Biuletyn Polonistyczny 33/1-2 (116-117), 184-200
- 18- « «
n e j na k o n f e r e n c j i e m e n d a c ji do w y d a n ia . Omawiano m ie js c e - lite r a * * t u r y w barokowym p a ra g o n ie s z t u k , k w e s tie e p i g r a f i k i , p e rs p e k ty w y badań nad trzem a p oetam i i l i t e r a t u r ę b aro ku p is a n ą w ję z y k u ł a c iń s k im . W y m ie n ia ją c d o ś w ia d c z e n ia , r e f e r e n c i i u c z e s t n ic y d y s k u s j i u z y s k a li w i e l e w a rto ś c io w y c h i n f o r m a c j i b i b l i o g r a f i c z n y c h . W n io s k i końcowe p r z e d s t a w ił Z .3 . L i c h a ń s k i . S t w i e r d z i ł , że podno szone w tok u ob rad p rob le m y n ie z y s k a ły je s z c z e o s ta te c z n e g o wy j a ś n i e n i a , co powinno s ta n o w ić z a c h ę tę do k o le jn y c h s p o tk a ń . O p ra cow ania domagają s i ę bowiem z w ła sz c z a t a k i e te m a ty, j a k : r e l i g i j ność d z ie ła l i t e r a c k i e g o doby b a ro k u , e r u d y c ja dawnych p i s a r z y - p ro c e s y k s z t a łt o w a n ia s i ę ic h tw ó r c z e j o s o b o w o ś c i, z w ią z e k p r o s t o t y , cz y w rę c z n ie p o r a d n o ś c i, z k u n s z to w n o ś c ią w w ie lu b aro ko w ych u tw o ra ch , o b raz e p o k i w y ł a n i a j ą c y s i ę z utworów l i t e r a c k i c h . W ska z a ł ta k ż e na k o n ie c z n o ś ć badań p a le o g ra f ic z n y c h , e d y t o r s k ic h i t e k s t o lo g ic z n y c h , k t ó r e d a ją p od staw y d alszym zabiegom a n a l i z y i i n t e r p r e t a c j i l i t e r a t u r y X V I I w ie k u .
Z powodu c h o ro b y r e f e r e n t a N. K o r n i ł ł o w i c z a z e b r a n i n ie m o g li w y s łu c h a ć w y p o w ie d z i p t . "Baroko w a kosm ogonia a r i a ń s k a . 0 » T y g o d n iu s tw o rz e n ia ś w i a t a * W acław a P o t o c k i e g o " .
l i s t o p a d 1989 D o ro ta G o s ty ń s k a
"P a a ię ć W rz e ś n ia "
Warszawa, 22-24 H a t opada 1989
K o n fe r e n c ja pod powyższym ty tu łe m o d b y ła s i ę w d n ia c h 22-24 X I 1989 * ., p rz y p o m in a ją c tam tą h i s t o r y c z n ą d a tę w a u rz e l i s t o p a dowej i k o ja r z ą c j ą - w z a ło ż e n iu o r g a n iz a t o r a i k ie r o w n ik a nauko
wego s e s j i , p r o f . A l i n y B r o d z k ie j - z o d zyskaną n i e p o d l e g ł o ś c i ą . W c ią g u t r z e c h d n i o b rad w yg ło sz o n o 21 r e f e r a t ó w .
I n t e n c j ą o r g a n iz a to r ó w teg o s p o tk a n ia b y ła ch ę ć w ie lo s t r o n n e go s p o jr z e n ia na tem at p o ls k ie g o W r z e ś n ia , na je g o o b ra z w l i t e r a t u r z e : próbowano dokonać k o n f r o n t a c j i u ję ć l i t e r a c k i c h z r z e c z y w is ty m p rz e b ie g ie m tam tych w y d a rz e ń , p r z e ż y ć , r e f l e k s j i . P o w s ta ło na nowo s t a r e p y t a n ie - czym r z e c z y w iś c ie b y ł w r z e s ie ń 1939 r . d la n a ro d u p o ls k ie g o , j a k s p r o s t a ła l i t e r a t u r a w i e l k o ś c i i s k o m p lik o w a n iu te m a tu . Rozw ażania d o t y c z y ły n ie t y l e w yd arz e ń z am k n ię tych ś c i ś l e we w rz e ś n io w e j k la m rz e c z a s o w e j, l e c z k l ę s k i m i l i t a r n e j w w o jn ie z Niem cam i i p od boju ziem p o ls k ic h p rz e z ZSR R . W te n sposób W r z e s ie ń b y ł t r a k to w a n y w w i e lu u j ę c ia c h ja k o tem at w a l k i z b r o jn e j
naro d u p o ls k ie g o , co z n a c z n ie p o s z e r z y ło s p o jr z e n i e . P a d a ły s f o r m u ło w an ia o t r u d n o ś c i o d n a le z ie n ia c e z u r y c z a s o w e j u s t a l a j ą c e j k ie d y w a lk a p o d ję ta we W rz e ś n iu u p a d ła ( A . M a d e j), bowiem w w a ru n kach p o ls k i c h (c o b y ło naszym fenomenem) w a lk a z b r o jn a t r w a ła n i e p r z e r w a n ie od 1 IX 1939 do w y z w o le n ia P o l s k i . Tak p o szerz o n a p e rs p e k ty w a czasowa d o c h o d z iła Je d n a k do g ło s u rzadko (n p . w r e f l e k s j i o p r o z ie Id y F in k , t r a k t u j ą c e j o ż y c iu sk az a n ych na ś m ie rć w g e t t a c h ) . W z a s a d z ie uwaga a u to ró w s k u p io n a b y ła na z ab o rz e do konanym na P o ls c e p rz e z a r m ię n ie m ie c k ą i A rm ię Czerwoną o ra z na w s z y s t k ic h z w ią z a n y c h z ty m i n a ja z d a m i p ro c e sa c h j pro w ad zących do upadku p aństw a p o ls k ie g o , d e w a s t a c j i s t r u k t u r s p o łe c z n y c h i n a r o dow ych, n is z c z e n ia k u l t u r y p o l s k i e j , a w ś l a d za tym n ie s p o ty k a n e g o u c is k u c a łe g o n a ro d u .
Oedno z z a s a d n ic z y c h p y t a ń , j a k i e s t a j ą p rz e d b adaczam i i k r y ty k a m i l i t e r a c k i m i te g o o k re s u j e s t t o , c z y l i t e r a t u r a p r z y n io s ł a d z i e ł a w y b it n e , s ta n o w ią c e t r w a ł y w k ła d w k u lt u r ę p o ls k ą i od p o w ia d a ją c e s i ł ą w y ra z u tem u, co w i s t o c i e s t a n o w ił tamtem m ie s ią c
- 186
w d o ś w ia d c z e n ia c h te g o p o k o le n ia .
Odpowiedź na to p y t a n ie s t a n o w iła n a jw a ż n ie js z y p unkt ro zw a żań i p ra w ie k ażdy z r e f e r u j ą c y c h o d p o w ia d a ł nań n e g a ty w n ie , d o s t r z e g a j ą c n ie w s p ó łm ie rn o ś ć u ję ć a r t y s t y c z n y c h , i c h pewną n i e d o j r z a ło ś ć , c z ą s tk o w o ś ć , c z y te ż n ie k ie d y z g r z y t y i f a ł s z e . Skąd p ł y n ę ła owa n i e d o j r z a ło ś ć , skąd nasze u c z u c ie n ie d o s y t u - to w ażny motyw rozw ażań. R ó ż n ie na to od p ow iad ano .
