Młodzież w zmieniającej się rzeczywistości. Wybrane aspekty orientacji życiowej i poczucie kontroli

(1)

Psychologia Rozwojowa, 2001, tom 6, nr 3 -4 , ss. 2 7 1 -2 8 8

M łodzież w zmieniającej się rzeczywistości:

wybrane aspekty orientacji życiowej i poczucia kontroli

H AN N A LIBERSK A

In sty tu t P sy ch o lo g ii, U n iw ersy tet im. A. M ick iew icz a

ST R E SZ C Z E N IE

W prezentow anym opracowaniu przedsta wione są wyniki badań, których nadrzęd nym celem było rozpoznanie aktualnych trendów w procesie kształtowania się orientacji życiow ej polskiej młodzieży w końcu lat 90-tych. Ponadto w tekście zw rócono uwagę na rolę poczucia kontroli dla wyboru celów życiowych i sposobu ich realizacji p rzez dorastających. Badaniami objęto grupę 200 dziew cząt i chłopców w wieku o d 15 do 18 lat. W szyscy badani byli uczniam i szkół podstaw ow ych i ponad podstaw ow ych z terenu Poznania i woje wództwa poznańskiego. W badaniach wy korzystano m.in. rozm owę psychologiczną i kw estionariusze „Cele życiow e" i „O sa dzenie poczucia kontroli” (wg. Flam era i G roba, 1991). Rezultaty badań pozw alają pełniej zrozum ieć niektóre związki pom ię dzy m.in. postaw am i temporalnymi, poczu ciem kontroli, celam i życiow ym i i poczu ciem satysfakcji u młodzieży. W świetle ba dań zarysow ały się m.in. kierunki zmian orientacji życiowej młodego pokolenia na tle wybranych psychospołecznych uwarun kowań.

W PROW ADZENIE

Zasadniczym kryterium dorastania je st proces w rastania jednostki w społeczeń stw o dorosłych (Piaget, 1970). Efektem tego procesu są „gruntow ne przeobrażenia osobow ości” oraz znalezienie przez m ło dego człow ieka sw ego m iejsca w św iecie (Piaget, 1970, s. 358). Jednak nie dojdzie do tego bez ukierunkow ania m yślenia do rastających ku przyszłości i bez planow a nia przez nich owej przyszłości. Ponadto w arunkiem koniecznym udanej tranzycji ku dorosłości je st uw zględnienie przez dziew częta i chłopców — w ich planach życiow ych — zadań przypisanych tem u kolejnem u okresow i rozw ojow em u.

Jednakże zajmując się rozwojem psy chicznym człow ieka nie m ożem y abstra hować od rzeczywistości społeczno — eko nomicznej, w której ów rozwój przebiega. Ideologie, prawo, zasady, jak też różnorakie instytucje (państwowe, społeczne i pryw a tne) ulegają system owym przekształce niom. W ostatnich latach w naszym kraju transform acje kontekstu rozw ojow ego są szczególnie dynamiczne.

Zdaniem psychologów rozwoju znajdują one swoje odzwierciedlenie w aktywności ludzkiej, która jest w znacznej m ierze uza

(2)

leżniona od opracowania sytuacji na pozio mie percepcyjno — em ocjonalnym i poję ciow ym (Tyszkowa, 1986). W arunki życia są przez ludzi — w pierwszej kolejności — percypowane, następnie analizowane i na koniec — ■ oceniane. Oceny te przyjm ują postać czy to globalnych stanów afektyw- nych wyrażających satysfakcję z dostrzeżo nych stanów lub zmian — albo brak saty sfakcji, bądź postać sądów ewaluatywnych czy też postać postaw pozytywnych lub ne gatywnych względem obserwowanych zja w isk (Reykowski, 1990; Tyszkow a i Prze- tacznik-Gierowska, 1996). W efekcie spo sób myślenia o sobie samym, o związkach z innymi ludźmi, o własnej przyszłości, 0 swym usytuowaniu w świecie społecz nym może podlegać zm ianom o trwałym lub przejściowym charakterze.

Jednak nie tylko aktualne wydarzenia determ inują zachowanie ludzkie. Rolę taką pełnią też wydarzenia przeszłe, jak i zda rzenia oczekiwane w przyszłości w ra mach podm iotowej perspektyw y czasu (Nuttin, 1985). W spom niana perspektywa czasu jest konstytuow ana przez podm ioty 1 wydarzenia, które istnieją na poziom ie w yobrażeniowym .

W sensie właściwym perspektyw ę cza su charakteryzują: zasięg, zawartość, sto pień strukturacji i poziom realizmu. Jednak perspektyw ę czasu m ożna także rozpatry wać w aspekcie postaw wobec czasu. Jed nostka m oże przejawiać mniej lub bardziej pozytyw ne, jak też negatywne postaw y ku przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości. Inny jeszcze aspekt perspektywy czasu od nosi się do preferow anego (dominującego) kierunku w m yślach i działaniach jed n o stki i jest określany jako orientacja

tem-poralna. Zachow anie człow ieka może być w różnym stopniu zorientow ane ku war tościom, przedm iotom i wydarzeniom osa dzonym w przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości (Nuttin, 1985; D e Voider, 1979; Cottle, Howard, 1972; H om aert, 1973). Po wszechnie zakłada się że ludzie starsi są zorientowani ku przeszłości podczas, gdy większość młodych jest zorientow ana ku przyszłości.

PROBLEM I HIPOTEZY BADAWCZE

W obrębie podjętej problem atyki szcze gólnie interesujące je s t zagadnienie eko logicznych uw arunkow ań pow staw ania i funkcjonow ania różnych orientacji oraz zależności m iędzy nimi a planow anym i i realizow anym i działaniam i jednostki. R ów nie ciekaw e je s t zagadnienie oddzia ływ ania typu orientacji na przem iany kon tekstu na poziom ie egzo- czy m ikrosyste- mu. Jednakże w badaniach prezentow a nych w niniejszym opracow aniu podjęto problem psychologicznych konsekw encji transform acji ustrojow ych, a dokładniej — w pływ ow ych transform acji na form o w anie orientacji życiow ej m łodych P ola ków . Przyjęto, że orientacja życiow a prze ja w ia się w czynnościach i działaniach podm iotu ukierunkow anych na podstaw o we cele życiow e i zadania rozw ojow e ulo kow ane w określonej przestrzeni czasow ej (przeszłości, teraźniejszości i przyszłości). Zakładam y, że jeśli jed n o stk a koncentruje się w yłącznie n a zadaniach specyficznych dla okresu życia, w którym aktualnie się znajduje, to form uje o na prezentystyczną orientację życiow ą. N atom iast w przypad

