A C í A U N I V E R S I T A T I S I O D Z I t. N S X S F O L IЛ OECONOMICA 95. 1989 _ _ _ _ _ _
Wiesława Wło darc zyk-Guzek*
DZIAŁALNOŚĆ FINANSOWA A PROGRAMY STA BILIZACYJNE MI Ę D Z Y N A R O D O W E G O FUN DUSZ U WAL UTOW EGO
* ł
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) spełnia dwo jaki e fun-kcje. Z jednej strony instytucja ta czuwa nad u t r zyma niem o k r e ś l o -nego porządku i pr z e s t r z e g a n i e m sto sowania przez kraje ust alonych reguł gry w zakresie stosunków w a l utow ych i polityki walutowej. Z drugiej zaś strony, Fundusz gromadzi zasoby pi e n i ę ż n e , k t ó r e c z a s o -wo stawia do dyspozycji s-woich czł onkó w w formie kre dytó w ś r e d -nioterminowych, a ost atni o również i długote rmino wych. Od 1970 r. prz ydziela pon adto bez zwro tnie pewne sumy kre o w a n y c h przez siebie środków płatniczych.
Działal ność kredytowa MFW przeszła bardzo znaczne przemiany. J. Gnid porównuje system kredytowy o b o wiąz ujący w pie r w s z y c h la-tach dzlałalnośęi Fun dusz u do m o n o l i t u 1 . Fun kc j o n o w a ł y jednolite dla wsz ystk ich rodzajów cią gnie ń zasady prz yz n a w a n i a kredytów,
do-o
k o n y w a m a ich spłat i w no szen ia o p r ocen towan ia . Dużą rolę w e w o l u cji działalności kre d y t o w e j MFW odegrała zmiana struktury c z ł o n k o -wskiej tej organizacji. Wraz z sze roki m p r z y s t ą p i e n i e m do Funduszu krajów rozwija jącyc h się powstała k o n iecz ność zas poko jenia ich s p e -cy f iczn ych potrzeb.
Zmiany zasad dzi ałal ności k r e dyto wej MFW dop rowa dziły do w y -pra cowa nia znacznej elastyc znośc i w u d o s t ę p n i a n i u zasobów f u n dusz u jego członkom. Obe cnie system kre dytowy składa się z kilku r o d z a -jów kredytów, k t ó rych u zy skan ie o b w arow ane jest sp e ł n i e n i e m pewnych
war unkó w przez kraje c z ł o ń k o w s k i e . I
* Dr, adiunkt w Instytucie Handlu Zag ra n i c z n e g o UL.
1 J. G o l d , Financial Ass ista nce by the Interna tiona l M o n e -tary Fund. Law and Practice, IMF, Washington, D.C. 1980, s. 24.
o
Obok transzy złotej były to jedynie pie rwsz a i wyższe tr a n -sze kredytowe.
Dla określe nia tych waru nkó w sto sowany jer.t angielski termin " c o n d i t i ó n a ] i ty" } , który jednak nie zna jduje o dp ow ie dn ika w języku polskim, w związku z czy m wymaga sfo rm uł owa ni a opisowego. Zasada u w a r u n k o wan e go dos tępu do zasobów M f W mimo, iż nie s f o r mu ł ow ana w sta tucie organizacji, jest p ow sz ec hn ie stosowana w jej d z i a ł a l n o -ści kredytowej. Składają się na nią cztery reguły:
1. Moż l lwość k o r z yst a nia z zasobów funduszu w celu ro z wiązania pro bl e m ó w bilansu p ła tn i c z e g o uzal eżn io na jest od g ot owości kraju do realizacji działart dostoso wa wcz y ch. Podjęcie pro gram u d o s t o s o wawc zeg o jest nie od zo wne dla każdego kraju b o r y k a j ą c e g o się z k ł o -pot ami pła tniczymi. Zasada u wa r u n k o w a n e g o dostępu do zasobów F u n -duszu pomaga os i ągną ć rów n owagę pł a t nic z ą przy finansowym, t e c h n i -cznym i m o r a lny m p o p arc i u MFW.
2. Dzi ałania d o s t o s o w a w c z e muszą być zgodne z celami Funduszu. Rów nowaga bil ansu p ł a t n i c z e g o powinna być uzyskana bez w p r o w a d z e -nia restrykcji w d z i ed zi ni e handlu i rozlicz eń m i ę dz yn aro do wy ch.
3. Równowaga bilansu p ł a t n i c z e g o powinna być o si ą g n i ę t a w o k r e -sie od 5-8 lat.
4. Dzi ałania s ta b i l i z a c y j n e pow inny dop row a dzi ć do takiej p o -prawy sytuacji pła tnic z ej członka, aby był on w stanie d ok onać spłaty kre dyt ó w zac i ąg n i ę t y c h w Funduszu. K o r zy st ani e z zas o b ó w MFW jest czasowe tak, aby były one d o s tę pn e dla wielu kra j ów c z ł o n k o -wskich.
Warunki na jakich u d o s t ęp n ian e są środki F un dusz u zależą od ch a rakt e ru p ro bl e m ó w p ł a t n i c z y c h kraju u b i e g a j ą ceg o się o pomoc, roz miaru i cha rak t eru środków o jakie zabiega dany kraj oraz od jego gotowości do rea lizacji dz i ała ń dos tosowawczych.
Środki finansowe Fun duszu można pod z iel ić na be z w a r u n k o w e (non- - co nditionality), słabo u w a r u nk owa ne ( l o w - c o n d i t i o n a l i t y ) i silnie u w a r u nk o wan e (hi gh-cond itionality)**.
Do mec h a n i z m ó w fi n ansowych o c ha rak t e r z e b e z w a r u n k o w e j pomocy
3 J. G o l d , C o n d i t i o n a l i t y , IMF, Washington, O.C, 1979, s . 1.
4 S. D e l l , On Being Grandmo therly: the Evoluti-on of IMF C on di ti on ali ty , IMF, Was hington, O.C. 1981, s. 14-24.
należą specjalne prawa c i ą g n i e n i a 5 oraz transza r e z e r w o w a 6 . Słabo uwj run k owa ny mi środkami n at omiast są: p i e r wsz a transza k r e d y t o w a 7 ,
8 9
kredyty k om pen s a c y j n e , m e c h a n i z m f i n a n so wa nia z ap asów b uf o r o w y c h oraz kredyty n a f t o w e 1 0 , kredyty o bjęte słabymi u w a r u n k o w a n i a m i o- trzymuje się po p r z e d s t a w i e n i u p ro gr am u p r z e z w y c i ę ż e n i a def icyt u pła tniczego. W p r z e c i w i e ń s t w i e do si lnie u w a r u n k o w a n y c h środków Funduszu, w prz yp ad ku low - c o n d i t i o n a l i t y p r o g r a m nie musi być u- zgodnio ny ze spe c jal i sta m i z Funduszu, p o w i n i e n nat o mia st jedynie zaw ierać zap ewn i enie k raju o p o d ję ci u kr o k ó w z m i e r z a j ą c y c h do w y j -ścia z deficytu f i n a n s o i ^ g u , przy czym w ybór środków p o z o s t a w i o n o 5 Sp e c jal ne prawa ci ą g n i e n i a (Special D r a w i n g Rights) sta nowią m i ę d z y n aro do wy środek r ez erwowy k r e owan y przez MFW na mocy p i e r -wszej poprawki do sta tu tu od 196У r. i a u t o m a t y c z n i e pr z y d z i e l a n y kr a j o m u c z e s t n i c z ą c y m w p o r o z u m i e n i u o 90R-ach.
6 Część kwoty c z ł o n k o w s k i e j w n o s zon a jest do F u n dus z u w walutach wy m i e n i a l n y c h lub zgodnie z ak t ualn ą d e t i ni c ją MFW w w a l u t a c h s wo-bod nie w y k o r z y sty wa ny ch. W p rz yp a d k u w y s t ą p i e n i a tru dności p ł a t n i -czych kraj może zakupić w Fundu sz u waluty obce za wła sną wal utę w
ilości nie p r z e k r a c z a j ą c e j tej części kwoty. St ą d też przez tran-szę rez erwową roz umie się różnicę m iędzy w y s o k o ś c i ą kwoty a z a p a -sem waluty kraju c z ł o n k o w s k i e g o b ę d ą c y m w p o s i a d a n i u Funduszu.
Zakupy walut ob c ych w MFW na sumę p r z e k r a c z a j ą c ą transzę rezerwową dokonuj e 3 i ę w ramach c z t e r e c h transz k r e d y t o w y c h - każda po 25% kwoty czł onk o w ski e j. W y k o r z y s t a n i e pi e r w s z e j transzy k r e d y
towej zwiększa zapas wal uty kra ju с z ł o n k o w s k i e g o będ ąc ej w p o s i a d a
-n i u M f W a 25% kwoty c z ł onk o wsk ie j, co przy J e d n o c z e s n y m w y k o r z y -sta niu transzy re z erwowej wynosi 125% kwotyv c z ł o nko w ski e j .