Kluczem do r e f l e k s j i m ia ły b yć, i w j a k i e j ś m ie rz e s t a ł y s i ę - w yp o w ie d z i o c h a r a k t e r z e ogólnym , s i ę g a j ą c e do te k s tó w e s e i s t y c z n y c h , f i l o z o f i c z n y c h .
R o z le g ły punkt w id z e n ia z a p re z e n to w a ł M. Z a l e s k i ( I B L ) - "W rz e s ie ń ja k o p rzeło m ś w ia d o m o ś c i“ - u k a z u ją c W r z e s ie ń ja k o ko n ie c pewnego ś w ia t a i p o c z ą te k in n e g o . Spraw a p o ls k a b y ła wszak t y l k o c z ę ś c ią - ważną i c h a r a k t e r y s t y c z n ą - lo s u c a ł e j E u ro p y . P o l s k i e s p o łe c z e ń s tw o b y ło p rz ed wybuchem w o jn y p rz yg o to w a n e na z w y c ię s tw o , w u j ę c ia c h r y s u ją c y c h naszą m i l i t a r n ą i p o l it y c z n ą s y t u a c j ę ze s t r o n y c z yn n ik ó w o f i c j a l n y c h dom inow ał optym izm . To z r o d z iło potem ta k s i l n e ro z c z a ro w a n ie i g o r y c z . W o d n i e s ie n iu do rządu o d p o w ie d z ia ln e g o za p rz e b ie g w o jn y p a d a ły s fo rm u ło w a n ia : w s t y d , h ańb a, z b ro d n ic z a le k k o m y ś ln o ś ć . To dom inow ało w z a p is a c h c z y n io n y c h na g o rą c o . O o c h o d z iło do z ło r z e c z e n ia na p a ń s tw o . " L e p s i c h o r o w a li z o b rz y d z e n ia " - to sło w a M iło s z a , "m a łe t c h ó r z o s tw o " - o k r e ś l i ł p o l i t y k ę rządu K a z im ie rz W yk a. W r z e s ie ń z o s t a ł w p is a n y w dram at p o l s k i e j n ie m o ż n o ś c i, a k lę s k a w rz e śn io w a s t a ł a
s i ę zgodna z t r a d y c j ą n a sz ych p r z e g r a n y c h , k t ó r ą Wyka n azw ał "n a rodową g o d z in ą r o z p a c z y " . P r z e k o n a n ie to w d u ż e j m ie rz e s t a ł o s i ę p r z e s ła n k ą , z k t ó r e j w ychodząc le w i c a , a ś c i ś l e j j e j część^ “ wzno s i ł a t o a s t y za A rm ię C z e rw o n ą ". Je d n o c z e ś n ie u w i e lu w y b itn y c h l u d z i d o ch o d z i do g ło s u p rz e k o n a n ie , że c z a s m ałych narodów ju ż o
i-n ą ł . P r o f e s o r S t a i-n i s ł a w O sso w ski i-n o tu je w swym p a m i ę t i-n i e , że i-n i k ł e są sz a n s e na w y z w o le n ie P o l s k i , w y ra ż a ta k ż e p e s y m is ty c z n y p o g lą d co do p r z y s z ł o ś c i ś w i a t a . Z w o ln a je d n a k , w m ia rę j a k u ja w n ia ło s i ę o k ru c ie ń s tw o Niem ców w P o l s c e , a ta k ż e z a c h o d z iły nowe w y d a rz e n ia na 11 f r o n c ie w o jn y , u p o w s z e c h n ia ła s i ę o p i n i a , że W rz e s ie ń n ie b y ł do w y g r a n ia . Z w ła s z c z a po k a p i t u l a c j i F r a n c j i w p o ls k ic h k rę g a c h o p in io t w ó r c z y c h w k r a j u i na e m ig r a c j i n a s t ę p u je r e w iz ja n a sz ych p ostaw i m o ż liw o ś c i w w o jn ie n i e m ie c k o - p o ls k ie j . P o ja w ił a s i ę k o n c e p c ja w o jn y lu d ó w , M iło s z w 1942 r . m ów ił o “ e u r o p e j s k ie j w o jn ie domo w e j “ . P rz e d p o ls k ą e l i t ą i n t e l e k t u a l n ą s t a n ą ł ogrom z a g a d n ie ń do p r z e m y ś le n ia , p o w s ta ła te ż szan sa na g łę b o k ie p r z e w a r t o ś c io w a n ia . R y s u je s i ę powrót do t r a d y c j i ro m a n ty c z n e j. D la w ie lu w y b itn y c h um ysłów ( M i ł o s z , W yk a, B . M i c i ń s k i ) o k re s d w u d z ie s t o le c ia J a w i s i ę ja k o c z a s zam ę tu . S z u k a l i w a r t o ś c i s t a ł y c h , p o z w a la ją c y c h s p o jr z e ć r a c j o n a l n i e i t r a f n i e na p r z y s z ło ś ć . Wybuch i upadek P o w s ta n ia W a rs z a w s k ie g o ham uje te n p ro c e s i p rz y w ra c a n a s t r o j e f r u s t r a c j i .
U w i e lu r o d z i s i ę n ie c h ę ć do Z ach o d u , k t ó r y po ra z k o le j n y p a t r z y ł o b o j ę t n ie na p o l s k i d ra m a t.
Oęzyk i n t e l e k t u a l i s t ó w b y ł b e z s il n y wobec p otęg t o t a l i t a r n y c h . ś w ia d e c tw a ic h m y ś le n ia są ro z p ro s z o n e , w i e le p o g in ę ło . W t e j s y t u a c j i p o l i t y c y u w ła d z y w y g ł a s z a l i o s o b liw e t e z y . Np. Go mułka j e s z c z e w 1959 r . m ó w ił, że P o ls k a mogła u n ik n ą ć W r z e ś n ia . D o p ie ro w o s t a t n i c h l a t a c h u k s z t a ł t o w a ł s i ę z w o lna o b ie k ty w n y osąd W r z e ś n ia , s t a ł o s i ę to p rz e d e w s z y s tk im w w yn ik u p ra c h i s t o ryków n ie z a le ż n y c h i p u b l i k a c j i d ru g ie g o o b ie g u . W rz eśn io w a t r a d y c ja z o s t a ła odw ojow ana. W r z e s ie ń , k t ó r y s t a ł s i ę przełomem w naszych d z i e ja c h w s e n s ie h is t o r y c z n y m , s t a j ą c s i ę » ie s ią c e m n a ro dowej k l ę s k i , p o w r a c a ł t e r a z w pow szechnej św ia d o m o ś ci ja k o o k r e s .
w którym naród z o s t a ł z n ie w o lo n y j e y n ie m i i r a r n i e , a duchowo n i e p o d d a ł s i ę i z m ie js c a ro z p o c z ą ł w a lk ę o swe o d ro d z e n ie w n a d e r n i e s p r z y ja ją c y c h w a ru n ka ch .