(3)

M łodzież w zm ieniającej się rzeczywistości: wybrane aspekty orientacji życiow ej i poczucia kontroli 273

ku, gdy jed n o stk a tw orzy plany obejm ują ce rów nież zadania przypisane do dalszych okresów rozw ojow ych uznajem y, że for m uje o na przyszłościow ą bądź prospe ktyw ną orientację życiow ą (Pietrasiński,

1990). U jej podłoża leży nie tylko w iedza podm iotu co do dalszego rozw oju własnej osoby i w arunków społeczno — ekonom i cznych w przyszłości, ale rów nież przeko nania dotyczące m ożliw ości osobistego oddziaływ ania na w łasne postępow anie oraz na aktualne i przyszłe w ydarzenia o raz subiektyw na ocena w ielkości tych od działyw ań (p. R otter, 1966; B andura, 1981, 1987, 1989; Sokołow ska, 1993). Istnieją zatem podstaw y teoretyczne po zw alające przypuszczać, że typ poczucia kontroli je st istotny dla konstrukcji planów życiow ych m łodzieży.

G łębokie przekształcenia ustrojow e, które zaszły w Polsce w ostatnich kilku latach stw orzyły niepow tarzalną szansę pełniejszego poznania roli kontekstu eko logicznego dla form ow ania orientacji ży ciowej w okresie adolescencji. Zaistniałe w arunki zew nętrzne pozw oliły na przepro w adzenie dw uetapow ych badań o chara kterze porów naw czym . Pierw szy etap ba dań został zrealizow any w 1991 roku a etap drugi — w 1996 roku. M ateriał zgrom adzony w toku badań pozw olił po znać postaw y i orientacje tem poralne oraz plany życiow e m łodzieży a także ich nie k tóre uw arunkow ania. U w zględniony zo stał także aspekt rozw ojow y interesującej nas problem atyki.

Podstaw ow ym celem analizy porów naw czej danych zebranych w 1991 i 1996 roku było znalezienie odpow iedzi na na stępujące pytania badaw cze:

1. Czy dziewczęta i chłopcy w I i w II fazie adolescencji percypują zmiany wa runków życiowych, do których doszło w przeciągu ostatnich 2 lat ich życia? Jeśli tak, to w jakich dziedzinach rze czywistości dostrzegają zmiany i jak je oceniają z punktu widzenia perspektyw rozwoju dla własnej osoby i dla kraju? 2. Jakie są postawy temporalne polskiej

młodzieży i czy ulegały one zmianom w przeciągu ostatnich 5-ciu lat? 3. Jakie są zasadnicze cele życiowe mło

dzieży i jakie jest ich rozlokowanie w perspektywie czasowej? Jakie czyn niki są istotne dla uformowania planów życiowych w adolescencji?

4. Czy zawartość treściowa oraz wymiar temporalny planów życiowych młodzie ży zmienił się w okresie transformacji systemowych w ostatnich 5-ciu latach? W oparciu o rezultaty w cześniejszych badań i przegląd literatury przedm iotu sform ułow ane zostały pew ne przypusz czenia dotyczące w ybranych aspektów form ow ania orientacji życiow ej m łodzieży i jej niektórych uw arunkow ań. Przyjęły one postać następujących hipotez badaw czych:

H ipoteza I zakłada, że m łodzież tw orzy plany, których treść odzw ierciedla zadania przypisane do okresu dorosłości. Jednak w toku dorastania w ydłużeniu ulega w y m iar tem poralny planów i zm ienia się ich strukturacja.

H ipoteza II głosi, że u m łodzieży przew aża orientacja p rzy szło ścio w a i d o m inują pozytyw ne postaw y w obec p rz y szłości.

N ie zostały sform ułow ane żadne szcze- gółow sze przypuszczenia odnoszące się do

(4)

rozw ojow ych zm ian roli typu poczucia kontroli i jeg o w ielkości dla ukształto w ania orientacji życiow ej dorastających dziew cząt i chłopców .

METODA

P orów nanie w yników badań przeprow a dzonych w 1991 r. i 1996 r. pozw oliło zw eryfikow ać obie hipotezy badaw cze. Z ebrany m ateriał dostarczył także podstaw do sform ułow ania w stępnych odpow iedzi na pytanie badaw cze dotyczące percepcji kontekstu ekologicznego, kierunków jego zm ian oraz sposobów oceniania przez m łodzież znaczenia tych zm ian dla rozw o ju w łasnej osoby, kraju i świata. Ponadto

wyniki porów nań pozw oliły pełniej zrozu mieć zm iany w ybranych uw arunkow ań orientacji tem poralnej i planów życiow ych m łodzieży m. in. takich jak: typ poczucia kontroli, płeć i wiek.

W pierw szym etapie badań (1991) uzy skano obraz orientacji życiow ej form ow a nej przez dorastających Polaków w po czątkow ym okresie transform acji syste m ow ej. B ył to okres, w którym warunki rozw oju jednostek i grup społecznych zm ieniły się w sposób radykalny. (Należy jed n ak zaznaczyć, że w m om encie prze prow adzania badania młodzi ludzie nie zdążyli jeszcze dośw iadczyć konsekw encji zaobserw ow anych przez nich zm ian).

N atom iast rezultaty zgrom adzone w II etapie badań (1996) odzw ierciedlają po staw y tem poralne i plany życiow e m ło dzieży uform ow ane w okresie ustabilizo w ania się zm odyfikow anego kontekstu ży ciow ego.

Zestawienie rezultatów zgrom adzonych w obu etapach badań pow inno wskazać kie runek ewolucji orientacji życiowej pokole nia przygotowującego się do w ejścia w do rosłość na tle transform acji system owych.

TECHNIKI BADAW CZE

D o poznania celów życiow ych m łodzieży i ich rozm ieszczenia na osi czasu w yko rzystano kw estionariusz „C ele życiow e” opracow any przez A. Flam m era i A. Gro- b a (1991).

N atom iast półstrukturow ana rozm ow a psychologiczna posłużyła do zebrania da nych na tem at postaw tem poralnych m ło dzieży oraz danych dotyczących zm ian zachodzących w różnych sferach rzeczy wistości, a percypow anych przez dziew częta i chłopców . Ponadto badani oceniali zaobserw ow ane zm iany z punktu w idze nia ich oddziaływ ania na rozw ój indyw i dualny jednostki i kraju — ja k o pozytyw ne, negatyw ne lub nieistotne.