^ Kredyty k o m p e n s a c y j n e ( c o mp en sat or y fin a n c i n g fac ility) z o -stały w p r o wad zo ne w 1963 r. w celu f i n a n so wa nia d ef ic y t ó w b il ansu płatniczego, p o w sta ł ych w związku ze sp a d k i e m wpł y w ó w e k s p o r t o w y c h głównie k rajów s u r o w c o w y c h s p o w o d o w a n y c h przy czy n ami ni e zale ż nym i od danego kraju. Od 1901 r. m e c h a n i z m k r e d y t ó w k o m p e n s a c y j n y c h mo-że być w yk or zy sty wa ny również przez kraje, które popadły w t ru dno -ści pł a t nic z e wskutek wzr o s t u kos ztó w importu zboża. Ogólny limit ci ą gnie ń w ramach CFF wynosi 105% kwoty c z ł o n k o w s k i e j n i e z a l e ż n i e od polityki tr a nszowej i innych mec hani z m ó w kre dyto w ych.
O
Me c h ani zm fi n ans o wani a zapasów b u f o r o w y c h (buffer stock fi-n a fi-n c ifi-ng facility) został wp r ow a d z o n y w 1969 r. dla krajów, które biorą udział w f in a nso w aniu zapasów i n t e r we nc yjn yc h u t w o r z o n y c h w ramach m i ę d z y n a r o d o w y c h p o r o z u m i e ń s u r o w c o w y c h (cyna, cukier, kakao, kauczuk) z aw ie r a n y c h p o d au s p icj ami ONZ. C i ą g n i e n i a tego typu nie zmn iejszają zdolności z a c ią ga nia k r e d y t ó w z g o dni e z po l i t y k ą tran- szową i innymi kredytami. Ogólny limit c ią g n i e ń wynosi 45% kwoty czł onkowski e j .
10 Kredyty naftowe (oil facility) zostały u r u c h o m i o n e w 1974 r. w celu finanso w ani a z w i ę k s z o n y c h wydatków na import ropy naftowej. Środ-ki w ram ach tego m e c h a n i z m u r o z d y s p o n o w a n o w latach 1974-1977,
do uznania kredytobiorcy. We wszystkich innych przypadkach w y s t ą -pienia trudności ze zrównoważeniem bilansu płatniczego, kraj c z ł on-kowski może uzyskać kredyty, ale pod warunkiem spełnienia ostrych uwarunkowali.
P romesy k r e dy towe (sta nd-by arrange men t s ) i promesy rozszer zone (extended arrangements)
Kraj należący do MFW może dokonywać ciągnień bez promesy k r e -dytowej lub może ubiegać się o uzyskanie porozumienia, które daje mu pewność, że będzie mógł dokonać ciągnień, jeśli w określonym czasie zaistnieje taka p o t r z e b a 1 1 .
Charakter рготеэу kredytowej określa artykuł XXX (b) statutu. Jest to "decyzja Funduszu zapewniająca kraj członkowski, że będzie on mógł dokonać ciągnień z rachunku zasobów ogólnych zgodnie z w a -runkami tej decyzji, w określonym czasie i do określonej s u m y " 1^. Zapewnienie oznacza, że prośba kraju o zakup walut nie podlega dalszemu rozpatrywaniu przez ^zarząd Funduszu. Ciągnienia mogą być dokonywane tylko z takim opóźnieniem, jakie potrzebne jest do przeprowadzenia transakcji i zbadania czy warunki, na jakich prome-sa została zawarta są przez kraj wypełnione.
Koncepcja promes kredytowych od czasu ich ustanowienia w 1952 r. przeszła znaczne p*zemiany. Początkowo promesy dawały ich posiadaczom całkowite prawo do dokonania ciągnień bez spełnienia d o -datkowych w a r u n k ó w 1 3 . Obecnie stały się one głównym instrumentem zasady uwarunkowania pomocy MFW. Pierwotnie promesy kredytowe miały charakter środków bezpieczeństwa i bymiały zawierane w p r z e w i d y w a -niu przyszłych trudności płatniczych. Obecnie, większość krajów trudności te przeżywa już w chwili ubiegania się o promesy. Nadal jednak porozumienia typu stand-by traktowane są jako środki b e z pie-czeństwa, a niekiedy zawierane przez kraje Jedynie w celu u z y ska-nia w oczach innych kredytodawców świadectwa wiarygodności kredytowej. Obok promes kredytowych rozwinęły się tzw. promesy rozszerzone. 11 The IMF 1945-1965. Twenty Years of International Monetar y' Cooperation , Volume III: Oocuments, IMF, Washington, O.C. 1969.
s. 228. ’
12
G o l d ; Financial Assistance..., s. 12. \ 13
The IMF 1945-1965. Twenty Years of International Monetary Cooperation, vol. II: Analysis, IMF, Washington, O.C. 1969,
Działalność finansowa a programy stabilizacyjne MfW _ 1_59 Z punktu widzenia prawa oba rodzaje por ozumień mają ten sam c h a ra-kter. Także w praktyce ich stosowania można odn aleź ć wiele w s p ó l -nych cech. Różnice dotyczą głównie rodzajów kre dytó w objętych pro-mesami .
Promesy kredytowe z reguły gwa rantują możllwo ść dokonania c i ą -gnień w ramach pie rwszej i wyższych transz kredytowych. Promesy rozszerzone obejmują zaś kredyty w y k r a c z a j ą c e poza transze k r e d y -towe oraz ich p o ł ącze nia z transzami. Różna jest także długość o- kresów obowiązywania obu rodzajów porozumień. Tradycyjnie promesy kredytowe udzielane są na okres 12 miesięcy, nat omia st rozszer zone obejmują okresy trzyletnie. Nie jest to jednak sztywna zasada. 0- statnie lata, wraz z n a s ilen iem problem ów pł a t n i c z y c h prz yniosły wyd łużenie okresu obo wiąz ywani a promes kredytowych. Wiele z nich zawiera nych jest na 2 lata, л w wyj ątko wych o k o l i c z n o ś c i a c h m o -żliwe jest nawet ust alenie okresu p or ozum i en i a na J lata.
Do uzyskania promos dochodzi w drodze negocjacji mjędzy r e p r e -zentantami z a i n t e r esowa nego kraju i prz edst awici elami Funduszu. W pierwszej fazie pro cedury pow staj e tzw. list z am ierz eń (letter of intent), pudpisany przez ministra finansów bądź pre zesa banku centralnego, w liście tym, kra.) członko wski prz eds t a w i a za m i e r z o na działania w dzi edzi nie p r z y w r a c a n i a równowagi bilansu p ł a t n i c z e -go w о к г е ы е tibow i ązyw.in i a umowy. lak sfo rmułowany p ro gram dosto- ■>ow iwi;zy powinien być zgodny z zasadą u w a r u n k owane go dos tępu do za- I sobów funduszu oraz odp owia dać s p e c y f i c z n y m ukoi icznośc m m , w
ja-kich znajduje się tldiiy kraj.
Promesa kredytowa jest dok u m e n t e m s f o r m u ł o w a n y m przez Fundusz w nawiązaniu do treści listu. Pracownicy MTW przy opr ac o w y w a n i u pro-mesy kierują się wskazówkami i zaleceniami dyr ektora generalnego. Organeiii, w którego kompetencji leży prz yzna nie promes jest zar z ą d MF W.
Promesy określają m a k syma lną sumę ciągnień, w y z nacz ają w y s o -kość p o s z cze gólny ch rat, w jakich kraj członkowski może z nich skorzystać. Formułują także obowiązek prz epro w a d z a n i a konsult acji między krajem c z ł o n k o w s k i m a władzami Fun dusz u w celu zbadania stopnia realizacji pro gram u z aw arte go w liście zamierzeń.
W l a t a c h 1953-1986 zawarto ogółem 58B po r ozum ień typu stand-by,
zaś skumulowana wielkość k r e dytó w ud z i e l o n y c h przez MfW w ramach promes kredyto wych wyraosła prawie 55 mid SDR, przy czym w roku finansowym 1984 Fundusz zawarł 25 por o z u m i e ń na sumę 4,3 mld SDR,
rok 1985 prz yniósł 24 p o r o z u m ieni a na sumę 3,5 mld S D R, zaś w 1986 roku zaw arto 18 p o r oz um ie ń typu sta nd-by w łącznej kwocie 2,1 mld S O R , a po s zcz e g óln e sumy kr e dytó w wah ały się od kilku do k i l k u -set min 5 D R 1 4 .