R. H a b i e l s k i ( i B L ) " E m ig r a c y jn e r o z r a c h u n k i z W rześn iem " s p o j r z a ł na p ro b le m a ty k ę W rz e ś n ia od s t r o n y p o l s k i e j e m i g r a c j i . P r z y p o m n ia ł, źe rząd W ła d y s ła w a S i k o r s k ie g o d ą ż y ł do k o m p ro m ita c ji rządu p rz e d w o je n n e g o . Pod w ielom a w z g lęd am i n a s t r o j e e m ig r a c j i b y ły o d b icie m poglądów w k r a j u , wzmocnione je d n a k p rz e r s p e c y f ic z n e w a ru n k i o d d a le n ia . U tw orzono obóz in te rn o w a n y c h d la p r z e d s t a w i c i e l i p rz e d w o je n n e j rz ą d z ą c e j e l i t y , (w tym d la 9 g e n e r a łó w ) , S i k o r s k i n ie p r z y j ą ł do w o js k a g en. S k ła d k o w s k ie g o . C a t- M a c k ie w ic z g ł o s i ł o d p o w ie d z ia ln o ś ć rządu za p rz e g ra n ą w w o jn ie . K a p i t u l a c j a F r a n c j i z m u s iła do r e w i z j i ty c h p rz e k o n a ń . Pod w ielo m a w zględam i n a s t r o je e m ig r a c j i p rz y p o m in a ły s y t u a c j ą po upadku X IX - - w ie c z n y c h powstań narod ow ych . D o p ie ro p rz e z k o n t r a s t s y t u a c j i •' P o l s k i Ludowej z s y t u a c ją p rz e d w o je n n ą i n a c z e j s p o jr z y n o na W rz e s ie ń i to z a t a r ł o s t a r e p o d z ia ły pom iędzy c z ę ś c i ą e m i g r a c j i z w ią z a n e j z dawną e k ip ą p iłs u d c z y k o w s k ą a j e j p r z e c iw n ik a m i.
M yśl h i s t o r i o z o f i c z n a w l i t e r a t u r z e b y ła tematem z a r y s u p ro blemowego p rzyg o to w an eg o p rz e z 2 . 2 i ą t k a ( l B L ) P * . "W rz e s ie ń - w ojna - h i s t o r i a " . W rz e s ie ń b y ł okresem n ie s p o ty k a n e g o p r z y s p ie s z e n ia d z ie jó w , o d s y ła ją c " p o d b it ą , pozbaw ioną p aństw a i je g o i n s t y t u c j i , p o d z ie lo n ą z b io ro w o ś ć narodową na pow rót do X IX w ie k u " . W t e j s y t u a c j i w i e l k i e d o ś w ia d c z e n ie narodowe tam tego w ie ku - k o n s p i r a c j a , e m ig r a c ja - s t a j ą s i ę znów chlebero codziennym s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o . W sposób p a r a d o k s a ln y pomagało to n a ro dowi trw a ć w odmiennym l o s i e i podejmować m yśl o d z i a ł a n i u w c e lu o d ro d z e n ia . A u to r p rz y p o m n ia ł p a m ię t n ik i Hanny R e g u l s k ie j i g en. R u d n ic k ie g o , i s z c z e g ó ln ie w t w ó r c z o ś c i Ksaw ereg o P r u s z y ń s k ie g o
o d n a jd u je o d n i e s ie n ia do p o l s k i e j t r a d y c j i h i s t o r y c z n e j i p ró b y j e j r e w i z j i . P r z y p o m n ia ł te ż a p o te o z ę w o js k a p o ls k ie g o na Z ach o d z ie z a w a rtę w k s ię ż c e "D roga w io d ła p rz e z N a r w ik " .
S z c z e g ó ln ę r o l ę p r z y p is u j e Z i ę t e k r e f l e k s j i d o t y c z ę c e j do ś w ia d c z e n ia w o je n n e g o , d o k o nan ej p rz e z W yk ę. P rz y p o m n ia ł je g o s t u dium "G o sp o d a rk a w y łę c z o n a " , z a s k a k u ję c e swego c z asu c z y t e l n ik a p r e c y z y jn ę a n a l i z ę e k o n o m ic z n o - s o c jo lo g ic z n ę system u g o s p o d a rk i w l a t a c h w o jn y . P o g lę d y W y k i na p o l s k i dram at e w o lu o w a ły od tra g iz m u w lę ż ę c e g o nasz upadek z t r a d y c j ę narodow ych k lę s k aż po p rób ę ro z l i c z e n i a s i ę z zawężonym, je d y n i e narodowym s p o jrz e n ie m na s y t u a c j ę c a ł e j d o ś w ia d c z o n e j E u r o p y . Po d o b n ie r o z l e g ł y , cho ć wywodzęcy s i ę z in n y c h p rz e ż y ć i o b s e r w a c ji punkt w id z e n ia z a p re z e n to w a ł T a deusz B o r o w s k i, s z u k a ję c o d n ie s ie ń do r z e c z y w is t o ś c i obozowej w s ta ro ż y tn y m n i e w o l n i c t w i e , "ano nim o w ej p r a c y i anonim ow ej ś m ie r c i " n ie w o ln ik ó w a n t y c z n e j c y w i l i z a c j i . In n y punkt w id z e n ia p r z e d s t a w ił M iro n B ia ło s z e w s k i w " P a m ię t n ik u z P o w s ta n ia W a r s z a w s k ie g o " , uka z u ją c P o w s ta n ie ja k o d z i e j e ś m ie r c i m ia s ta i sam oobrony lu d z i- c y - w iló w , s z o k u ję c poczętkow o c z y t e l n ik a n aw ykłeg o do h e r o ic z n o - r a ili- ta r n e g o s p o jr z e n ia na w o jn ę .
M yślow o u z u p e łn ia ł p o p rz e d n ie w y p o w ie d z i r e f e r a t S . G ę b a- 1 i (uśl.) p t . " W rz e s ie ń w e s e i s t y c e " . A u to r s t w i e r d z i ł , że do ś w ia d c z e n ie w r z e ś n ia p o le g a ło na p o c z u c iu ogrom nej d e g r a d a c ji s z c z e g ó ln ie d la i n t e l i g e n c j i . D la e s e is t ó w s t a ł s i ę te n cz a s r a c z e j tematem do e g z a l t a c j i , m n ie j r e f l e k s j i . Gom browicz w sp om in ał n i e c i e r p l i w o ś ć , ja k a to w a r z y s z y ła Po lakom , n ie m a l c ie s z ę c y m 3 ię , że od n ic h w o jn a s i ę z a c z y n a . I n n i o s z c z ę d z a li s i ę c z e k a ję c r a c z e j na f i n i s z . Z a le d w ie j e d n o s t k i - z r e g u ły o najw yższym h o ry z o n c ie myślowym - m ia ły p o c z u c ie k l ę s k i . S z . A ske n az y - ju ż w d w u d z ie s to l e c i u - i 0 . Stem po w ski u w a ż a li, że P o ls k a n ie b y ła w s t a n i e p ro
190
-w ad z ić s a m o d z ie ln e j p o l i t y k i -w ś -w ie c i e . U ś-w ia d o m ie n ie t e j s y t u a c j i mogło u r e a l n i ć d z i a ł a n i a i m y ś le n ie . A u to r r e f e r a t u s ę d z i, że ’’ P a m ię tn ik po k lę s c e " W y k i j e s t te k s te m , k t ó r y tru d n o p r z e c e n ić . K lę s k a n a jp ie r w j a w i s i ę ja k o h a n ie b n a , p od ob nie mógł w y g lą d a ć n a ja z d Krzyżaków c z y T a ta ró w na nasze z ie m ie . S n u ją c te a n a lo g i e W y ka p ra g n ą ł p ozbaw ić d o ś w ia d c z e n ie o s t a t n i e j w o jn y w y ją t k o w o ś c i. M y ś le n ie a n a lo g ia m i p o z w a la ło szu kać w y j ś c i a , d o ś w ia d c z e n ie h i s t o