D ane dotyczące poczucia kontroli i za dow olenia z własnej sytuacji życiowej oraz oczekiwanego przebiegu drogi życiowej w przyszłości uzyskano za pom ocą skal szacunkowych zaczerpniętych z kw estio nariusza Euronet (Flam m er, Grob, 1991). Osoby badane szacowały m ożliwość oso bistego oddziaływ ania na aktualne zacho wanie i swe przyszłe losy (m.in. w takich dziedzinach, jak nauka, praca i zarobki) a także na dalszy rozwój kraju na skalach 10-punktowych. N atom iast do oceny po czucia zadow olenia dorastających Polaków z własnych perspektyw życiowych posłu żyły skale 4-punktowe.

(5)

W zastosow anym planie badaw czym ja k o zm ienne zależne głów ne potraktow a no treść planów życiow ych i ich w ym iar tem poralny a także rodzaj zm ian percypo- w anych przez m łodzież w rzeczyw istości, ja k też oceny znaczenia tych zm ian (po zytyw ne, negatyw ne, nieistotne).

N ato m iast ja k o zm ienne niezależne g łów ne p o trak to w an o w iek i płeć bada nych a także czas histo ry czn y (określony p rzez term in badania) oraz poczucie k o n troli (określone ja k o przekonanie o w iel kości w pływ u w yw ieranego przez p o d m iot n a w łasne zachow anie i rozw ój). P ierw sza z w yróżnionych zm iennych niezależnych przy jm o w ała w artości z dw óch przedziałów : < 1 4 ,6 -1 5 ,6> lub < 1 7 ,6 -1 8 ,6>. T erm iny badań , których w yniki poddano analizie przypadały na I połow ę 1991 roku oraz na I połow ę 1996 roku. N ato m iast p oczucie kontroli ch a rak tery zu jące m łodzież było kla syfikow ane ja k o w ew nętrzne (w p rzypad ku, gdy na skali szacunkow ej osoba ba d an a w sk azała oceny nie m niejsze niż 6) lub ja k o zew nętrzne (w tedy, gdy osoba b ad an a w skazyw ała oceny niższe niż 6).

OSOBY BADANE

W badaniach uczestniczyły 2 grupy m ło dzieży. L iczebność każdej z grup w ynosi ła 100 osób. Składały się one z 2 równo- licznych podgrup w iekow ych: 15-latków i 18-latków. Ł ącznie badaniam i objęto 200 dziew cząt i chłopców znajdujących się w dw óch fazach adolescencji.

M łodzież uczestnicząca w badaniach reprezentow ała różne środow iska społecz

ne. Badani należący do m łodszej podgrupy w iekow ej byli uczniam i klas ósm ych szkół podstaw ow ych. N atom iast badani ze star szej podgrupy w iekow ej uczęszczali do klas trzecich liceum ogólnokształcącego i technikum .

W pierwszej części badań — która m ia ła charakter indywidualny — przeprow a dzono rozm ow ę psychologiczną. W drugiej części badań młodzi ludzie wypełniali kw e stionariusze i nanosili swe oceny na skale szacunkowe. T a część badań m iała chara kter zbiorowy.

WYNIKI BADAŃ

W szyscy badani dostrzegają, iż w otacza jący m ich św iecie zachodzi w iele różno rodnych przekształceń. W ypow iedzi osób badanych w skazują, że zaobserw ow ali oni zm iany w sferze życia w ew nątrzrodzin- nego, w sferze kultury i edukacji, w syste m ie społeczno-politycznym i w system ie ekonom icznym , a także w stanie środow i ska naturalnego i bezpieczeństw a publicz nego (T abela 1).

W 1991 roku najw ięcej zm ian m ło dzież dostrzegła w sferze gospodarki i do m inującym system ie politycznym a także w życiu kulturow ym kraju.

Ponadto w I etapie badania m łodzież ze starszej podgrupy w iekow ej percypo- w ała więcej przem ian w w arunkach życia niż m łodzież z młodszej podgrupy. Z n a czące różnice m iędzy tym i podgrupam i w ystąpiły w odniesieniu do liczby zm ian w sytuacji rodzinnej oraz aktyw ności p ar tii politycznych i grup religijnych. W tych sferach starsi badani zaobserw ow ali w ię

(6)

T ab e la 1. S tru k tu ra liczeb n o śc i zm ian p e rce p o w an y ch p rzez m ło d zież w ró żn y ch sferach ży cia w 1991 r. i 1996 r.

Rodzaj zmian M iejsca w hierarchii 1991 M iejsca w hierarchii 1996 15-łatki 18-łatki 15-łatki 18-latki

I. System ekonomiczny 1 2 2 2

11. System polityczny 3 2 8 1

III. System edukacyjny 7 4 6 6

IV. Warunki zdrowotne i poziom opieki medycznej 7 4 1 3

V. Bezpieczeństw o publiczne 5 6 3 1

VI. Stosunki w ew nątrzrodzinne 4 3 9 5

VII. Kultura 2 4 7 4

VIII. Stan środow iska naturalnego i jego ochrona 6 5 5 4

cej przem ian niż ich m łodsi koledzy. N a tom iast w ypow iedzi m łodszych dziew cząt i chłopców w skazyw ały, że więcej zmian dostrzegali oni w stanie gospodarki kraju (np. w zaopatrzeniu rynku w artykuły konsum pcyjne) i w życiu kulturalnym re gionu i miasta.

A naliza w yników II etapu badań p o k a zuje, że zm niejszyła się liczba zm ian percypow anych przez m łodzież w przeciągu ostatnich 2 lat. R ezultat ten może z jednej strony św iadczyć o przekonaniu m łodzie ży, iż w arunki życiow e stabilizują się a z drugiej strony — m oże być efektem fa ktycznego spow olnienia się tem pa bądź ograniczenia liczby przem ian w różnych sferach rzeczyw istości.

W tym etapie najwięcej zmian dostrze żono w sferze bezpieczeństw a publiczne go, w system ie gospodarczym , politycz nym oraz w arunkach zdrow otnych i po ziom ie opieki m edycznej (T abela 1.).

N atom iast najm niej zm ian zanotow ano w odniesieniu do system u edukacji, sto sunków w ew nątrzrodzinnych oraz w sfe rze kultury.

Starsi badani zaobserw ow ali znacząco więcej przem ian w życiu politycznym oraz w sferze bezpieczeństw a publicznego niż m łodsi badani.