Program y p r z e m i a n s t r u k t u ra lny c h
W ostatniej dek adzi e naj w i ę k s z e g o znaczen ia nabrały me c hanizmy finansowe objęte silnymi uwa ru nk owaniami. Można je otrz yma ć po p r z e d s t awi en iu prog ram u u z d r owi en ia gos podarki z m i erz a jąc eg o do w ye l i m i n o w a n i a defi cyt u bilansu płatnic zego, uzy skaniu akceptacji pr o gram u przez Fundusz oraz z o b o w ią zan iu się zai n t e r e s o w a n e g o k r a -ju do realizacji tego programu. W 1902 r. udział kre dytó w silnie uw a r u n k o w a n y c h wynosił 68%, w 1983 r. wzrósł do 78%, a w roku 1984 osiągnął aż 90% gl o baln ej kwoty u dz iel o n y c h pożyczek
Program prze mia n str u k t u r a l n y c h w inien u w z gl ęd ni ać niezbędny sto pień poprawy bilansu p ł a t n i c z e g o d an ego kraju. Fundusz dokonuj e sz a cunk ów nie kt ór yc h wie lkości g o s p o d a r c z y c h w skali makro, pro -gno zuje wpływ zmian o kr eś l o n y c h pa r a m e t r ó w e k o n o m i c z n y c h na zmianę bil a nsu płatniczego.
Przy uz g adnianiu p ro gr am u d o s t o s o w a w c z e g o uwz g lęd n ia się p r o -gnozę o c z eki w a nyc h prz e p ł y w ó w ka p i t a ł o w y c h mię dzy p o t e n c j a l n y m kre-dyt o bio r cą a zagranicą, po o d z ysk a niu przez niego zaufania na ryn-ku m i ę d z y n a r o d o w y m w wy n iryn-ku w dr ożenia p ro g ram u przemian. Należy bo w iem wiedzieć, że re a lizacja takiego progr am u umożliwia nie tyl-ko dos tęp do d alszej pomocy, ale przede w s z y st k im ki l k a k r o t n i e wię-kszy d op ływ środków z zag r ani cy na wa r un k a c h r y n k o w y c h 1 6 . Fundusz pełni rolę kat al iz at ora u ł a t w i a j ą c e g o kr a j o m r e a liz u j ący m program y pr z emia n s t r u k tu r aln y c h uz y s kan i e k re d ytó w również z innych źródeł Obl icza się, że każdy dolar o tr zymany z MFW um o żliw ia uzy s kan ie 4 dol ar ów w formie k re dy tó w na w a r u n k a c h rynkowych.
Sza cowany jest także m a k sym a lny poz io m produkcji o d p o w i a d a j ą -cy rów now a dze we wnętr znej. Ocenia się od d zia ł y w a n i e prz e p ł y w ó w m a -sy towarowej mi ę dzy kr a jem a zagrani cą na zmianę cen eks por t u w
14 Annual R eport 1986, IMF, Washington, D.C., tab. II. 3, s . 76.
"Życie G o s p o da r cze " 1985, nr 8, s. 14.
16 B. S u 1 i m i e r s k, i , Roz wi ąz y w a n i e pr o blem ó w z a d ł u -żenia świ atow e go , "Sprawy M i ę d z y n a r o d o w e " 1984, nr 4, s. 17.
s t o sun k u do importu. Ocena ta umo żli w ia wyl i c z e n i e rea lneg o kursu wal utowego, jaki p o w ini e n być wpr owadzony, aby uzyskać odp o wiedni stan b il ansu płatniczego. Jeśli okaże się, że n i e z będ n a jest po-prawa k o n kur e n cyj n ośc i produkcji dan ego kraju, z reguły zaleca się wów cz as dokonanie, de w alua cji wkłuły krajowej. Dla zap e wn i e n i a r e -alności tej dew aluacji zaleca się o gr a n i c z e n i e wzr os tu płac. In-tencję dewalua cji waluty kra jowe j jest o g r a n i c z e n i e po p ytu na to-wary importowand, przy czy m pow in no to na s t ę p o w a ć pod w p ł y w e m działania narzędzi e k o n o m i c z n y c h . Fun dusz jest p r z e c i w n i k i e m z w i ę k s z a -ni^ restrykcji importowych, które nie s ty mul u ją w zr o s t u podaży to-wa rów na eksport.
Stan bilansu p ł a t n i c z e g o zależy nie tylko od k o n k u r e n c y j n o ś c i w y r o bów kr aj owych na rynku świ atowym, ale także od poz i o m u p opytu wew nęt r zne go . E l e m e n t e m polityki og r a n i c z a n i a pop y tu jest r e d u k o -wanie różnego rodzaju sub wencji, co m e oznacza ich ca ł k o w i t e j e-
liminarji, chociaż są one pod da wa ne s zc z e g ó ł o w e j analizie.
O g r a n ic z ani e k r e d ytó w krajowy ch, cię cia w w y d a t k a c h b u d ż e t o -wych, z w i ęk sz an ie efe ktywności f u n kc jo no wan ia p r z e d s i ę b i o r s t w se- ktura pub licznego, zmn i e j s z a n i e n ak ł a d ó w i n w est y c yjn y ch głównie na inwestycje n ie pro d ukc yj ne, r es t r y k c y j n a pol i t y k a f is kaln a - to da l sze dz i ałan ia zm i e rz a j ą c e do o g r a n i c z e n i a po p y tu wew n ętr z neg o .
Cechą p r o g r a m ó w a u t o r y z o w a n y c h przez MFW Jeat zw a l c z a n i e in-f l a c j i * 7 . F un dusz stara się łączyć m a k r o e k o n o m i c z n e zmienne takie jak: płaca realna, stopa zysku i kurs walut obc y ch w celu r a c j o -nalnej alokacji zasobów. Głó wni e chodzi o to, aby w zrost pop ytu zak ładany w dr u gim e ta pi e realizacji p ro g ram u prz y c z y n i a ł się do wzr o s t u produkcji, a m e pow odował w z r o s t u cen i importu.
MFW uwz glę d n ia również stronę po d a ż o w ą a k c e p t o w a n y c h p rzez sie- 1Ô
bie p r o g ram ó w . P r z y w i ą z u j e dużą wagę do kan tro l i kredytów, zo-ri e nt ow an ia gospoda rki na zewnątrz, u r y n k o w i e n i a jej oraz p l a n o w a -nia wzrostu. Pro gra m y F u n dus z u zaw i erają limity kr e d y t ó w dla se-ktora pub l i c z n e g o w celu z ab e z p i e c z e n i a n i e z b ę d n y c h ś r o d k ó w dla wzr o s t u podaży towarów.' Z ak ładają także s t o p ni o we zn o sze n ie og r a -nic ze ń w w ym i ani e h a n d l ow ej i d e w i z o w e j z zagra-nicą. MFW s u g eru j e
17 U. P ł o w i e ć , P ro b lem y u c z e s t n i c t w a Polski w M i ę d z y -n a r o d o w y m Fu-n dusz u Walutowym, "Handel Z a g r a n i c zny " 1986, nr 6, s. 21-23.
!ß M. S. K h a n , M. D. K n i g h t, Do F u n d - S u p p o r t e d A d j ust m ent Prog ram s R et ar d Growth, "F i nanc e and D e v e l o p m e n t " 1986, No. 1, s. 30-32.
I , , , Wie s iawa Hl odarc.z yk-Guzek _ ______
rozwój poprzez eksport, nawf:t jeśli dzi ałaniu wymagają p r z e j ś c i o -wego su b sydi owani a eksportu. Dlatego w pro gra m ach fund usz u istnie-ją, z zaz na cz en iem ich pr z ejś c i o w e g o charakteru, zrftienne kursy wa- lutowe, podwójny rynek walut i iuibwencje dla p r z emy s łów p r o d u k u j ą -cych na eksport w myśl zasady protekcji nowych gałęzi przemysłu. W o cenie Funduszu ta p r o eks p o rto w a ori ent a cja prowadzi do r a c j o n a l -nej alokacji czy nn ik ów produkcji i sprzyja e f e k tyw ne mu rozwojowi q o s p o d a r k i .
Warunki, które kraj winien spełnić, aby sko r zys t ać z środków 19
Fu n dusz u o char akt e rze silnie uw a r u n k o w a n y c h obejmują:
1. Warunki wstępne (pr econditions) tj. działania, które muszą być spe łnione zanim kredyt zostani e pos t awiony do dy s pozycji z a i n -teresow an ego kraju. Dot yc zą one g łó wnie zmiany kursu waluty ( d e wa -luacji) oraz p od jęci a dzi ała ń u zu peł n i a j ą c y c h w postaci wzrostu podatków, z mn iej s zen ia wydatków bud ż et o w y c h lub wz r ost u stopy pro-cen towe j .
2. Kryteria wyk on a n i a (p e rformance criteria), tj. działania, k tó re muszą być z r e a l i z o w a n e , aby uzyskać kolejne raty kredytu. Można wy r óżni ć kr y teri a ilościowe i jakościowe. J ak ościowe z a w i e r a ją zob owią zania w sprawie un i kani a w p r o w ad z ani a lub zwięk sz ani a r e -strykcji w w y m ian i e z zagranicą. Ilościowe nat omiast z reguły obej-mują pułap eks pansji k r a j o w e g o kr e dyt u bądź ban kowego dla sektora pub licznego, niekiedy pułap k re dytó w za g ran i c z n y c h zaci ąga ny ch przez sektor publiczny. Czasami ustala się również dolny najnizs zy p oz io m rezerw dewizowych. MFW na d zo r u j e co kwartał, czy kraj p r z y -bliża się do jego ust ale ń i w prz yp ad ku s t w i e rd z enia niemo żn oś ci spe ł nie n ia k ry ter i ów w y k o na n ia przez kr e dytobiorc ę, zaw iesza w y p ł a -tę k o l e jny c h rat kre dy tu do czasu u zg od n i e n i a korekt k o n i e c z n y c h dla o s i ągn i ęcia celów programu.