rycz n e s ta w a ło s i ę c z ą s tk ą c o d z ie n n o ś c i. O s k a rż e n ie w ła d z y s p e ł n i a ł o f u n k c ję p s y c h o t e r a p e u t y c z n ą . A u to r d a l e j s t w ie r d z a , że do k l ę s k i F r a n c j i W rz e s ie ń z a s ę p i a ł u m y s ły , o Niem cach p a d a ło s fo rm u ło w a n ie , że to "n a ró d w y ż e r a ją c y m ó z g i". S t a n i s ł a w V in c e n z w " D i a lo g a c h z S o w ie ta m i” fo rm u ło w a ł w rz e śn io w e o b s e rw a c je pod kątem do św iad cz e ń ze wschodnim z a b o r c ą . P o w s ta je m it z b io ro w e g o a u t o r s t w a : p o d n ie s ie n ie n a ro d u , d la k tó re g o u ja r z m ie n ia p o ł ą c z y ł y s i ę m i l i ta r n e p o t ę g i. Z odm iennej p e rs p e k ty w y s p o j r z a ł na W r z e s ie ń O. C z a r n i k ( b n ) w r e f e r a c i e "W r z e s ie ń w ś w i e t l e p rop agand y h i t l e r o w s k i e j " . Niemcy p o ś w i ę c i l i w o jn ie z P o ls k ą li c z n e p u b li k a c j e w p o s t a c i k s ią ż e k i b r o s z u r . B y ł y to r e p o r t a ż e , w sp om n ienia u c z e s tn ik ó w i p a r a l i t e r a c k i e o p ra c o w a n ia . K u lm in a c ja ty c h w yd aw n ictw p rz yp a d a na l a t a 1939-1941, c z ę s t o o s ią g a ły one w y s o k ie n a k ła d y np. 5 0 - t y s ię - c z n e . P rz y k ła d o w e t y t u ł y : "W o jna b ły s k a w ic z n a w P o l s c e " , " Z w y c ię s two w P o ls c e " i i n . V/ p u b lik a c j a c h utrzym yw ano, że w ojna t r w a ła 10 d n i, a l e przypom niano te ż w a l k i po t e j d a c ie . Przyjm ow ano t r o j a k ą p e rs p e k ty w ę w y d a rz e ń : t r y u m fa ln ą ( z w ątkam i d y s k w a l i f i k u j ą c y m i w o jsko p o l s k i e ) , b o h a te rs k ą ( w a lk a z p rz e b ie g ły m w ro g ie m ) i w r e s z c i e m a r t y r o lo g ic z n ą ( n p . " ś m ie r ć w P o l s c e " , "D ro g a krzyżow a Niem ców w P o J s c e " ) . O skarżan o Po laków o wym ordowanie 58 t y s i ę c y Niem ców , odmawiano Polakom prawa do sa m o d z ie ln e g o b y t u , n i e z a le ż n o ś c i
d u c h o w e j. P u b l i k a c j e te a n a liz o w a ło p o ls k i e dowództwo podziem ne, d r u k u ją c w i e l e fragm entów t y c h a n a l i z (o k . 5 0 - c iu ) , sło w a wroga p r z y z n a ją c e Polakom d z ie ln o ś ć i w a le c z n o ś ć m ia ły sw o ją wymowę, u- k a z y w a ły dramatyzm naszego p o ło ż e n ia . G ro t- R o w e c k i r o z r ó ż n ia ł od p o c z ą t k u , j e ś l i c h o d z i o W r z e s ie ń , w in y z a w in io n e i n ie z a w in io n e , w y n ik a j ą c e z o b ie k t y w n e j s y t u a c j i . A p e lo w a ł do z e rw a n ia z m a rty ro l o g i ą . Odmienne i c z ę s t o z a s k a k u ją c e r e f l e k s j e p r z y n ió s ł r e f e r a t R . S u 1 i m y ( UW ) p t . " P l e b e j s k i e p r z e ż y c ie w o jn y " . A u to r uk a z a ł w o p a r c iu o p u b li k a c j e p a m ię t n ik a r s k ie śro d o w is k a w i e js k i e g o p o w s t a ją c e b e z p o ś re d n io po W r z e ś n iu , że d o ś w ia d c z e n ie w o jn y o d b i ło s i ę w r e f l e k s j i t y c h a u to ró w ja k o c z y s t o lu d z k i e : s w o je j r o d z in y , s ą s ia d ó w , grom ady. M n ie j ja k o p r z e ż y c ie s p o łe c z e ń s tw a i na ro d u . O p is w o jn y w ią ż e s i ę c z ę s t o z motywem ro k u , c z a s u j e s i e n i : "W o jn a w o jn ą a j e s i e ń j e s i e n i ą " . W n i e k t ó r y c h o p in ia c h w ojna j a w i s i ę ja k o s w o is t a k a ra za r o z w ią z łe ż y c i e w m ia s ta c h . Ja k o odwet za n i e s p r z y j a j ą c e c h ło p s tw u r z ą d y . W tym s e n s ie ludowe ś w ia d e c tw o W r z e ś n ia n a b ie r a ce ch a m b iw a le n tn y c h , c z ę s t o w r ę c z , wobec k o n f l i k
tów we w s i i p a n u ją c e j na n i e j b ie d y , mówi s i ę o w o jn ie ja k o o swego ro d z a ju w y b a w ie n iu od z ł e j c o d z ie n n o ś c i. P o ja w ia ją s i ę ta k ż e o b ra z y z n is z c z e ń i z g ro z y, ja k ą s i e j ą w o kół s i e b i e u z b r o je n i Niem c y , k t ó r z y " i d ą i lu d n o ś ć w y r z y n a j ą " . C ech y nadawane okupantom to " z ło w r o g o ś ć " , " s u r o w o ś ć " . Można p o w ie d z ie ć , że ludowe d o św ia d c z e n ie W r z e ś n ia j e s t mało z n a c z ą c e w p la n ie p sy c h o lo g ic z n y m i m o ra l nym, a l e p o k a z u je tra g iz m w p ła s z c z y ź n ie ż y c io w e j i l o k a l n e j . W o j na s t a j e s i ę czasem b ru ta liz m ó w i s w o is te g o k a rn a w a łu w y n ik a ją c e g o z r o z lu ź n ie n ia t r a d y c y jn y c h p rzekazów o b y c z a jo w y c h .
S u lim a u k a z a ł, że m ity i p rz e k a z y ludowe z n a l a z ł y swe w yższe a r t y s t y c z n e p r z e t w o r z e n ie w p i s a r s t w i e Tadeusza Nowaka. W przejm
u 192 u
-j ę c y sposób u -j a w n ił on e g z y s t e n c -ja ln ę p ro b le m a ty k ę z w ię z a n ę z ko- n ie c z n o ś c ię z a b i j a n i a . R e f e r a t w y w o ła ł ożyw ion ę r e f l e k s j ę p rz e z odm ienność p rz yto c z o n e g o m a t e r ia łu , w ię ż ę c w o r y g in a ln y sposób p r o s t e d o ś w ia d c z e n ie lu d u z w y b itn ę t r a n s p o z y c ję lit e r a c k ą » .
Dwa n astę p n e r e f e r a t y z a j ę ł y s i ę p ro b le m a ty k ę h is t o r y c z n ę v* p ła s z c z y ź n ie dwu w y b it n y c h , b ardzo odm iennych o s o b o w o ś c i. To L . B u r s k i e j ( I B L ) "N ie z n a n y b o h a te r W r z e ś n ia " o ra z D. P a t k a n i o w s k i e j (W S P O p o le ) "Leg en d a l i t e r a c k a S t e f a n a S t a r z y ń s k ie g o " .