W II etapie badań podobnie ja k w przy padku I etapu młodzież znajdująca się w II fazie adolescencji dostrzegła znacznie w ię cej przemian w w arunkach życiow ych niż dziew częta i chłopcy znajdujący się w I fazie tego okresu rozwojowego.

G eneralnie za najbardziej korzystne zo stały uznane przem iany dotyczące systemu ekonom icznego i politycznego (Tabela 2). N atom iast najmniej pozytyw nie oceniano znaczenie zaobserw ow anych w warunkach zdrowotnych i poziom ie opieki m edycznej oraz w życiu w ew nątrzrodzinnym . N ajw ię cej ocen negatywnych uzyskały zmiany

(7)

R y su n ek 1. C zęsto ść p o z y ty w n eg o spo so b u o cen ian ia tran sfo rm a cji w w aru n k ach ży cia p rzez m ło d zież 15 -ietnią w 1991 i 1996 roku

R y su n e k la . C z ęsto ść p o zy ty w n eg o sposobu o c en ian ia tran sfo rm acji w w aru n k ach ż y cia p rzez m ło d zież 18-letnią w 1991 i 1996 roku

O b ja śn ien ia do ry su n k ó w 1 i la:

T reść celów : I — d z iałaln o ść sp o łecz n o -p o lity czn a, II — saty sfak cjo n u jący zaw ó d , III — zaw arcie m ałżeń stw a, IV — n aro d zin y dzieck a , V — pod ró że, p o z n an ie św iata, V I — w y so k a p o z y cja zaw o d o w a, V II — w y so k ie do ch o d y , V III — o p iek a nad rodzicam i

zaobserw ow ane w systemie bezpieczeń stw a publicznego i system ie opieki społe cznej łącznie z funkcjonowaniem służby zdrowia. B adana m łodzież najmniej ocen negatyw nych wystaw iła przekształceniom w systemie edukacji oraz w stanie środo wiska naturalnego i form ach jego ochrony.

A naliza danych w ykazuje, że m łodzież znajdująca się w różnych fazach adole scencji ocenia zm iany zaobserw ow ane w otaczającej je rzeczyw istości w sposób bardzo odm ienny (R ysunek 1. i la ). W spółczynnik rps w skazuje na bardzo ni ski stopień podobieństw a w sposobie oce

(8)

niania dostrzeżonych przem ian przez m ło dzież 15-letnią i 18-letnią na obu etapach badań, tzn. w 1991 i 1996 roku. Jedynie w przypadku ocen w ystaw ionych przez 18-latków w 1991 i 1996 zanotow ano ni skie podobieństw o sposobu oceniania transform acji kontekstu życiow ego (R ysu nek 1 i la ). R ezultat ten m ożem y tłum a czyć bardziej w yrów nanym poziom em rozw oju poznaw czego, a w szczególności operacji um ysłow ych w starszej podgru pie wiekow ej niż w młodszej podgrupie badanych. W św ietle koncepcji inteligen cji J. Piageta w II fazie adolescencji m ło dzież osiąga taki poziom rozw oju operacji form alnych, który um ożliw ia przeprow a dzenie system atycznego rozum ow ania hipotetyczno-dedukcyjnego.

D orastający, w swym rozum ow aniu uw alniają się ju ż od ograniczeń narzuca nych przez bezpośrednią obserw ację rze

czyw istości i są w stanie uw zględnić do datkow e przesłanki w prow adzane w opar ciu o sw ą w iedzę i zdobyte dośw iadcze nie (Jurkow ski, 1986).

N atom iast u dorastających dziew cząt i chłopców w w ieku 14-15 lat dopiero kształtują się now e form y m yślenia, które będą stopniow o osiągać stan rów now agi.

Ich czynności m yślow e są ju ż w pew nym stopniu uniezależnione od treści w tym sensie, że struktury m yślow e m ają charakter uogólniony. Jednak nadal pod staw ow ym i przesłankam i rozum ow ania są dane dostępne drogą bezpośredniej obser wacji — a nie zw iązki, których dorasta jący nie je st w stanie w ydobyć z aktualnie

percypow anej sytuacji.

W ten sposób m ożna w ytłum aczyć dużą zm ienność zachowań 15-latków (tu: spo sobu oceny przemian kontekstu życiowego) w porównaniu z młodzieżą 18-letnią.

T ab e la 2. O cen a zn aczen ia zm ia n w aru n k ó w ż y cio w y ch d la rozw o ju in d y w id u aln e g o i d la kraju

Rodzaje zmian

1991 1996

15-latki 18-latki 15-latki 18-latki

Oceny + Oceny Oceny + Oceny Oceny + Oceny Oceny + Oceny

-I. System ekonomiczny 78 10 70 14 32 12 36 30

II. System polityczny 41 6 72 12 16 14 48 28

III. System edukacyjny 14 10 54 10 30 10 16 14

IV. W arunki zdrowotne

i poziom opieki medycznej 14 12 34 22 30 36 26 30

V. Bezpieczeństwo publiczne 36 12 20 22 8 48 4 70

VI. Stosunki wewnątrz-

rodzinne 32 8 28 24 12 10 18 16

VII. Kultura 62 10 38 10 16 22 14 30

(9)

M łodzież w zm ieniającej się rzeczywistości: wybrane aspekty orientacji życiow ej i poczu cia kontroli 279

P orów nanie w yników uzyskanych w dw óch etapach badań w skazuje na isto tne zm iany w sposobie oceny transform a cji w arunków życiow ych (T abela 2.). Otóż w 1996 roku — w zestaw ieniu z 1991 — w sposób istotny zm alała częstość pozy tyw nego oceniania przem ian zaobserw o wanych przez m łodzież w system ie eko nom icznym oraz w sferze kultury i poli tyki (a = 0,01). N atom iast w sposób isto tny w zrosła częstość pozytyw nej oceny zm ian dotyczących stanu środow iska i sposobów je g o ochrony przed dalszą de gradacją (a = 0,01). Jednakże w tym sa m ym czasie w sposób drastyczny zw ię k szyła się częstość negatyw nego sposobu oceniania zm ian w stanie bezpieczeństw a publicznego i w arunków zdrow otnych społeczeństw a a także stanu rozw oju kul tury (a = 0,01).