3. Por o zum i enie w sprawie polityk i gospoda r cze j kraju u b i e g a j ą -ceg o się o kre dyt (policy und e rstandings). Po r o z u m i e n i e między rządem a MFW w s pr awie p ro gram u u z d ro wi eni a go s p oda rki danego k r a -ju może pokrywać się z ust a leniami zawatty mi w w ar un ka ch wst ęp ny ch
i k r y t er i ach wykonania, bądź też może wybiega ć poza te ustalen ia np. opisują c pr z yszł ą polit yk ę w al ut ow ą dla p o d t r zy ma nia k o n k u r e n -cyjnośc i ekspo rt u d anego kraju, reformę fiskaln ą w celu s tw orzenia
19 '
M. K. K r z a k , Klient p rz ód okienkami MFW, "Życie G o s -pod ar cz e" 1986, nr 35>, s. 9.
bod źc ów inwestycyjnych, dos t o s o w a n i e s tr uktury cen do rac jona lnej alokacji zasobów, l ik widację dotacji, wzr o s t u stopy pr o cen t o w e j w celu z wi ększenia akumula cji lub też reformy ins tytu cjonalne.la część uz g odni e ń nie p od lega żad nym sa n kcjo m ze strony MFW, n ie mnie j j e d-nak jest ana liz o w ana przy okazji ko n trol i Funduszu.
Proces negocja cji w a r unk ó w p r o g ram u między MFW a k r a j e m człon k o w e kim jest z reguły trudny i długotr wały. Fundusz za z w ycz aj s t a wia pos tulaty u w z g l ę d n i a j ą c e r a c j o na ln ość dzi ał aó w k o n kr et nej s y -tuacji. Natomiast p r z e d s t a w i c i e l e dan ego kr aju muszą w o s t a t e c z nych uz g odni e n i a c h u wg zl ę d n i a ć s p o ł e cz ne i pol i t y c z n e aspekty p r z y -jęt ych zobowiązali.
W bar dzi e j u p o rz ąd ko wan y sposób metody i środki s t o s ow a ne przez MFW w p r z y p ad ku p ro gr a m ó w d o s t o s o w a w c z y c h p r z e d s t a w i o n o w tab. 12 U .
An a lizu jąc dane z a m i e sz c zon e w tab. 1 łatwo dostrzec, że p r a -k t y czn i e w sz ys t-k ie prog ram y p rz e m i a n s tr u-k tu ral ny ch , kt ó r y m p a t r o -nuje Fundusz, p ro wadz ą do o g r a n ic ze ń w sferze mon e t a r n e j i k r e d y -towej, jak również mają wp ływ na ko n s u m p c j ę indywi d ual ną bądź to przez res t ryk c je n a k ł a d a n e na p łace i doc h ody ( z a mro ż enie płac, a- g r a m c z e m e zat rudn ien ia , o g r a n i c z e n i e m oż l i w o ś c i uz y s k a n i a d o d a t -ko wych dochodów, likwidacja części ś w i a d c z e ń sp o łecz nych) , bądź też
w wyniku ref orm p o d a t k o w y c h i z mn ie js zen ia s u b s y d i ó w rządowych.
P r z e d s i ę w z i ę c i a te są p r z e p r o w a d z a n e w ramach o g r a n i c z a n i a w y d at kó w rzą dowych i p o r z ą d k o w a n i a bud żet u państwa.
Wiele posunięć z p r z e d s t a w i o n e g o tu z e s taw i enia dot ycz y również s t o s un k ów danegu k raju z zagranicą. W . tej kwestii p o n a d p ołowa p r z e a n a lizowanych p r o g r a m ó w u w z g lęd ni a reformę sys te mu wal u towego, l ib eral izacj ę ob r otów han d l o w y c h oraz r e s t r u k t u r y z a c j ę z a d ł uże ni a z jed n o c z e s n y m w p r o w a d z e n i e m w życie śr o d k ó w m a j ą c y c h na celu u n o r mo w a n i e tego p r o b lem u w ra m a c h roz wi ąz ań w e w n ę t r z n y c h d an eg o k r a -ju. W zestawi e u w z g l ę d n i a n y c h tu spraw st o s u n k o w o duż o uwagi po-święca się cłom, z wł as z c z a importowym.
Łf e k t e m realiza cji za l ece ń Fun d u s z u jest re d y s t r y b u c j a dochodów, która prowadzi do zu b ożen ia ludności mie j s k i e j r el a t y w n i e zam ożn e j (tzw. klasy średnie j) i n i e z n a c z n e j p o p ra wy bytu ludnośc i w i e j -skiej. Te p r a w i d ł o w o ś c i wsk azu j ą j e d n o c z e ś n i e na źródła spo
łeczne-2(3 Gh. A. S i s s o n ,
T a b e l a 1 środki polityki gos pod a r cze j sto sowane przez MFW
w 94 p r o gra m a ch do s tos o w a w c z y c h w latach 1930-1984
Rodzaj środka polityki gospod a rcz ej pro gr am ówL iczoa X L i b e ral iz acj a i reforma systemu w a l u tow e go
kraju 52 55
O g r a n ic z eni e eks pansji kre dytowej 92 U
Pr z e d s i ęwz ię cia mob i l i z u j ą c e k ra jowe o s z c z ę
-dności 51 54
Dzi ałania dot yc zą ce płac i cen 83 85
środki dotyczące prz e o b r a ż e ń s t r u k t u ra lny ch 70 74 Udo sk on a l e n i e lub reforma systemu pod at k o w e g o ( 52 55 Re s t r uk tur yz acj a indywid ualnego pod at ku d o c h o
-dowego 43 46
Dzi ałania d ot yc zą ce p od a tkó w od p r z e d si ęb ior s tw 32 34
Kra j owe o p o da tk owa ni e dóbr i usług 69 73
Cła importowe 54 57
Cła e ks portowe 23 24
O g r a n ic z eni a f u n k c j o naln y ch w yd at kó w rządowych 4 4 O g r a n ic z eni a bie ż ący ch w y d atk ó w rzą dowych 86 91
O g r a n ic z eni a w sferze płac 59 63
O g r a nic zen ia w sferze w y d atk ó w i nw estycyjny ch
i k r e d yto w ych 56 60
Ud o sko n a l e n i e z ar z ądz an ia wydatkami rządowymi 40 43 Og r a n i c z e n i e lub redukcja subsydiów 39 41 Og r a n i c zen ie bi e ż ący c h tra ns fe ró w na rzecz r e
-fin ansowania p r z e d s i ę b i o r s t w p u b l icz ny ch 26 28 Dz i ałan ia w sferze za d ł uże nia z a g ra ni czn eg o 86
L
íl
.
Í r ó d ł o: "Życie G o s p o da r cze " 1986, nr 21, s. 10.
go n i e z ad o wo len ia z p r o g ra m ów ak c e pt o w a n y c h przez MFW. W pr a ktyc e bow ie m okazuje się, że wiele krajów zwłaszcza ro z w i j a j ą c y c h się, nie jest w stanie sprosta ć w y m ag an io m Fundusz u w tym względzie. Wiele krajów a f r y k ań skic h obawia się pro gr am ów reform z a l eca n y ch
21
przez MFW. Jas kr aw ym tego prz y k ł a d e m może być Sudan , gdzie obok 21 "Życie G o s p o da rc ze" 1985, rir 22, s. 14.
innych czynników, do pr z e w r o t u p o l i t y c z n e g o znacz ni e p rz yc z y n i ł a się zap rop o now an a przez Fun dusz p ol L tyk a g ł ę b ok i ej dew aluacji w a -luty krajowej i likwidacja s ub syd i ów p a ń s t w o w y c h dla dużej części ar t ykuł ów żywnośc iowyc h.
Fundusz p r z e s t r z e g a dok ła dn ej realizacji u z g o d n i o n y c h pro g ram ów pr z e m i a n s tr ukt uralnych. W prz y p a d k u zaś n i e s t o s o w a n i a się do nich r eaguje p r o t e s t e m i w yc o f u j e się ze wsp ó ł p r a c y z dan ym krajem.
P r z y k ł a d a m i są tu d o ś w i a d c z e n i a Tanzanii w 1984 r. i Zim babw e w 1903 r. W czasie n e g ocj a cji na temat p r z y z n a n i a Tanzanii kre dyt u w wys okości 150 min dol aró w (we wr z e ś n i u 1984 r.) Fun dusz p r z e d s t a -wił warunki uzy skania kredytu. Do t ycz y ł y one po s u n i ę ć w zakresie poz io mu kursu walut ow ego , dew alu a c ji s zy li ng a tan z a ń s k i e g o oraz zmn iejs ze nia s u b s y d i o w a n i a cen żywności. W obawie, aby zalecenia te (do których rząd tanzański się jak n a j b a r d z i e j d os to s o w a ł ) nie sp o wodowały g w a ł t o w n e g o spadku p o z i o m u życia ludności, a co za tym idzie fali z ab urze ń społec z nyc h, rząd p od ni ós ł po z i o m płacy m i n i -ma lnej oraz wyso koś ć n ie k t ó r y c h cen dla p r o d u ce n tów . W y w o ł a ł o to pTotest MFW i p r z e r w a n i e n e g o c j a c j i 2 2 .