N ie z n a n y b o h a te r W rz e ś n ia - to F r a n c is z e k N ie p o k ó l c z y c k i, p o s t a ć odtw orzona z przekazów i dokumentów r o d z in n y c h . B y ł on tw ó rc ę k a d ry d y w e r s y jn e j d la Kedywu, p rz y g o to w y w a ł i s z k o l i ł kon s p ir a t o r ó w p od ziem ia p ro w ad zących w a lk ę d y w e rs y jn o - s a b o ta ż o w ę . N ie p o k ó lc z y c k i p o t r a f i ł w y k o rz ystyw ać; m o ż liw o ś c i t e c h n ic z n e , o s z c z ę d z a ję c l u d z i . P r o w a d z ił pomoc z b r ó jn ę d la Żydów. Tomasz S trz e m b o sz p rz y z n a je ', że N ie p o k ó lc z y c k i o s ię g a ł duże s u k c e s y , t r a f n i e łę c z ę c facho w ość z e la s t y c z n o ś c i ę d z i a ł a n i a . Pod k o n ie c 1942 r . n a s tę p u je r e o r g a n iz a c ja s t r u k t u r AK. D la G ro ta - R o w e c k ie g o d z i a ł a l n o ś ć N ie p o k ó lc z y c k ie g o b y ła ju ż n ie c o n a iw n a , w g rę wcho d z i ł a t e r a z d z i a ła l n o ś ć p a r ty z a n c k a na dużę s k a l ę . . N ie p o k ó lc z y c k i z o s t a j e o d s u n ię ty na boczny t o r . B y ł on szefem W iN -u, z o s t a ł tuż po w o jn ie a re s z to w a n y i s k az a n y w p r o c e s ie krakow skim na ś m ie r ć . K a r ę ś m ie r c i z am ie n io n o na d o ż y w o c ie , a po 1956 r . z o s t a ł z w o ln io n y . W r ó c i ł do r o d z in y i do norm alnego ż y c i a po s ie d e m n a stu l a t a c h n ie o b e c n o ś c i. S t a ł s i ę s o lid n y m u rz ę d n ik ie m . N ie d o c e n io n y p rz e z sw ych w s p ó łto w a rz y s z y , skrzyw d z o n y p rz e z nowę w ła d z ę , z o s t a ł ja k d o tę d n ie ro z p o z n a n ę i zapom nianę p o s t a c ię , bohaterem p o d z ie m ia , k tó rem u po ls k a w i e le z a w d z ię c z a . In a c z e j b y ło z w y b itn ę p o s t a c ię n a jn o w 8 2 e j h i s t o r i i , Ste fan e m S t a r z y ń s k im . Ouż w pierw szym o k r e s ie
o k u p a c j i p o w s ta ję o nim l i c z n e t e k s t y p o e t y c k ie , p r o z a t o r s k i e , w sp o m n ie n ia i o p is y d okum en tu jące je g o d z i a ł a l n o ś ć w momencie o b lę ż e n ia W a rs z a w y . S t a ł s i ę t e ż p o s t a c ią film o w ą . A u to rk a r e f e r a t u o S t e f a n i e S t a r z y ń s k im p rz y p o m n ia ła w ie r s z e w y b itn y c h poetów p o św ię c o n e jem u : Gana L e c h o n ia “ P ie ś ń o S t e f a n i e S t a rz y ń s k im "# u k a z u j ą c y s i l n ą w ię ź p o e ty z W a rsz a w ą , poemat K a z im ie rz a W ie r z y ń s k i e go ukończon y w l i s t o p a d z i e 1939 r . p t . “ B a rb a k a n W a r s z a w s k i" d e d y kowany p re z y d e n to w i m ia s t a , u tw ó r A n to n ie g o S ło n im s k ie g o - p t . " P o p i ó ł i w i a t r " , M ic h a ła C horom ańskiego " N o t a t n ik l i r y c z n y " .
%
W p r o z ie f a b u l a r n e j p o s ta ć ta p o ja w ia s i ę w w i e lu u tw o ra c h , m .in . we "W rz e ś n iu W a rs z a w y ” Z o f i i P e t e r s o w e j. W yż szy w a lo r l i t e r a c k i n a d a je s p r a w ie W rz e ś n ia K a z im ie r z B ra n d y s w " M ie ś c ie n ie p o konanym ", M a ria Kuncew iczow a przypom ina p o s ta ć p re z y d e n ta w s ł u c h o w isk u radiowym " O b lę ż e n ie i obrona W arsz aw y" o ra z w " K l u c z a c h " , r y s u j ą c S t a r z y ń s k ie g o z uznaniem i c ie p łe m . Gacek ’W o ło w s k i o d tw o r z y ł a t m o s fe r ę o s t a t n ie g o p rz e m ó w ie n ia p r e z y d e n t a , g d z ie p o j a w i ł s i ę motyw, że "na pomoc d la W arszaw y j e s t ju ż za późno, p o z o s t a ła j e d y n ie z e m s ta ", W swym c y k lu " T e a t r H e ro d a " G ózef Hen u k a z a ł r e a l i s t y c z n i e tam ten c z a s , o s o b ie S t a r z y ń s k ie g o n a d a ją c c e c h y c o n r a d o w s k ie . A u to rk a p r z y t o c z y ła te ż w i e l e p a m ię tn ik ó w i wspomnień do t y c z ą c y c h o b lę ż e n ia m ia s ta i o sob y S t a r z y ń s k ie g o . Gego p o s ta ć r y s u je s i ę w n ic h ja k o s z la c h e t n e g o , w y t r w a łe g o , p o s ia d a ją c e g o s i l n e c e c h y p rz yw ó d cze c z ło w ie k a . R e f e r e n t k a z e b r a ła w s z e c h s tro n n y m ate r i a ł na p o d ję t y te m a t, tw o rz ą c udokumentowaną c h a r a k t e r y s t y k ę oma w ia n y c h p o s t a c i .
M. K o a a r m ów ił w sw e j w y p o w ie d z i p t . "A to P o ls k a w ł a ś n ie " o k i l k u u g ru p o w a n iach id e o w o - p o lit y c z n y c h p o c z ą tk u l a t 40-ych, k tó r e b y ł y k o n t y n u a c ją w c z e ś n ie j i s t n i e j ą c y c h . W y r a z is t a b y ła g r u pa wywodząca s i ę z "P o p r o s t u " ( m . i n . S t e f a n G ę d ry c h o w a k i, G e rz y
1S4
-P u t r a m e n t ), z n a l e ź l i s i ę o n i w w i ę k s z o ś c i na z ie m ia c h w s c h o d n ic h . L e w ic a sku p io n a w o kó ł Wandy W a s il e w s k ie j i J e r z e g o B o r e j s z y p o w i t a ł a z a p ro b a tę w k ro c z e n ie A r m ii C z e rw o n e j na w s c h o d n ie t e r e n y P o l s k i . I s t n i a ł a grupa Adama R o n ik ie r a sk u p io n a w RGO (R a d a G łó w na O p ie k u ń c z a ), k tó r a to o r g a n iz a c ja zajm ow ała s i ę a k c j ę c h a r y t a ty w n ą , w i e le pom agając ś ro d o w is k u l i t e r a c k i e m u i k u lt u r a ln e m u . S t o s u n k i m iędzy rządem lo n d yń sk im a RGO b y ły z ł e . I s t n i a ł a t e ż grupa "P r z e ło m " ja w n ie w s p ó łp r a c u ją c a z okupantem , w y w o d z iła s i ę ona z dawnego ONR-u, d z i a ł a ł w n i e j Zenon S k i w s k i . B y ło to u g ru p ow anie a n t y s o w ie c k ie i a n ty ż y d o w s k ie .