N a obu etapach badań najistotniejsze ró żn ice w sposobie oceniania tra n sfo r m acji system ow ych przez m łodszą i star szą grupę w iekow ą w ystąpiły w o d n ie sieniu do sfery edukacji i życia p o lity cz nego w kraju (a = 0,01). N ależy dodać, że w I etapie badań m łodzież ze starszej p o d grupy w iekow ej ocen iała znaczenie tych przem ian w sposób znacznie b ar dziej p ozytyw ny niż m łodsi badani. N a to m iast w II etapie badań zależność ta zo stała u chw ycona tylko dla sposobu o ceny tran sfo rm acji w system ie p o lity cz nym .

Pow yższy rezultat wskazuje na bogatszą w iedzę młodzieży znajdującej się w II fazie adolescencji na tem at system ów społecz no-politycznych i je st wyrazem zaaw anso w ania w form ow aniu światopoglądu. N a tej podstaw ie m ożna oczekiwać, że mło

dzież w przededniu wejścia w dorosłość je st ju ż w pewnym stopniu przygotow ana do czynnego uczestnictwa w życiu polity cznym i społecznym kraju.

W św ietle p o w yższych rezultatów m ożna stw ierdzić, że sposób oceny zn a czenia transform acji kontekstu ży cio w e go dla rozw oju jed n o stk i i szerszych k rę gów społecznych zm ienia się w toku d o rastania. Z m iany te o d zw iercied lają nie tylko rozw ój procesów poznaw czych ale też po zo stają pod silnym o d d ziały w a niem szeroko rozum ianych czynników środow iskow ych (T yszkow a, P rzetacz- nik-G ierow ska, 1996).

N a podkreślenie zasługują dwie uchw y cone tendencje rozwojowe. Otóż okazało się, że z wiekiem nasilą się przekonania młodych ludzi o ważności przem ian zaob serwowanych w otaczającej rzeczywistości dla ich dalszego życia.

Z jednej strony m łodzież w toku dora stania ocenia w sposób coraz bardziej po zytyw ny przem iany w egzo- i m akrosy- stem ie, a z drugiej strony w zrasta częstość negatyw nego sposobu oceniania o bserw o w anych zjawisk.

W efekcie w m iarę dorastania dziew częta i chłopcy w bardziej zrów now ażony sposób oceniają transform acje kontekstu ekologicznego. P oza tym okazało się, że w iększy pesym izm w sposobie oceny transform acji system ow ych charakteryzuje dziew częta.

Podsum ow ując, wyniki pokazały że li czba zm ian percypow anych w poszcze gólnych sferach rzeczyw istości je s t uza leżniona od wieku i płci, ja k też od typu poczucia kontroli. Ponadto istotne różnice spow odow ane w pływ em czynnika w ieku

(10)

i czasu historycznego wystąpiły w odnie sieniu do liczebności zmian w system ie edukacji, w arunkach zdrow otnych i w sfe rze kultury (istotność zm ian odpow iednio na poziom ie a = 0,05 0,01 i 0,02).

N a obu etapach badań osoby z poczu ciem kontroli w ew nętrznej nad w łasnym zachow aniem w sposób bardziej um iarko w any oceniały znaczenie zm iany konte kstu życiow ego i rzadziej w ystaw iały oce ny, bardzo pozytyw ne, ja k też bardzo ne gatyw ne. Zależność ta była szczególnie w idoczna w odniesieniu do system u edu kacyjnego, służby zdrow ia i aktyw ności politycznej.

N ależy zaznaczyć, że poczucie kontroli w ew nętrznej częściej przejaw iali chłopcy niż dziew częta i częściej charakteryzow ali się nim m łodsi badani.

Jednak w pływ typu poczucia kontroli na oceny znaczenia zm ian kontekstu ży ciow ego nie okazał się istotny statystycz nie dla całości zebranych danych.

W ERYFIKACJA HIPOTEZY I

P ierw szoplanow e cele życiow e m łodzieży okazały się podobne na obu etapach badań i niezależne od wieku, płci oraz od innych uw zględnionych czynników . N ajw ażniej szym celem dla dorastających je s t założe nie rodziny i uzyskanie satysfakcjonującej pracy. N astępne m iejsca w hierarchii zaj m ują dążenia ukierunkow ane na zdobycie w ysokich dochodów i zachow anie dobrej kondycji zdrow otnej oraz uzyskanie saty sfakcjonującego w ykształcenia (tzn. zgod nego z zainteresow aniam i i w w ybranej szkole lub uczelni).

M niej w ażne okazały się dążenia na kierow ane na przyjem ne spędzanie czasu, zabawę, zdobycie sławy czy podróżowanie.

A naliza planów życiow ych z punktu w idzenia ich charakterystyki tem porałnej w skazuje, że je s t ona zależna od wieku i płci badanych oraz typu poczucia k o n troli (T abela 3). C ałość zebranego m ate riału pokazuje, iż w m iarę dorastania pla

T ab e la 3. W p ły w zm ien n y ch niezależn y ch i ich in terak cji n a ro zm ieszczen ie g łó w n y ch c eló w na h o ry z o n cie czaso w y m

Treść celu wiek (p) płeć (p) Pk W X p w X pk p X pk w X p X pk

Zaw arcie małżeństwa 0,01 0,05 0,05

N arodziny dziecka 0,05 0,05

Satysfakcjonująca praca 0,05 0,01 0,05

W ysokie dochody 0,05

Opieka nad rodzicami 0,05 0,05

D ziałalność

społeczno-polityczna 0,01 0,05

(11)

ny życiow e są konstruow ane w coraz dłuższej perspektyw ie czasow ej. Jednak znaczące różnice w ystąpiły w lokalizacji tem poralnej takich celów , jak: uzyskiw a nie w ysokich dochodów , m om ent naro dzin dziecka, podjęcia opieki nad rodzi cam i oraz m om ent zaangażow ania się w aktyw ność społeczno-polityczną.

Płeć okazała się w ażnym w ynikiem w pływ ającym na przew idyw ania dotyczą ce m om entu zaw arcia zw iązku m ałżeń skiego, zdobycie satysfakcjonującej pracy i podjęcia się opieki nad rodzicam i. D ziew częta pragną zrealizow ać te cele w bliższej perspektyw ie tem poralnej niż chłopcy. Średnie przyspieszenie w ynosi odpow iednio 2;2, 2;5 i 4;0 lata. Ponadto okazało się, że dziew częta pragną w cześ niej zaangażow ać się w działalność spo łeczno — polityczną niż chłopcy. Z ależ ność ta je st silniejsza w m łodszej podgru pie w iekow ej.