Z kolei rea liza cja umowy kre dyt o wej , za w arte j mi ę d z y Zim bab w e i MFW w marcu 1903 r. została p rz er w a n a na skutek n ie mo ż n o ś c i d o trzymania przez rząd tego kra ju u z g o d n i o n y c h war unków. S p o w o d o w a -ło to z ab l oko w anie 125 spośród 305 min d o l a r ó w p r z y z n a n y c h Z i m b a b -we przez MFW, jak również w y k l u c z y ł o m o ż l l w o ś ć u z y s k a n i a d a l szy c h p oż yc ze k w ramach dzi a łal no ści M F w ~ 3 . Z a w ies z one p o r o z u m i e n i e p r z e -widywało: 20* d e w a lua c ję dol ara Zimbabwe, w p r o w a d z e n i e kontroli płac, og r a n i c z e n i e p oziomu sub sy d i o w a n i a cen żywności, o r g a n i c z e n i e k r e -dy t owan ia wew n ę t r z n e g o i deficyt u bud żetowego. N ie m o ż n o ś ć utrzymania uz g o d n i o n e g o po z i omu d ef i c y t u budżetowego s p o w o d o w a n a większym niż prze-w id yprze-w an o prze-w zr os te m prze-w y d a t k ó prze-w na c el e obronne, o ś w i a t o w e oraz obs ług ę z ad łuże nia we w n ę t r z n e g o była główną p r z y c z y n ą p r z e r w a n i a realizacji umowy z Funduszem.
Kontrol a Fundu sz u do t ycz ą c a r z e tel n ego w y w i ą z y w a n i a się z u- z g o d m o n y c h p r o g r a m ó w reform p r z e p r o w a d z a n a co kwartał z a s ł u g u j e na mi ano pe d anty cznej . W tym mie j s c u w ar t o p r z y t o c z y ć s y t u acj ę
Portu-22 "Zycie G o s p o d a r c z e ” 1984, nr 43, s. 14. 23 "Zycie Gos p o d a r c z e " ]904, nr 36, s. 14.
yalii w poł owie 1983 r W sie rpniu tegoż roku Por t ugalia u z y s k a -ła od MFW 4BÜ min dolarów kredytu w zamian za p od jęci e programu o sz cz ęd ności owego. Mimo osią gni ęc ia przez nią spadku z ad łużenia ze-w n ę t rzn eg o oraz o g r a n i c z eni a def icyt u płatniczego, czyli rez ultatóze-w nawet lepszych od zał ożonych MFW wypłacił (do lipca 19B4 roku) jedynie 00 min dolarów. Po z ost a ł e 400 min d ol arów zablokował z powodu zbyt mał ego o gr an ic ze nia w y d atk ó w publicz nych. Rząd p o r t u -galski zobowiązał się do w zm oże n ia kontroli w tej sprawie, niemniej jed nak przyjęt y p ro g r a m o s z c z ęd noś ci ow y został p ow ażn i e s k r y t y k o w a -ny przez o po zycyjną p ar tię k o m uni s tyc zn ą i związki zaw odowe jako pr o wadz ą cy do wzrostu b e z r obo ci a i spadku stopy życ iowej ludności.
O ma wian e przykłady p o d k reś l ają ni e któr e c h a r a k t e r y s t y c z n e cechy p r o g r a m ó w do s t o s o w a w c z y c h MFW. Sugeruj ą Jednak, że progra m y te, ze wzg l ędu na sur owość uw a ru n k o w a ń w nich zawartych, w pra kty c e mogą nie spełnić z a m i e rz on ych funkcji.
MFW spotyka się z krytyką, że stosuje kur a cję wst rz ąs ową i w ten sposób p r z e p r o w a d z e n i e jej staje się n a d mi er ni e ko s ztow n e spo~
25
łącznie . Cechą ch a r a k t e r y s t y c z n ą tych pro g r a m ó w jest bo w i e m to, że zmuszają do o g r ani c zeni a kon s ump cj i wew nętr znej, forsują eksport i zalecają działania, które w wi elu pr z y pa d k a c h ogra nic z ają p e r -spe ktywy roz wojowe krajów, prowadz ą do dra s t y c z n e g o ob n iżen ia sto-py życiowej lub też n eg a t y w n i e wpływaj ą na st r uktu rę gospodarki,
26 a w s z y stk o to za cenę il u zorycznej poprawy bilansu pła tn i c z e g o
R z e c zyw iśc ie do połowy lat s i e d e m d z i e s i ą t y c h program y były o- pr a co w y w a n e na okres roku, co mo gło zmu szać rządy do szy bki e go dzia-łania. Jed nakże od wpr o w a d z e n i a m ec h a n i z m u k re dy tó w roz sze r z ony c h w 1974 r. obejmuj ą one okres 3-letni, co umo ż liw ia zna cznie wi ę kszą ela s t y c z n o ś ć działania. Mi m o to istnieją sfery gospodarki, w kt ó r y c h dzi a łan ia n a t y c h m i a s t o w e i radykalne są k o n i e c z n e i przy-noszą lepsze rezulta ty niż dzi ałania p r z e p r o w a d z o n e s to pn i o w o i łagodniej. ża p r z ykł a d p o s ł uży ć mogą tu: redukcja n a d m i e r n e g o p o -pytu, zaham ow ani e ucieczki kap i tał ó w i odz ysk a nie zaufani a f i n an-sowego. Przy ak c eptacji sp o ł ecz nej e l i m in a c ja inflacji może odbyć się także metodą wstrząsową. Na t omia st np. r a c j o n a li zac ja struktu-ry cen wym aga dł u żs z e g o okresu, gdyż pr z e s t a w i e n i e p op ytu na dobra kra jo we nie może odbyć się natychmiast.
О A
"Życie G o s pod a r cze " 1984, nr 30, s. 14. 25
K r z a k , op. c i t ., s. 9.
Działalność finansowa a progi y si itiilizacyjne MFW 167 Pomoc finansowa F u n dus z u u z a l e ż n i o n a od w p r o w a d z e n i a p i o g r a m ó w do s t o s o w a w c z y c h może p r z y bra ć formę w y ż s z y c h transz kre dytowych, kreriytdw rozszerzonyc h, polityki r o z s z e r z o n e g o dostępu do z as obów MFW oraz finanso w ani a p r z e k s z t a ł c e ń st r ukt u r aln y ch.
Wyższe transze kredytowe zapewniają środki finansowe w łącznej wysokości 75* kwoty, podnosząc stan posiadania waluty narodowej kraju przez MFW do 200% kwoty czł onkowskiej - kraj pod ejmie bowiem najpierw transzę rezerwową i pierwszą transzę kredytową.
U d z i e l a n i e pomocy w ramach wyższych transz kre dyto wych tzn.
2 , 3 i 4 w y m a g a ś c i s ł e j współpracy kraju z Funduszem mającej na
ce-l u przywrócenia równowagi b i l a n s u płatniczego. Wymagania Funduszu
dotyczą tu polityki walutowej, a w szczególności stabilizacji w a
-l u t y , zwalczania inflacji i uproszczenia systemu kursów walutowych.
Ubiegający się o p o m o c kraj musi prz edst awić szczegółowy plan
sta-b i l i z a c j i zawierający etapy dochodzenia do równowagi bilansu
płatni-c z e g o . U z y s k a n i e kolejnych ciągnień, w ramach przyznanej promesy
kredytowej, j e s t uzależnione od p o Ą t y w n e j oceny skuteczności z a
-st os owa ny ch środków polityki eko nomicznej w celu osiągnięcia k o l e j
-nych etapów do stabilizacji płatniczej (performance c r i t e r i a ) 2 7 . W przypadku negatywnej oceny dokonuje się konsultacji z Fundusz em
ce-lem u s t a l e n i a z m i a n w prow z o n e j polityce ekonomicznej. Dopiero promesą kredytową.
Pomoc w ramach wyższych transz kre dyto wych jest prz yzna wana na okres od 3 do 5 lat, przy czym ost atnio przeważały kredyty 5-let-n i e .
Do maja 1981 r. opr ocen towan ie tych kre dytów było uza leżn ione od długości trwania umowy kre-dytowej, np. przy k re dyta ch rocznych wynosiło 4,375%, natomiast przy 5-letnich wzrastało do 6,375%. Od 1 maja 1981 r. wpr owad zono jednolite opr ocen towan ie nie zale żnie od okresu kredytowania. Od 1 V 1986 r. do 30 kwietnia 1987 r.
o-OO procentowanie to ustalono na poziomie 6% .