S . G a w l i ń s k i w r e f e r a c i e " F i n a ł y W r z e ś n ia " p ró b o w a ł o k r e ś l i ć , ja k na upadek P o l s k i z a re a g o w a ła p o w ie ś ć , p rz y p o m i
n a ją c n a s t ę p u ją c e u tw o ry : " S p r z y s i ę ż e n i e " S t e f a n a K i s i e l e w s k i e g o , " D n i k l ę s k i " W o jc ie c h a Ź u k ro w s k ie g o , " W r z e s ie ń " Je r z e g o P u tra m e n t a , " P o ls k ą j e s i e ń " Ja n a J ó z e f a S z c z e p a ń s k ie g o o ra z "G w ia z d ę p io łu n " W ła d y s ła w a T e r le c k i e g o . W śród t y c h t y t u łó w , p o w s ta łe ju ż w 1942 r . , " S p r z y s ię ż e n i e " ma n a d a l poważną w a r t o ś ć p o zn aw czą. A u t o r p o t r a k t o w a ł p ow ażnie p ro b le m a ty k ę j e d n o s t k i , b y ł t e ż k r y t y c z n y wobec a p o lo g e ty c z n y c h k o n c e p c ji m a r k s is t o w s k ic h . W ce n tru m je g o uw agi z n a la z ła s i ę i n t e l i g e n c j a m ię d z y w o jn ia , t ę w a rs tw ę z jed nakow ą s i ł ą n is z c z y n a je ź d ź c a . K u lm in a c ją k l ę s k i j e s t 17 w r z e ś n i a , znów p o z o s ta ją s t a r e d ro g i - k o n s p i r a c j a , e m ig r a c ja . " D n i k l ę s k i " są odwrotem od a t m o s fe r y " Z k r a j u m i l c z e n i a " . W a n a l i z i e W rz e ś n ia barwna r e l a c j a z w a lk p r z e p la t a s i ę z ję z y k ie m p u b l i c y s t y k i . P o ja w ia s i ę c z a r n o - b i a ły p o d z ia ł b o h a te ró w , p r z y ja z n e p o w i t a n i e A r m ii C ze rw o nej p rz e z naród p o l s k i . P u tra m e n t s k u p ia uwagę na o ś ro d k ach w ła d z y , k t ó r ą r y s u je c z a r n ą k r e s k ą . T y lk o le w ic a j e s t p r z e n i k li w a . Z a m ie r z a ł p is a r z s tw o rz y ć nową "W o jn ę i p o k ó j" - r e a l i z a c j a w szakże mówi za s i e b i e . Wyka s t w i e r d z a ł , że " W r z e s ie ń "
J e s t k s ią ż k ę p o li t y c z n ą a n i e ż o ł n i e r s k ą , n a to m ia s t " P o ls k a j e s i e ń " - w y z b y ta z h a ra c z u i d e o l o g i i , u k a z u je p ro c e s n a r a s t a j ą c e j k l ę s k i . 0 . 0 . S z c z e p a ń s k i u tw ó r p i s a ł w 1949 r . , a l e w y d a ł d o p ie r o w 1955. N ie u l e g ł n acisko m c e n z o rs k im , a l e w j a k i e j ś m ierz e d z i a
ł a ł a a u t o c e n z u r a . "G w iaz d a p io łu n " W ła d y s ła w a T e r l e c k ie g o , wydana w 1968 r . , w sw ej p od staw ow ej f a b u le o d n o s i s i ę do W r z e ś n ia , a l e ma ta k ż e - marcowy - k o n te k s t a k t u a l n y . F i n a ł ż y c ia b o h a te ra n a w i ą z u j ą c y do ś m ie r c i W itk a c e g o ma a u rę t r a g ic z n e g o d o p e łn ia n ia s i ę h i s t o r i i . " R a j z a " M iro n a B ia ło s z e w s k ie g o w i n t e r p r e t a c j i A . S o b o- l e w s k i e j (iB L .) * p o s ia d a ją c a t r z y w a r i a n t y , to in n y - ja k b y poza h i s t o r i ą - o g lą d ś w i a t a . U tw ó r te n pod o b nie ja k " P a m i ę t n ik " w z ią ł s i ę z g a d a n ia . R a z jo w a ć , c z y l i p o to c z n ie w ę d ro w a ć, t o w ł a ś n ie owa dość b e z ła d n a u c ie c z k a p rz e d w o jn ą , u c ie c z k a bez w yraź n eg o c e lu i s e n s u . B ia ło s z e w s k i ta k z a p a m ię t a ł w rz e śn io w ą
r a j z ę - Je g o o b s e rw a c je n o t u ją z ja w is k a na p o g ra n ic z u g ro z y i z a bawy, ro z p a cz s ą s i a d u j e z humorem. U r z ę d n ic y na w ie ś ć o b li s k i m f r o n c i e p a lą mapy, a l e k o b ie t y te n z a b ie g " u p r a k t y c z n i a j ą " - wy p ra n e z k ro ch m alu 1 f a r b y mapy s łu ż ą ja k o o k r y c i e . P i s a n i e a u t o r a "Szumów, z l e p ó w . . . " to f a s c y n a c j a ż y c ie m , to s t a ł a p a s ja poznaw a n i a . W ojna l u d z i z b l i ż a , r o d z i pom iędzy n im i p o u f a ło ś ć . H i s t o r i a z o s t a je o d d z ie lo n a od ż y c i a . R e f e r a t M. H o p f i n g e r ( * S L ) P t * "W r z e s ie ń - p o ra u m ie r a n ia " p r z y n ió s ł r e f l e k s j ę nad p ro z ą Id y F i n k , g d z ie n a j g ł ę b i e j i n a jb a r d z i e j p rz e jm u ją cy m i wszechobecnym z ja w is k ie m j e s t ś m ie r ć , l e c z n ie ja k o s ta n n a t u r a ln y , t o w a rz y s z ą c y ż y c i u , a l e J a ko u m ie r a n ie "n a k a z o w e ". Oak powiada a u t o r k a , b o h a te ro w ie t e j p ro z y m ają dwie m o ż liw o ś c i. Je d n a z n ic h to " z m ie n ić p r z e s t r z e ń ż y c io w ą " , druga to "o d p o d o b n ić s i ę " . Tę t r a g i c z n ą i tru d n ą do na
196
-zwania p ro b le m a ty k ę n i e li c z n y c h o c a lo n y c h od ś m ie r c i Id a F i n k , p o ls k a Żydówka, p rz e k a z a ła w sposób n ie z w y k le p ra w d z iw y , o s z c z ę d n y , s k ł a n i a j ą c c z y t e l n i k a do r e f l e k s j i nad n ie lu d z k im czasem i je g o praw am i.
K. K r a s u s k i (uśl.) w r e f e r a c i e "O b raz W rz e ś n ia w p r o z ie n i e p r o f e s j o n a l n e j " p r z e d s t a w ił s y lw e t k ę i p o s z u k iw a n ia W o j c ie c h a G ie z y , k tó re g o tw ó rc z o ś ć p o z o s ta je na p o g ra n ic z u f o l k l o r u , je s z c z e poza l i t e r a t u r ą p r o f e s j o n a ln ą . G ie z a ma b arw ny ż y c i o r y s . U c z y ł s i ę g r a f i k i , w y stę p o w a ł w c y r k u , b r a ł u d z i a ł w b itw a c h w rz e śn io w ych p rz e z t r z y ty g o d n ie i tym p rz e ż y c io m d a je w y ra z w swych u tw o ra c h , w p o ró w n an iu np. z o p o w ia d a n ia m i W o jc ie c h a Źukrow- s k ie g o "2 k r a j u m i l c z e n ia ” p ro za G ie z y j e s t b a r d z ie j sto n o w a n a , d y s k r e t n i e j s z a , m ająca n a t u r a ln e c e c h y . K i l k a r e f e r a t ó w m ów iło o p o e z j i z w ią z a n e j z W rz e ś n ie m . R e f e r a t A . N a s i ł o w s k i e j ( i B L ) p t . "W r z e s ie ń w p o e z j i . (P o e t y k a w id z e n ia h i s t o r i i ) " p o tra k to w a ł t ę p o e z ję w sposób s y n t e t y c z n y , a n a l i z u j ą c n a j w y b i t n i e j s z e o s ią g n i ę c ia p o w s ta łe "n a go rą c o " ja k i t e p ó ź n ie js z e p is a n e w k r a j u i na e m i g r a c j i .