W pływ interakcji płci, w ieku i typu p oczucia kontroli okazał się istotny dla um iejscow ienia w horyzoncie czasow ym celów zw iązanych z w yborem partnera życiow ego i prokreacją. O tóż dziew częta, które są przekonane o spraw ow aniu oso bistej kontroli nad sw ym losem opóźniają m om ent zaw arcia m ałżeństw a i prokreacji — i to tym bardziej, im są starsze. Z ależ ności tej nie zaobserw ow ano w podgrupie chłopców .

Istotny okazał się też w pływ typu po czucia kontroli na oczekiw ania m łodzieży d otyczące m om entu zaspokojenia aspiracji zaw odow ych. O tóż w planach dziew cząt z poczuciem kontroli w ew nętrznej — je st on osadzony bliżej teraźniejszości niż w planach pozostałych osób.

Całość rezultatów wskazuje także na pew ne przesunięcia w hierarchii częstotli wości występowania głównych celów ży ciowych, które zaszły w ostatnich 5-ciu latach. O tóż w 1996 roku w planach ży ciowych młodzieży częściej niż w 1991 roku pojaw iają się takie cele, jak: wysokie dochody, założenie rodziny, dobre zdrowie, satysfakcjonujące wykształcenie, w ypoczy nek, a także zdobycie sławy i podjęcie opieki nad rodzicami. N atom iast rzadziej występują dążenia ku karierze zawodowej, użyteczności dla kraju i poznawaniu św iata poprzez podróżowanie (Rysunek 2.).

W toku analizy porów naw czej uchw y cone zostały rów nież różnice w sposobie strukturalizacji planów życiow ych form o wanych przez m łodzież w 1991 i 1996 roku (R ysunek 3). W yniki z I etapu w ska zyw ały, że w iększość dziew cząt i chło pców planow ała spełnienie w fazie debiu tu w dorosłość aż 7 dążeń — z 8 najczę ściej w ym ienianych przez badanych a w następnej fazie rozw ojow ej oczeki w ano spełnienia tylko jed n eg o dążenia (opieka nad rodzicam i). W ynik ten m oże być uznany za w skaźnik nadm iernego za gęszczenia celów w fazie rozw ojow ej naj bliższej teraźniejszości. Św iadczy on też o rozw inięciu stosunkow o krótkiej p er spektyw y czasu przyszłego i m oże suge row ać — w św ietle poglądów J. Piageta — ograniczenia dla procesu form ow ania autonom ii podm iotu (por. Piaget, 1970).

Rezultaty II etapu w skazują na bardziej równom ierne rozlokowanie oczekiw ań m łodych ludzi w perspektyw ie czasu przy szłego. M łodzież badana w 1996 roku pla nowała, iż w pierwszej fazie rozwojowej wczesnej dorosłości zrealizuje 5 głównych

(12)

celów życiowych, w drugiej fazie — 1 i w kolejnej — 2 cele. O znacza to, że form o w ała rozleglejszą wizję swej przyszłej drogi życiowej, bo obejm ującą aż 3 fazy rozw o jow e: fazę debiutu w świecie dorosłych,

wchodzenia w lata trzydzieste i fazę sta bilizacji w erze wczesnej dorosłości (wg koncepcji D. Levisona) (Levison, 1986).

C ałość przedstaw ionych pow yżej rezul tatów stanow i potw ierdzenie dla I hipote zy badaw czej.

Zestawiając wyniki dotyczące struktury i treści planów młodzieży — uzyskane na

obu etapach — z rezultatami odnoszącymi się do rodzaju zmian zaobserw ow anych przez badanych w w arunkach życia oraz sposobu oceny tych zm ian — m ożna uzy skać interesujący obraz zależności. Otóż rezultaty te wskazują, że stabilizow anie się kontekstu życiowego tworzy korzystne wa runki dla bardziej realistycznej strukturacji planów i sprzyja wydłużaniu perspektyw y przyszłości u młodego pokolenia. Oczekuje się, że zależność ta znajdzie dodatkowe potwierdzenie w popraw ie sam opoczucia dorastających dziew cząt i chłopców. Czy

R y su n ek 2. R o zm ieszczen ie celów w h o ry zo n cie czaso w y m

O b ja śn ien ia do ry su n k u 2: T reść celów : I — zało żen ie ro dziny, II — z d o b y cie w y sokiej pozycji zaw o d o w ej, III — w y so k ie d ochody, IV — d obre z d ro w ie, V — u ży teczn o ść d la k raju, V I — d o b ra ed u k acja, V II — o p iek a nad ro d zicam i, V III — p odróże, p o zn an ie św iata, IX — m iłe sp ęd z an ie czasu w o ln eg o , X — zd o b y cie sław y

(13)

C ele życiowe R y su n ek 3. R o z m ieszczen ie celó w w h o ry z o n cie czaso w y m O b ja śn ien ia ja k w rys. 1

D ane do rysunku 3. P rzew id y w an y w iek realizacji celu Cel 1991 1995 I 24,4 31,0 ■II 22,0 23,0 III 26,1 26,3 IV 27,3 27,2 V 25,8 39,2 VI 25,6 27,6 VII 25,6 28,8 VIII 33,0 34,0

(14)

dalsza analiza wyników istotnie potwierdzi te oczekiw ania?

W ERYFIKACJA HIPOTEZY II

O soby badane poproszono o zakreślenie granicy m iędzy przeszłością, teraźniejszo ścią i przyszłością oraz o ocenę znaczenia tych poszczególnych odcinków ich życia dla rozw oju indyw idualnego. (O cena była dokonyw ana na skali 5-stopniow ej, na któ rej punkt 1 oznaczał ocenę „bardzo nega tyw ną” a punkt 5 — ocenę „bardzo pozy tyw ną” . W tej prezentacji zrezygnow ano z om ów ienia układu granic pom iędzy w y różnionym i okresam i czasu a skoncentro w ano się na ocenie znaczenia tych okre sów dla osób badanych).