27 . /
M. G u i t i a o, Fund Conditionality. Evoluti on of Prin-ciples and Practice, IMF, Washington, D.C. 1981, s. 15.
2fl
Resources of Fund Available to Members Through Variety of Policies, Facilities, "IMF Survey, Supplement on the Fund" 1986, No. 17, s. 265.
Wyższe transze k red ytowe (upper c r edit t r a n c h e s )
wtedy kraj może dokonać na ępnych ciągnień zgodnie z przyznaną mu
168 ___ Wi e s ł a w a W ło d a rc z j/k -G u z e k __________ _______________
W roku r oz l icz en iow y m 1984 z środków f in ansowych w ramach w y ż -szych transz k r e d yto wy ch s k o rzy s tało 35 partstw na sumę 4,2 mid S D R , w 1985 - 30 krajów dok ona ł o cią gni e ń tego typu, a a na logiczna suma w yn os ił a 2,8 mld SUR. W o st at ni m roku tj. 1986 z w yż s zyc h transz kre dyt o wyc h skor zys ta ło 26 krajów, a kwuta ciągnień obniżył a się do poziomu 2,55 mld S D R 2 9 .
Kredyty roz szerzone (ex tended f a c i l i t y ) 30
W 1974 r. Fun dusz uruchomił nowy rodzaj k re d ytó w - środki ro z szerzone - w celu fin ansowania dł u goo k r e s o w y c h i s tr ukt u ral ny ch zmian b il ansu p ł a tn ic ze go w da nym kraju sp o w odo w a n y c h dużymi z m i a -nami relacji ko s ztów i cen, bądź też dług otr wa łą pol ityk ą z m i e r z a -jącą do p rz y spi es zen i a rozwoju gospoda rczego. Zli k wid o w a n i e tych trudności wymaga kom p lek s o w y c h zmian w go s poda rce oraz dużej p o -mocy w dłuższym okresie. W związku z tym kredyty roz sze r zon e p r z e -wid ują u dz ielanie kra j om cz ł o n k o w s k i m pomocy w kwo ta ch w ię kszych niż te, które ok r e ślo ne są prz epi s ami o zwykłych tr a n sza ch k r e d y
-towych. 0
Wa r unki e m uzy s kania tego rod zaju kre dyt u jest p rz e d s t a w i e n i e Fundusz owi wie l o s t r o n n e g o pr o gram u uzd row i e nia g os podarki na cały okres kredyto wania, przy czym szc zeg ó łow y plan dzi ał an ia powi nie n d ot yc zy ć tylko 12 miesięcy. Ka ż deg o roku Fun dusz d o k on uj e oceny o- siągnię ć gos po d a r c z y c h kra ju i w zależności od jej wyniku prz y znaje bądź blokuje dalsze części kredytu.
Kre dyty w ramach śro d ków ro z sze r z o n y c h mogą bytí wy k o r z y s t a n e w ciągu trzech lat w 6 równych ratach. Globa ln e zad ł uże n ie z tego tytułu wynosi 140% kwoty udz ia ło wej kraju czł o nkowskiego. Istnieje jednak o g r a n ic zen ie p o l e gaj ą ce na tym, że limit zasobów waluty d a -nego k raju będącej w po s i a d a n i u MFW nie może prz ek r o c z y ć 265% kwo-ty tego k r a j u 3 *. Oznacza to, że w y k o r z y s t u j ą c w pełru środki r oz -szerzone, kraj może do k o nać c ią g n i e ń tylko w ramach transzy r e z e r -wowej i pi e rws z ej transzy kredytowej, tracąc prawo do wyższych
transz kredytowych.
Op r o c e n t o w a n i e tych k r e d ytó w jest takie samo, jak przy k r e d y -tach transzowych.
29 Annual Report 1986..., tab. 14, s. 43 i tab. 1.2, s. 75. 30 G o 1 d, C o n d i t i o nal i ty ..., s. 38.
Interriatio-W latach 1974-1986 z kredytów w ramach m e c h ani zm u roz szer zoneg o sko rzy s tał o wiele k ra jó w na sumę 14,426 mld SDR, przy czym w roku 1984 dok onan o c ią gnie ń w kwocie 4,7 mld SDR, w 1985 r. - 2 mld SDR, a w 1986 r. - 0,50 mld S O b 3 2 .
Zakupy w 1985 r. zostały d o k ona « « przez 3 kraje w ilościach: Bra zylia - 1,1 <nld SDR, Malawi - 19 min SDR, Meksyk - 0,9 mld SDR. W 1986 r. zakupów tych dokonały: Chile, M ek sy k i Malawi.
P o l ityka roz sz er zon eg o d o s t ępu (policy o n en l a r g e d a c c e s s ) 33 W myśli decyzji Rady Wyko naw c zej z 11 III 1981 r. finan so wan ie u z u p e ł n i a j ą c e ( s u ppl e m ent a ry financing fac ility) zas t ą p i o n o tzw. po l ityk ą roz s zer z oneg o dostępu do zas obó w F u n d u s z u 3 5 . Zg o d nie z tą dec y zję M f W k o n tyn u uje u d z i ela ni e pom ocy kr a j o m c z ł o n k o w s k i m d o -tkn ięt y m poważnymi kło potami płatnic zymi i w związku z tym w y m a g a -jącymi wi ększych kredytów, u d z i e l a n y c h na dłu ższ e okresy niż u z y -skiwane w drodze transz k re dy t o w y c h i ś rodków r o z s z e r z o n y c h .
Pomoc Funduszu w ramach tej polityki n a s t ę p u j e zar ów no ze z w y -kłych, jak i po ż y c z o n y c h jego zasobów, przy czy m w myśl p i e r w o -tnych założert c z ł o n ko wi e po d e j m u j ą c y wysiłki d o s t o s o w a w c z e mieli pr a wo ko r z y s t a ć z środków MFW do 150% kwoty rocznie i do 450% w ciągu trzech lat. N at omi a st w i e lk oś ć s k u m u l o w a n e g o z a d łuż e nia zo-stała p o d nie s ion a do 600% kwoty n i e z a l e ż n i e od z a d ł uż e nia z tytułu f in anso wania k o m p e ns ac yjn eg o, kre d y t ó w b u f o r o w y c h i k r e d y t ó w n a -ftowych. Pow yższe p o s t a n o w i e n i a zw i ę ksz y ły ab s olut ną wi e l k o ś ć p o ~ mocy Fundusz u o 12,5% w p or o w n a n i u do p o p r z e d n i e g o o k r e s u 3 6 .
nal Adj u stment Process: the C ha n g i n g E nv ir o n m e n t of the 1970s "Fi nance and D e v e l op m ent " 1981, No. 1, s. 8-11. ’
32 Annual Report 1У86..., s. 75.
35 Annual Report 1983, IMF, Was hing ton, D.C., s. 90.
u F i n a n s o w a n i e u z u p e ł n i a j ą c e ( s u p pl e m ent a ry fin a nci ng facility) z ostało uru ch o m i o n e w 1977 r. W ramaoh tego m e c h a n i z m u kraj c z ł o n -kowski mógł uzyskać u p r a w n i e n i a do c i ą g n i e n i a d o d a t k o w o 12,5% kwoty wraz z pi e rwsz ą tra nszą k re dyt o wą i po 30% kwoty z każ dą w y ż s z a transzą kre d ytową czyli razem 102,5% kwoty (12,5% + 3x30%). Jeżeli zaś korzystał j e d n o c z e ś n i e z śro dkó w rozszerzonych, jego u p r a w -nienia dod at ko wo p o w i ę k s z a ł y się o 12,5% kwoty czyli r a z e m w y n o s i ł y
152,5% kwoty (12,5% + 140%). W a r u n ki em ot r z y m a n i a tego typu k r e d y -tów było w y k a zan i e w y s o k i e g o z a p o t r z e b o w a n i a na d ew iz y i p r z e d s t a -wienie sz c z e g ó ł o w e g o p r o gram u p r z e z w y c i ę ż e n i a trudności płatniczych. J. K r a n z, Podwyżki i pożyczki, "Rynki Z ag ran i czn e" 1983, nr 76, s. 3.
Zasady rządzące polityką roz szerzonego dostępu do zasobów MFW wprowadziły pewną elastyczność w odniesieniu do członków będących w szczególnej sytuacji (np. gdy kwoty członkowskie są zbyt niskie w stosunku do potencjału ekonomicznego kraju lub gdy czł onkowie wp r o wadzają wyjątkowu rygorystyczne programy dostosowawcze) dając m o -żliwość dokonywania większych zakupów walut niż przewidywały limity
Zgodnie z zaleceniami Komitetu Tymczasowego na spotkaniu w Waszyngtonie, w dniach 25-26 VIII 1983 r. Rada Wykonawcza podjęła decyzję dotyczącą dostępu członków do zasobów Funduszu na rok 1984. Zmniejszono ogólne limity zakupu walut ze 150* na 125* lub 102* w ciągu roku, z 450* na 375* lub 306* w Ciągu trzech lat oraz u s t a l o no ogólny limit zadłużenia na 500* lub 408* (poprzednio 600* k w o -t y ) 3 8 . Mniejsze limi-ty nie oznaczały Jednak zmniejszenia pomocy przez Fundusz w liczbach absolutnych uzwględniając ósmą podwyżkę kwot członkowskich, ponieważ kwoty wzrosły procentowo w większym stopniu niż zostały zredukowane limity zakupu walut w MFW.