M. B a r a n o w s k a f l B L ) w w y p o w ie d z i "W r z e s ie ń w poe t y c k i e j p a m ię c i W arsz aw y" p rz y p o m n ia ła a n k ie t ę " K a le n d a r z a W a r s z a w s k ie g o " z 1948 r . , z a w ie r a ją c ą p y t a n ie : "D la c z e g o w ł a ś n ie W a r s z a w a ?". W o d p o w ie d z i znan ych p is a r z y ja k W. B ą k , 0 . D o b ra c z y ń
s k i , W .3 . G r a b s k i, 0 . Iw a s z k ie w ic z , S . K i s i e l e w s k i , H. M a le w sk a , S . W ie c h e c k i, 0 . P a ra n d o w s k i p o w t a r z a ły s i ę d w ie d a t y 1939 i 1944. Pa ra n d o w s k i m ówił o g e n iu s l o c i z n is z c z o n e j W a rsz a w y, ja k k ie d y ś wskazywano na A te n y , m ie js c e r u in pod A k ro p o lem . K i s i e l n a zw a ł W arszaw ę "m iastem rodzinnym c a łe g o n a ro d u ". P o e c i swymi w ie rs z a m i
u t r w a l a l i m it s t o l i c y . R e f e r e n t k a z a s t a n a w ia ła s i ę m .in . nad w i e r szem K a z im ie rz a W ie r z y ń s k ie g o "W stą ż k a z * W a r s z a w ia n k i« " , w yp
ro-w a d z a ją c Je g o s y m b o lik ę , je g o a tm o s fe r ę z t r a d y c j i M ic k ie ro-w ic z a i W y s p ia ń s k ie g o , z w ła s z c z a z dram atu "W a rs z a w ia n k a " i z p i e ś n i pod tym samym t y t u łe m ; motywem przewodnim s t a ł s i ę problem p rz e m ian y " p i e ś n i w c z y n " .
M. S e m c z u k ( iB L . ) "Sz o k W rz e ś n io w y i je g o konsekw en c j e " s c h a r a k t e r y z o w a ła n a jw a ż n ie js z e c e c h y p o e z j i p o k o le n ia Ko lumbów, k tó re g o s t a r t p o e t y c k i p rz y p a d ł na p o c z ą te k w o jn y . " K lę s k a W r z e ś n ia s t a n o w iła n a jd r a m a t y c z n ie js z e d o ś w ia d c z e n ie ic h ż y c i a i
spowodowała z a ła m a n ie d o tyc h c z a so w yc h p o g ląd ó w , i d e i , w i e r z e ń " . W t w ó r c z o ś c i K .K . B a c z y ń s k ie g o , T . G a jc e g o i T . B o ro w s k ie g o n a j c z ę s ts z y m motywem j e s t ś m ie r ć . Dorobek m ię d z y w o jn ia z o s t a ł zanego w a n y , m ło d z i u w a ż a li , że k u lt u r a ic h d z ie c iń s t w a b y ła oderwana od r z e c z y w is t o ś c i i w k o n s e k w e n c ji n i e p rz y g o to w a ła narodu na t r a g i c z n y c i o s h i s t o r i i .
S t ą d te ż n e g a c ja p o e z j i tam tego o k r e s u , z w ła s z c z a skam andry- tó w . M ło d z i o d w o ły w a li s i ę do t e o r i i k a t a s t r o f i c z n y c h , p o w r a c a li do t r a d y c j i r o m a n ty c z n e j, a k lę s k ę 1939 r . p r z y p i s y w a li n ie t y l e s ł a b o ś c i m i l i t a r n e j / i l e "ogólnem u pesym izm owi i b i e r n o ś c i p s y c h i c z n e j i ś w ia d o m o ś c io w e j"; a n tid o tu m s t a w a ł s i ę a k ty w iz m , s i ł a (w p ła s z c z y ź n ie p s y c h i c z n e j ) .
L . S z a r u g a w k r ó t k i e j w y p o w ie d z i " P e ł n i a W r z e ś n ia " , m ó w ił, że p o e z ja z w ią z a n a z t ą d a tą trw a po d z ie ń d z i s i e j s z y . B y
ła t e ż " p o e z ja p o d ł o ś c i " , do n i e j z a l i c z y ł Sz a ru g a w ie r s z e S . 3 . L e c a , E . S z e m p l i ń s k i e j , L . P a s t e r n a k a , s ła w ią c e z ab ó r P o l s k i p rz e z Z SR R . S y t u a c j a na o b s z a rz e wpływów s o w ie c k ic h to s w o is ta "c z a rn a d z i u r a " , t r w a ł tu dram at W. B r o n ie w s k ie g o , A. W a t a , M. J a s t r u n a . Ż y c ie w k l ę s c e , ż y c i e w ś m ie r c i to n a jc z ę s t s z e motywy p o e z j i tam t y c h l a t , ta k ż e p o e z j i p o w o je n n e j. Po św ię co n a d o ś w ia d c z e n iu W rz e ś n ia p o e z ja godna swego miana p o w staw a ła w o k r e s ie S t a lin ó w
198
-skini i na e m ig r a c j i.
3 . W a l e ( i B L ) o d c z y t a ł fragm ent sw ej - p is a n e j w ł a ś n ie - k s i ę ż k i o W ła d y s ła w ie B ro n ie w sk im p t . "W rz e ś n ie maję l i s t o p a d y " . A n a liz o w a ł b l i ż e j w ie r s z e p o e ty p o w s ta łe w a tm o s fe r z e W r z e ś n ia , w tym z w ła sz c z a "B a g n e t na b r o ń " , “ Syn p o d b ite g o n a ro d u " o ra z " Ż o ł n ie r z p o l s k i " , p ró b u ję c z n ic h o d c z y ta ć a tm o s fe r ę tam tego c z a s u , k lę s k ę , k tó r a p r z y s z ła p ra w ie ró w n o cz e śn ie ze Wschodu i Z ach o d u . Z a s t a n a w ia ł s i ę nad sensem f r a z y “ Po d a j mi d ło ń B i a ł o r u s i , p o d aj mi d ło ń U k r a in o " , s z u k a ję c w p o e z j i B r o n ie w s k ie g o elem entów “ w a l le n ro d y c z n y c h i a n t y w a lle n r o d y c z n y c h " . B r o n ie w s k i n ie n a p i s a ł "Poem atu d la d o r o s ły c h “ , choć p o z n a ł g o r z k i smak s t a l in iz m u . 3ego s o c ja liz m ma je d n a k in n y smak i barwę n iż p a n u ję c a w owych w r z e ś niow ych d n ia c h - i p ó ź n ie j - o f i c j a l n a w y k ła d n ia s o c ja liz m u .
Fachowe i c ie k a w e om ów ienia z n a l a z ły te ż na k o n f e r e n c j i s p r a wy dram atu i f ilm u . 3 . K e 1 e r a ( I B L ) w r e f e r a c i e "W r z e s ie ń w d ra m a c ię " z a u w a ż y ł, że dram at ze w zg lęd u na swę s p e c y f ik ę ź le w s p ó łż y je z b a t a l i s t y k ę , musi szu kać s c e n ic z n y c h form w y ra z u , sym b o lu , s k r ó t u .