G eneralnie badani najw yżej oceniali sw ą przeszłość. N ieliczna grupa w ystaw iła tem u okresow i życia ocenę negatyw ną — pow ołując się przy tym na sw e przykre dośw iadczenia rodzinne takie ja k np. roz wód rodziców , kłótnie w domu, śm ierć bliskiej osoby (brata), brak prom ocji do następnej klasy itp. N a I etapie ocenę negatyw ną w ystaw iło 9% badanych a na II etapie — 12%. Jest to rezultat dość niepokojący, albow iem w skazuje, że co 10-ty dorastający w chodzi w teraźniej szość z poczuciem krzyw dy i wynosi z w cześniejszych etapów — sw ego obie ktyw nie krótkiego życia — na tyle przykre dośw iadczenia, że są one w stanie w yw o łać negatyw ną ocenę przeszłości. N ato m iast teraźniejszość je st przez w iększość badanej m łodzieży oceniania pozytyw nie (81% ). C hodziaż m łodzież w iele zjaw isk dostrzeganych w otaczającym ją św iecie

ocenia w sposób mniej lub bardziej nega tyw ny, to jed n ak generalnie prezentuje pozytyw ną postaw ę w obec tego odcinka czasu. W uzasadnieniu badani pow oływ ali się na „budzenie się” sam ośw iadom ości, dojrzew anie seksualne, w zrost poczucia sam odzielności, form ow anie w łasnej toż sam ości, zm ianę pozycji w rodzinie i in.

Praw ie w szyscy — bo aż 97% bada nych — stw ierdza, że ich przyszłość za pow iada się dobrze i życie potoczy się godnie z oczekiw aniam i. Także w zględem przyszłości kraju i św iata dom inują posta wy pozytyw ne (92% ). R ezultat ten stano wi potw ierdzenie II hipotezy badaw czej.

Szczegółow sza analiza danych wskazuje na w zrost nasilenia postaw pozytyw nych wobec przyszłości na przestrzeni ostatnich 5-ciu lat (Rysunek 4). Jednak wspom niane różnice nie są istotne statystycznie. T en dencja wzrostow a wyraźniej ujaw niła się w postawach wobec przyszłości kraju niż wobec przyszłości osobistej.

W świetle w yników badań zarysow ała się jeszcze jedna tendencja zmian rozw ojo wych na tle przekształceń kontekstu eko logicznego. O kazało się, że z wiekiem ba danych zm niejsza się natężenie pozytyw nych postaw zarów no w obec przyszłości osobistej, jak i wobec przyszłości kraju. Za leżność ta była najw ażniejsza w podgrupie młodzieży przekonanej o sprawowaniu kontroli (w ew nętrznej) nad sw ym zachow a niem i jego konsekw encjam i. Postępujący w toku dorastania rozwój sfery poznaw czej i coraz bogatsze dośw iadczenie są podstaw ą dla pełniejszego rozpoznania własnych umiejętności i sprawności, i uśw iadom ienia sobie przez podm iot realnych barier dla w pełni autonom icznego rozw oju.

(15)

Chara-M łodzież w zm ieniającej się rzeczywistości: w ybrane aspekty orientacji życiow ej i poczucia kontroli 285

i Ti ш tv v v i v n v m

C ele życiowe

R y su n ek 4. P o staw y m ło d zieży w obec przyszłości

O b ja śn ien ia do rysu n k u 4:

T reść item ów : I — m o ja przy szło ść zap o w iad a się dobrze, II — m oje życie b ieg n ie w ła ściw ą drogą, III — d o strzeg am w iele jas n y c h stron w m ojej przy szło ści, IV — p rz y szło ść kraju z ap o w ia d a się d o b rze D ane do rysu n k u 4 N atężenie postawy Treść postaw 1991 1995 I 3,0 3,2 II 2,8 3,0 III 3,1 3,4 IV 2,2 2,6

(16)

kter tych barier je st określany przez m ło dzież najczęściej jako ekonomiczny. Cho ciaż podgrupa młodzieży przejawiającej po czucie kontroli wewnętrznej w II fazie do rastania surowiej ocenia niektóre zmiany w otaczającym świecie niż w I fazie i ma mniej pozytyw ne postawy wobec przyszło ści, to jednak jej plany życiowe pod w zglę dem zawartości treściowej nie odbiegają od planów form owanych przez pozostałe pod grupy badanych. Różnice zaznaczają się w sposobie strukturacji planów i ich rozcią głości temporalnej. Analiza uchwyconych różnic pozw ala sform ułować wniosek, że w toku dorastania ostrożność w tworzeniu wizji przyszłości przez dziewczęta i chło pców charakteryzujących się wewnętrznym poczuciem kontroli. Uśw iadom ienie sobie różnorodnych ograniczeń i zagrożeń tkw ią cych w przekształcającym się kontekście życiowym, jak i świadom ość niedostatków własnych sprawności i umiejętności odbija j ą się w strukturze planów i prow adzą do

wzrostu realizmu oczekiw ań dotyczących przyszłości osobistej. Realizm ten — jak już w spom niano — zaznacza się m.in. m niej szym optym izm em postaw temporalnych. To z kolei może stwarzać szansę dla płyn- niejszej tranzycji ku dorosłości i efektyw niejszej realizacji zadań życiowych spe cyficznych dla tego okresu rozwojowego. N ależy zaznaczyć, że podgrupa osób o we wnętrznym poczuciu kontroli nie jest zbyt liczna. Obejm uje ona 33% dziewcząt i chło pców w I fazie adolescencji i 21% osób ba danych znajdujących się w II fazie tego okresu rozwojowego.

PO D SU M O W A N IE

Rezultaty badań przyniosły odpow iedź na postaw ione na wstępie pytania, dotyczące aktualnych trendów w rozwoju orientacji życiowej współczesnej młodzieży. Ukazały m.in. duże zainteresowanie m łodzieży prze biegiem procesu transform acji społeczno- ekonom icznych zachodzących w Polsce w ostatnich latach. M łodzież dostrzega przem iany w różnych sferach życia i ocenia je z punktu widzenia własnych perspektyw rozwoju i szans życiow ych dla sw ych ro dzin i szerszych grup społecznych.

Jednak obraz procesu transform acji stw orzony przez dorastające pokolenie, ja k i sposób jeg o oceny zm ieniły się od m om entu w prow adzenia reform do chw ili bieżącej. O becnie m łodzi ludzie bardziej krytycznie podchodzą do procesu transfor m acji i form ują bardziej w yw ażone, sto now ane oceny zjaw isk obserw ow anych niż na początku lat 90-tych. M oże to być efektem lepszej znajom ości istoty zacho dzących przem ian w ynikającej z faktu, iż początki dojrzew ania dziew cząt i chło pców przypadły na w stępny etap transfor m acji — a zatem m łodzi ludzie zdążyli ju ż dośw iadczyć zarów no pozytyw nych, ja k i negatyw nych ich konsekw encji.