Jednakże od 1984 r. przypisy dotyczące dostępu członków do z a -sobów Funduszu wprowadzały stopniowe ograniczenia w wyk orzystaniu środków MFW tak, że na rok 1986 obowiązywały następujące limity: w ciągu roku 90* lub 110*, w ciągu trzech lat - 270* lub 330*, zaś ogólne zadłużenie - 400* lub 440* kwoty członkowskiej w zależności od stopnia nie zrów noważ enia bilansu płatnic zego i wysiłków p o d e j m o •
. 39 wanych dla jego zró wnoważenia
F in ansowanie p r z e k s z t a ł ceń s t r u k t u r a lnych
--- ^
(structural adjustment f a c i l ity)
W marcu 1986 r. Rada Wykonawcza MFW zatwierdziła mec hani zm fi-nansowania prz ekształceń s t r u k t u r a l n y c h 4 1 . Celem tych kredytów jest udzielanie pomocy krajom słabo rozwiniętym stojącym wobec prz edłu żając ych się problemów płatniczych i które to kraje wyraża-
_ •
37 Annual Report 1982, IMF, Washington, D.C., s. 83. 3 8 S u l i m i e r s k i , op. cit., s. 22.
39 Enlarged Access and Extension of Policy for 1987, '‘IMF Survey" 1986, No. 24, s. 399.
40 The IMF's Structural Adjustment Facility, "Finance and D e v e -lopment" 1986, No. 2, s. 39.
41 Structural Adjustment Facility Provides Loans for Low-Incoine De veloping Countries, "IMF Survey, Supplement on the Fund"..., s. 270.
Działalność finansowa a programy stabilizacyjne Mt_W_____ l/l ją g ot owoś ć pod jęci a ś r e d n i o t r e m i n o w e g o pro g r a m u p r z e o b r a ż e ń s t r u -k t u raln ych s-ki e r o w a n y c h na p r z e z w y c i ę ż e n i e tych -k ło potó w i p r z y -spi esze nie wzrostu e k o n n m i c z n e g o .
Nowy mec ha n i z m jest fin ansowany przez nap ływ ś r o dków do MFW, w związku ze spłatą pożyczek z a c i ą g n i ę t y c h z funduszu p o w i e r n i c z e -g o 42 w je-go ponad 4,5 - l e t n u n okresie dzi ałal ności . Ocz e k u j e się, że wpływy z tegu tytułu osiągną 1 mld SDK w 1907 r., 2 mld SDR w 1989 r. i 2,7 mld SOR w k wi etni u 1991 r., gdy w s z y stk ie spłaty zo-staną dok onan e zgo dnie z planem. Kom itet Tym czasowy odnotował ь swoim k o m unik acie z dnia 7 X 1985 r., że środki te mogą być u z u -p eł nian e z innych ź r ó d e ł 4 3 .
Wielkość kredytu w ramach SAF została ska l k u l o w a n a na 47% k w o -ty członkowskiej. Suma ta dos ta r c z a n a jest w trzech rocznyc h r a -tach, przy czym p ie rwsz a w wysokości 20% kwoty jest udo s t ę p n i a n a po z a t wier dzeni u 3-l etni ego pro g r a m u u z d r o w i e n i a g o s poda rki i pier-w szego rocznego etapu tego programu, dwie nas t ę p n e zaś po 13,5% kwoty po realizacji k o l e j n y c h etapów pro g r a m u s t a b i l i zacyj nego. Kredyty SAF o b w arow ane są o p r o c e n t o w a n i e m w wys okoś ci 1/2% i p r z e -widują 5-letni okres karencji, po kt ó r y m n a s t ę p u j e spłata w d z i e -sięciu pół ro c z n y c h ratach.
Krajo c z ł o n k o w s k l e , które u p o w a ż n i o n e s ą , z uwagi na niski p o -ziom dochodu n a r odow ego na głowę ludności, do k o r z y s t a n i a z p o ż y -czek M i ę d z y n a r o d o w e g o S t o w a r z y s z e ń i a R o z w o j u 4 4 , m o g ą być b e n e f i
-cjentami kredytó w w ramach nowego mec hanizmu. Wym agan a jest jednak ścisła wsp ółpr aca kraju z B a n kiem ś w i a t o w y m i F u n d u s z e m na odc inku realizacji pro gram u stabili zacyj nego. Podjęty p r o g r a m prz e m i a n s tr u k t u r a l n y c h musi zaw iera ć z e s tawi enie p o t r z e b i celów oraz
prio-42 Fundusz p o w i e r n i c z y (trust fund) został utw orzo ny w 1976 r. w celu udz ielania pomocy na ulg o w y c h w a r u n k a c h kr a j o m naj s ł a b i e j roz winiętym, w y t y p o w a n y m przez MFW. Środki na ten fundusz p o c h o -dziły z zysku o s i ą g n i ę t e g o ze spr zeda ży złota MFW С25 min uncji) na aukcjach po cenie w ol nory nkowe j. Kre dyty w wys okoś ci 5,3% kwoty członkowskiej, o p r o c e n t o w a n e od 0 ,5 -1% udz ie l a n e były na okres 10 lat.
43 Board Approves First Pro g r a m Under New L o w - I n c o m e Fac ilit v
"IMF Survey" 1986, No. 16, s. 253. y ’
44 Z krajów u p o w a ż n i o n y c h do k o r z y s t a n i a z p oż ycze k M i ę d z y n a r o d owego S t o w a r z yszen ia Roz woju Chiny i Indie, k t ó rych kwoty r e p r e -zentują ponad połową ogółu kwot w s z y s t k i c h c z ł o n k ó w m a j ą c y c h prawo k or zyst ać z zasobów MSR pos ta n o w i ł y z r e z y g n o w a ć z moż liwo ści d o k o nyw ania osi ągni eń w ramach SAF . The IMF s Str uctu ral A d j u s t m e n t f a -cility..., s. 39.
г y tety i Qíowru; kierunki d zi ał an ia w zakresie m a k r o e k o n o m i c z n y c h i s t r ukt u raln y ch dostosowań. Ponadto w in i en zawie ra ć informacje d o t y -czące zewnęt r znyc h źródeł finansowania włą czając wi e lkoś ć środków u d o s tęp nia ny ch w ramach SAF oraz Banku Świ ato w ego i jego a f i l i a -cji. Ton ramowy pro g ram musi być prze glą d any i m od y f i k o w a n y k a ż -dego roku, w zwigzku z pos tępami osiągniętymi w ramach roc znych planów. Plany roczne m ające c ha rakter u z u pe łn iaj ąc y w s to su nk u do ram owych p ro gramów określa ją s z c zeg ó ł owo cele, które kraj zamierza osiągnąć, kon kret yz ują środki pol ityki gos p oda rc zej służące do o- si ą gnię c ia tych celów, wska zuj ą cele pośrednie, które p ot rzebne są, aby k on trolować działan ia zmierzające do realizacji głównych cel ów.
Pi e rwsz y m kra j em członko wskim , który skorzys'tał z k re d ytó w t y -pu SAF jest Burundi (8 VIII 1986 r . ) 4 '’. Fundusz przyzna ł temu k r a -jowi środki w wys okości 20,069 min SOK na pop arc i e J-letni eyo pro-gramu prze mia n str u k t u r a l n y c h pod j ęte g o przez Burundi.
Prz e dst a wion e formy pom ocy fi n ansowej u d o stę p n ian e j przez MFW świ adczą o tym, iż dz i ała l n o ś ć kre d yto w a Fun dusz u ro z w inę ła się znacznie, począws zy od polityki transzo woj poprzez fi n ansowanie kompensacyjne, kredyty buforowe, kredyty naftowe, fi n ansowanie uzu pe łniające, polit yk ę r o z s zer z one g o dostępu, a s k o ńc zy wsz y na me c ha n i z m i e f in ansowania pr z eks z t a ł c e ń strukturalny ch. Ewolu cj a ta jest dowodem, iż Fundusz ur u cham i a coraz to nowe formy p om ocy d o -sto s owu j ąc je do z mi eni a j ą c y c h się po t r zeb kra jów c z ł o n k o w s k i c h oraz w a r unk ó w w g o s p oda r ce światowej. Niektóre z nich miały c h a r a -kter p rz ejściowy jak np. kredyty naftowe, które obo w i ą z y w a ł y w latach 1974-1975 w celu złag odz en ia s ku tków znacznej podwyżk i cen ropy naftowej dla ich importerów, czy też f in ans o wan ie u z u p e ł n i a -jące, które z os tało z as tąpione polityk ą r o z szer z one g o dos tęp u w celu s tw orzenia moż liw o ści d o k on yw ani a wi ę ksz y c h zakupów walut niż pr z e w i d y w a ł y limity. Inne zaś u z u peł n iaj ą p od st aw ę d z i ała l n ośc i k r e d yto we j MFW czyli transze kredytowe, jak np. środki r o z s z e r z o -ne, czy uru chom iony o st at ni o m e c h a n i z m finanso wa nia pr z e k s z t a ł c e ń s t r u k t u r a l n y c h .