W całym o k r e s ie powojennym p o w s ta ło ok . p i ę c i u dram atów o W rz e ś n iu , w k i l k u in n y c h ta p ro b le m a ty k a b y ła je d y n i e z a z n a c z o n a . Można tw ó rc z o ś ć t ę p o d z i e l i ć nc t r z y g ru p y : W r z e s ie ń ja k o k l ę s k a , ja k o i n i c j a c j a i ja k o s y n te z a p o ls k ie g o lo s u . Syndrom k l ę s k i w s p ó łż y je z motywem z d r a d y . P ro b le m a ty k a ta r ó ż n ic u j e s i ę ju ż w
l a t a c h o k u p a c j i, p rz yk ład em "Domek z k a r t " E . Z e g a d ło w ic z a , po w s t a ł y w io sn ę 1940 r . W s z tu k ę w p is a n y j e s t o s o b is t y dramat p i s a
r z a , k t ó r y p a t r z y ł na r z e c z y w is t o ś ć p rz e z pryzm at ś w ia to p o g lą d u k o m u n is ty c z n e g o , a p r o b u ję c r o z b ió r P o l s k i , m iażd żącym i e p it e t a m i o b d a rz a jy C s a n a c ję . "W rz e s ie ń 1939" M a r i i M orozo w icz-Szczep ko w - s k i e j p o w s ta ł k i l k a l a t p ó ź n ie j i o p a r t y j e s t na z a s a d z ie p a n o ra
m i c z n e j : w a lk a i h ero iz m lu d z i - z w ła s z c z a k o b ie t - s c e n y t r a g e d i i u l i c z n y c h tw o rz ę j e j k l i m a t . K .K . B a c z y ń s k i p i s a ł swój dram at (b e z t y t u ł u ) w d r u g i e j p o ło w ie 1942 r . n a jw y r a ź n ie j odnosząc go do s y t u a c j i po k l ę s c e W r z e ś n ia . Z a s t a n a w ia ł s i ę w nim " j a k o c a l i ć c z ło w ie c z e ń s tw o z a b i j a j ą c s p r a w n ie " . W u tw o rz e z a w a rta j e s t ś w ia domość k l ę s k i i r u in y humanizmu, w tym B a c z y ń s k i b l i s k i j e s t f i l o z o f i i T . R ó ż e w ic z a . R e f e r e n t p rz y p o m n ia ł je s z c z e kom edię M ic h a ła C ho ro tn ań sk ieg o n a p is a n ą w K a n a d z ie p t . "W s y re n im m i e ś c i e " , o ra z p o w s t a łą ta k ż e w 1942 r . rz e c z Wandy K a r c z e w s k ie j p t . " Z ie m ia o s k a r ż a " , u k a z u ją c ą o k ru c ie ń s tw a h i t l e r y z m u . W rz e s ie ń pow raca w s z t u c e O erzeg o B r o s z k ie w ic z a p o w s t a łe j w 1964 r . p t . "P r z y c h o d z ę o p o w ie d z ie ć " . A u t o r r e f e r a t u o b s z e r n ie j z a s t a n a w ia ł s i ę nad drama-*
tem M rożka p t . " P i e s z o " , k t ó r y j e s t ja k b y z a w ie s z o n y pom iędzy c z a sam i i p r z e s t r z e n i a m i , a l e motyw p i e s z e j j e s i e n n e j w ę d ró w k i s p a j a j ą c y c a ł o ś ć p r z y w o łu je W r z e s ie ń . O est w s z t u c e p rz e m ie s z a n ie e le ~ mentów p a r a b o lic z n y c h i r e a l n e j m a t e r i i ż y c i a : k r w i , p o h a ń b ie n ia .
F ilm z o s t a ł omówiony w dwu r e f e r a t a c h : "O b ra z W rz e ś n ia w p o l skim f i l m i e dokum entalnym " T . L u b e l s k i e g o (U O ) o r a z w "O b ra z W r z e ś n ia w p o ls k im f i l m i e fa b u la rn y m " A. M a d e j ,
K . L u b e l s k i om ów ił f i l m n ie m ie c k i z 1940 r . "Kam pania w P o ls c e " ( r e ż . F r i t z H i p ó l e r ) , f i l m spraw n y i c a ł k o w i c i e p o d po rząd kowany p ro p a g a n d z ie h i t l e r o w s k i e j . P o ls k a z o s t a ł a w nim ukazana ja k o a g r e s o r i b a r b a r z y ń c a . Znany b y ł f i l m O u lie n a B ry e n a z o b lę - ż e n ią W a rs z a w y , u k a z u ją c y S t a r z y ń s k ie g o . 0 W a rs z a w ie p o w s ta ło k i l ka film ó w , m .in . L . P e r s k ie g o "W a rs z a w a " , 0 . B o ssa k a i W, K a z i- m ie rc z a k a " W r z e s ie ń 1939 - t a k b y ł o " . C i ą ż y ł nad n im i s c h e m a tyc z n y , f a łs z y w y o b ra z w y d a rz e ń . N a to m ia s t poziomem a r t y s t y c z n y m , ja k i a tm o s fe r ą praw dy w y r ó ż n ia ł s i ę f il m T r z o s a - R a s t a w ic k ie g o " G d z ie k o lw ie k j e s t e ś P a n ie P r e z y d e n c i e " . O braz te n u trzym a n y na p o g r a n i
200
-czu dokumentu s ta n o w i poważną p ró b ę o d k łam a n ia h i s t o r i i . A. Madej s t w i e r d z i ł a , że d z i e j e k in e m a t o g r a f i i w y ją tk o w o o s t r o sp rzę żo n e b y ł y z h i s t o r i ą s p o łe c z n ą . P o l i t y k a k u lt u r a ln a u n i e z a le ż n i ł a f i lm p o ls k i od mechanizmów ry n k u , d z i a ł a ł o to p r z e c iw twórcom, a ta k ż e p rz e c iw k o p u b li c z n o ś c i. Na o b ra z W rz e ś n ia s k ła d a ją s i ę d o k o n a n ia , a może ba r d z ie j .n ie d o k o n a n ia (z g ła s z a n e w p r ó ż n ię p r o j e k t y , z a n ie c h a n e i n i c j a t y w y ) . Lansowano t e z ę , że pu b lic z n o ś ć j e s t znużona w o jn ą . O W rz e ś n iu (w id z ia n y m fr a g m e n t a r y c z n ie c z y te ż g ł ę b i e j ) p o w s ta ło 15 film ó w o n ie ró w n e j w a r t o ś c i . O braz teg o o k re s u p o k ry w a ł s i ę z r e g u ły z p o li t y c z n ą w ie d z ą ( a mo że d o k tr y n ą ) o n a jn o w s z e j h i s t o r i i , o b o w ią z u ją c ą na danym “ e ta p ie * '. A . Madej s c h a r a k te r y z o w a ła f i l m y t a k i e , j a k : "W o ln e m i a s t o " , - " G d z ie k o lw ie k j e s t e ś P a n ie P r e z y d e n c i e " , " H u b a l" , " W e s t e r p l a t t e " . Na s e s j i - z p rz y c z y n n ie z a le ż n y c h od o r g a n iz a to r ó w - n ie z o s t a ł y w y g ło sz o n e n a s t ę p u ją c e r e f e r a t y z a p o w ie d z ia n e w p ro g r a m ie : “ W rz eśn io w a l i t e r a t u r a i j e j k r y t y c y " T . B u rk a ( I B L ) , " E w o lu c ja o b ra z u W rz e ś n ia w l i t e r a t u r z e " Z . J a r o s i ń s k i e g o ( I B L ) i " W rz e s ie ń w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j " A . D ra w ic z a . g ru d z ie ń 1989 Z.M .