Pom im o dużej w rażliw ości dorastają cych n a zachodzące przekształcenia — ich oczekiw ania życiow e nie uległy żadnym drastycznym m odyfikacjom w początko w ym okresie transform acji ustrojow ej. Plany życiow e m łodzieży nadal odzw ier ciedlają utrw alony kulturow y prototyp li fe-span i nadal obejm ują zadania spe cyficzne dla kolejnych faz dorosłości. N ie znaleziono tu istotnych różnic ze w zględu

(17)

na płeć, w iek czy inne uw zględnione w badaniu zm ienne psychologiczne.

Jednak poszukując ewentualnych pow ią zań pom iędzy tworzonym i planami a oceną przekształceń kontekstu życiowego zauwa żono pew ną zależność. Otóż wraz ze w zro stem krytycyzm u w ewaluacji transform a cji system owych doszło do wydłużenia wy miaru tem poralnego planów życiowych tw orzonych przez młodych ludzi. W edług niektórych badaczy jest to wskaźnik wię kszego zaaw ansow ania w rozwój myślenia na poziom ie operacji form alnych i rozwoju perspektyw y czasu (Nuttin, 1985; Piagget, 1970). W pow yższym świetle szczególnie pozytyw nie należy ocenić strukturację pla nów konstruowanych przez m łodzież chara kteryzującą się wewnętrznym poczuciem kontroli.

K olejnym zauważonym trendem rozwo jow ym jest wzrost natężenia pozytywnych postaw wobec przyszłości osobistej a szcze gólnie wobec przyszłości kraju. W ynik ten jest szczególnie interesujący w zestawieniu z rów nocześnie zarysow ującą się tendencją do bardziej um iarkowanych (mniej entuzja stycznych) ocen procesów transform acji sy stemowych. W świetle uzyskanych rezulta

tów wzrost optym izm u postaw wobec przy szłości m ożna tłum aczyć przekonaniem m łodzieży o stabilizowaniu się warunków życiowych, co w połączeniu z przejaw ianą akceptacją kierunku przekształceń daje zaobserwowany efekt psychologiczny.

Zarów no treść celów odzw ierciedlają cych zadania kolejnych faz dorosłości, jak i pozytyw na postaw a w obec przyszłości pozw alają sform ułow ać w niosek o dom i nacji orientacji przyszłościow ej u d orasta jących Polaków .

N a szczególną uw agę zasługuje grupa m łodych ludzi przekonanych o spraw ow a niu kontroli w ew nętrznej nad sw ym aktu alnym funkcjonow aniem i przyszłym i lo sami. F orm ułują oni m niej entuzjastyczne oceny przem ian obserw ow anych w ota czającym ich św iecie i niekiedy prezentu ją krytyczne postaw y w obec w ydarzeń oczekiw anych w przyszłości. Jednakże sposób strukturacji form ow anych przez nich planów w skazuje na w yższy poziom adaptacji do now ych w arunków rozw ojo w ych a to z kolei stw arza szansę na efe ktyw niejszą realizację ich zam ierzeń ży ciow ych w najbliższej przyszłości.

LITERATURA

B an d u ra A. (1981), S e lf — referent though: a dev lo p m en tal an aly sis o f s e lf — effiacacy. [w:] J. H. F lav ell, L. R oss (red.), S o c ia l co g n itive d eve lo p m en t: F ro n tiers

a n d p o ssib le fu tu r es . C am b rig e U niv ersity Press.

B andura A. (1987), Perceived self-efficacy: Exercice o f control through self-belief, [w:] J. P. D auw alder, V. H obbi, M. Perrez (red.), A n n u a l series o f E uropean research

in behavior therapy, vol 2. Lisse, T he N ethrelands: Sw ets and Zeitlinger.

B an d u ra A. (1989), S elf-reg u latio n o f m o tiv atio n and acion — th ro u g h internal stan d ard s and goal system s, [w:] L. A. P ervin (red.), G o a l c o n cep ts in p e rso n a lity

(18)

C o ttle T. J. & H o w ard P. (1972), T em p o ral d iffere n tia tio n and u n d ifferen tiatio n : A stu d y o f the structure o f Indian a d o le sc en ts’ percep tio n o f tim e. J o u rn a l o f

G en etic P sych o lo g y 121, 2 1 5 -2 3 3 .

H o o rn aert J. (1973), T im e p ersp ectiv e: T h eo re tic al and m eth o d o lo g ical c o n sid e rations. P sych o lo g ica B elg ica X III, p. 2 6 5 -2 9 4 .

In h e ld e r B., P ia g et J. (1970), O d lo g iki d ziecka do lo g iki m ło d zieży. W arszaw a: PW N .

Jurk o w sk i A. (1986), O n to g en eza m o w y i m yślenia. W arszaw a: W S iP. L ev in so n D. J. (1 9 7 8 ), The sea so n s o f a m a n s life. N ew Y ork: A. K nopf. N u ttin J. (1985), F u tu re tim e p e rsp e ctive a n d m o tiva tio n : th eo ry a n d resea rch

m ethod. L euvain, H illsdale: L aw ren ce E rlb au m A ssociates.

P ietrasiń sk i Z. (1990), R o zw ó j czło w iek a doro słeg o . W arszaw a: W P.

R ey k o w sk i J. (1990), U k ry te zało że n ia n o rm aty w n e ja k o o sio w y sk ła d n ik m entalności, [w:] J. R eykow ski, K. S karżyńska, M . Z ió łk o w sk i (red.), O rien ta cje

sp o łeczn e ja k o e le m e n t m e ntalności. Poznań: W y d aw n ictw o N akom .

R o tter J. B. (1966), G en eralized ex p ectan cies for in tern al v ersu s ex tern al control o f reinforcem ent. P sych o lo g ica l M o n g ra p h s, 80.

S o k o ło w sk a J. (1993) P rzew id yw a n ia i w yb o ry a p rzek o n a n ie o w ła sn ej kontroli. W arszaw a: W y d aw n ictw o Insty tu tu Psy ch o lo g ii PA N .

T y szk o w a M . (1986), Z a ch o w a n ie się dzieci szko ln ych w sytu a cja ch trudnych. W arszw a: PW N.

T y szk o w a M ., P rz etaczn ik -G iero w sk a M . (1996). E k o lo g ic zn e u w a ru n k o w a n ia rozw oju p sy c h icz n eg o człow ieka, [w:] M . P rzetaczn ik -G iero w sk a, M . T y szk o w a.

P sych o lo g ia ro zw o ju człow ieka. W arszaw a: W y d aw n ictw o N a u k o w e PW N .

V o ler M . d e (1979). T im e o rientation: A review . P sych o lo g ica B elg ica X IX —