuje znacznie większy udział w sprzedaży eksportowej niż wyroby nie ulepszone. Literatura Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS, Warszawa 2002. E-commerce in Europe, Results of the Pilot Surveys Carried out in 2001, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2002. Jasiński A.H., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KiW, Warszawa 1992. Penc J., Strategie zarządzania, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1995.. k_730.indb 61. 1/16/08 1:57:14 PM.

(18) 62. Bogdan Rogoda. Piałucha M., Siuta B., Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo OPO, Bydgoszcz 2001. Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa– Łódź 2001. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001–2002, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2003. SMEs in Europe, Competitiveness, Innovation and the Knowledge-driven Society, Data 1996–2001, European Commision, 2002. SMEs in Europe, Including a First Glance at EU Candidate Countries, „Observatory of European SMEs” 2002, nr 2. Sosnowska A., Łobejko S., Kłopotek A., Zarządzanie firmą innowacyjną, Difin, Warszawa 2000. Statistics on Innovation in Europe. Data 1996–1997, European Commision, 2002. Strategie innowacyjne przedsiębiorstw, W. Janasz, K. Janasz, A. Świadek, J. Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2001. Wiszniewski W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 1999. Założenia polityki proinnowacyjnej państw, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1994. The Innovativeness of Small and Medium-sized Enterprises in the Małopolskie Voivodship Compared to the Region and the Country Innovations are closely connected with competitiveness, both of enterprises and of regions. The outcome of an enterprise’s innovative activities are determined by: the investment strategy on research and development, technology, use of IT. The conducted research shows that: – the share of SMEs in the Małopolskie Voivodship that carry out research and development is four times lower than the share of big firms in this region and also four times lower than the share of SMEs in European Union, – the percentage of innovative SMEs in Małopolska is higher than in Poland as a whole, but significantly lower than the percentage of SMEs in the EU, – the use of the internet for e-business is more frequent among Małopolska Voivodship SMEs than among SMEs in Poland as a whole, but three times less frequent than among SMEs in the European Union, – medium-sized enterprises in Małopolska spend a greater percentage of their revenue on innovation than medium-sized enterprises in the European Union. Taking into account the investment activity of small- and medium-sized enterprises in the Małopolskie Voivodship and their involvement modernizing the IT infrastructure, it may be assumed that the number of innovative firms in this region will increase.. k_730.indb 62. 1/16/08 1:57:14 PM.

(19)