Jak pod kr e ś l a n o wcz eśniej, w o s t a tni m d z i e s i ę c i o l e c i u szcze-gól nego znaczenia nabrały k re dyty silnie uwarunk owane, które można uzy skać po p r z e d s t a w i e n i u i uzg od n i e n i u z MFW pro g r a m u p rz em ia n strukturalnych. Fundusz jest jedyną instytucją, k tóra może skłonić
rzędy k r a j ów c z ł o n k o w s k i c h do p r o w a d z e n i a d ł u g o o k r e s o w e j polityki u z d raw i ania gospodarki, pon iewa ż d y s p o n u j e o d p o w i e d n i m n a r z ę d z i e m w tym celu, a m i a n o w i c i e u w a r u n k o w a n i e m pomocy.
Istnieją opinie, r o z p o w s z e c h n i a n e zw ł as z c z e wśród kr a jów roz-wi j a j ą c y c h się, że wym ag a n i a F u n d usz u stawi an e p rzed czł o nkami d o -tkniętymi tru dnościami z ró wn o w a ż e n i a b i l an su p ł a t n i c z e g o są zbyt s u r o w e * 6 . W istocie warunki te nieki ed y są ostre, ale za wsze kła-dzie się nacisk na ws z e c h s t r o n n ą k o n s u l t a c j ę z wła dzam i dan e go kęa- ju. Rea liza c ja p r o g r a m ó w uz d ra w i a n i a g o s po da rk i i f in ansó w jest trudnym z a d ani e m w y m a g a j ą c y m d r a s t y c z n y c h pr o c e s ó w p r z y s t o s o w a w -czych, p ow o d u j ą c y c h n ap ięc i a w gos poda rce, a nawet n ap ię ci a spo-łeczne i polityczne. Z tego też wzg l ędu budzi ona w iele k o n t r o w e r -sji. Ówczesn y dyrek to r ge n eral n y MFW, J. de Larosifere pod kreślił, że Fun dusz zdaje sobie sprawę z tego, iż ze strony k r a j ó w dłużni- czych ko n iec z ne są pewne ofiary, aby te p r o g ram y z r e a l i z o w a ć 4 7 . Gł ó wnie chodzi tu o o g r a n i c z e n i e p op yt u w e w nę tr zn ego , w celu p r z y -sto so wa nia go do p o s i a d a n y c h śro d ków przy j e d n o c z e s n y m f or sowaniu produkc ji szc z e g ó l n i e pro ek sp or tow ej . Jest to zad an ie n i e w ą t p l i w i e trudne do wykonan ia, ale re a liz a c ja tego p r z e d s i ę w z i ę c i a uru c ham ia nie tylko dalszą pomoc finansową Funduszu, ale pr z ede w s z y s t k i m u~ m oż l i w i a znacznie większy d op ływ śro dkó w z zag ra ni cy na wa r un k a c h rynkowych.
Us t o s u n k o w u j ą c się do opinii, że warunki n a k ł a d a n e przez F u n -dusz na kraje d ł u ż n ic ze są zbyt twarde, J. de L a r o s iére s t w i e r d z i ł , że u zd ro w i e n i e dla ich gos podarki jest k o n i e c z n o ś c i ą w y n i k a j ą c ą z o gr an ic zo noś ci śro d ków wewnętrznych. Pomoc fin a nsowa u d o s t ę p n i a n a tym kra j om przez MFW ma ułatwia ć p r z e b i e g p r o c esu u z d r a w i a n i a g o s -podarek, a środki Fun dusz u dają d o d a t ko wy efekt w pos tac i poprawy wia r ygo d nośc i k re d y t o w e j tych k ra jó w i z w i ę k s z o n e g o d o p ł y w u środków z innych źródeł. Gdyby wobec tego zła g o d z i ć warunki n a k ł a d a n e przez MFW, ule gałoby z mn i e j s z e n i u za u fani e do p r o g r a m ó w re f o rm k r a jów dł użniczych, a w k o n s e kw en cji akcja k r e d y t o w a ban k ów k o m e r y c j n y c h
4 8 zo s tała by w yd atn i e o g r anic z ona
46 IMF A us ter i ty Pr e s c r i p t i o n s C o u l d Be H az ardous, " Bu siness Week" 1903, No. 7, s. 111.
Л *7
Re s o l u t i o n of Debt D i f f i c u l t i e s R e q uir e s A d j u s t m e n t F i n a n -cing, '4 1MF Survey" 1983, No. 9, s. 128.
l
174 Wiesława WhWarezyk-Guzek
Poza tym należy podkreślić, że te twarde warunki zal ecane są ws z ędzi e tam, gdzie władze danego kraju prowadzą s z c zeg ó lni e n i e -efektyw ną politykę eko nomi czną tak, że stan ich gospodarki wymaga rze czywiście radykal nych działań.
Zas adnicze tezy obrony pr o g ram ó w d os tos o w a w c z y c h Funduszu mó-wią, że faktycznie w p ie rws z ym roku ich realizacji tempo wzroetu g o s p oda rc zeg o ulega obn iżeniu. Je d nakż e dz i a łan ia z m i erz a j ące w kier unk u zwiększenia inwestycji i p op rawy ich ef e ktywności podobnie jak zalecana przez MFW dew aluacja waluty krajowej, będą prz ynosić efekty w dłu ższym okresie. Zaś wszelk’ie n ie por o z u m i e n i a zwi ązane z oceną p ro gra m ów prze mia n s t r uk tu ral ny ch a u t ory z o wan y ch przez F un -dusz wynikają głównie z błędnej interpretacji, że ich cechą p o d stawową jest og r ani c z ani e popytu w e w n ę tr zn ego w drodze posunięć w a -lutowych i fiskalnych. Po d kreślić należy, że jest to pro ble m k o n -trowersyjny, a jedynie fakty z życia g o s po da rcz eg o k rajów c z ł o n k o -wskich pokażą być może w przyszłości, gdzie tkwi racja.
Mimo wielu zarzutów pod adresem warunków, jakie n ar zuca Fundusz na kraje dłużnicze, jego rola w roz wi ąz ywa ni u pr o b lem ó w za d ł uże nia św i atowego nie ulega wątpliwości, chociaż w ost at ni ch latach daje się zauważyć o g r a n ic z ani e ś rodków u do stę p nia ny ch przez MFW krajom cz ł o n k o wsk im w związku z pro cen t ową obniżką limitów d os tępu do z a -sobów Funduszu oraz w zr os te m udziału kredy tó w silnie u w a r u nk o wan y ch w ogólnej sumie wsz ys tk ic h ciągnień. Te z mn iejs zone limity glo -bal n ego zap ożyc zania 3ię (w 1981 r. 151)% kwoty rocznie, 450% w ciągu 3 lat, a sku mul o wan e zad ł użonie - 600% kwoty, zaś w 1986 r. - 90% lub 110% kwoty rocznie, 270% lub 330% w ciągu 3 lat i ogólne zad ł uże n ie - 400% lub 440% kwoty c zł on ko ws kie j) mają związek z d a -nie m władz MFW z chęcią zap obie ż eni a nar ast a niu kryzysu z a d ł u ż e -niowego w świecie. Ponadto realiza cja surowych p ro gr am ów s t a b i l i -za c yjny c h w a r u nku j ąca u zy skanie wysokich k re dytó w stanowi s-zansę na rozw iąz an ie pr o b lem ó w p ł a tni c zych dla n a j ba rd zie j za d ł u ż o n y c h k r a -jów .
Być może słuszny będzie w tyin miejscu wniosek, że MFW lansuje fil ozofię udz ielania pomocy w nieco m n i e j s z y m wymiarze, ale za to uwa run k owa ne j odp ow i e d n i o do powagi sytuacji p ł a tni c zej k r e d y t o -biorcy. Nie zale żnie od tego Fundusz po s z uku je nowych, d o s k o n a l -szych m e c ha ni zmó w u d z iel a n ia pomocy fin ansowej swo im członkom. Ecc n o m i c Development", Banca N az ionale Del Lavorno, "Qarterly R e -view" 1982, No. 143, s. 427-451.
P r z y k ł a d e m jest tu wsp om ni any wyZej m e c h a n i z m st r uctural a d j u s t -ment facility, u r u c ham ia jąc y dodatkowi! środki dla n a j b i e d n i e j s z y c h kr a jów czł o nko w s k i c h Funduszu, r e a l i z u j ą c y c h programy prze mia n strukturalny ch.
Wie sława W ł o d a r c z y k - G u z e k
FINANCIAL A CT IVIT Y AND S T A B I L I Z A T I O N P R O G RAM M ES OF THE INTERNATIONAL MO N E T A R Y FUND
The authoress hjs di v ided financial r es ources of the IMF into n o n - c o n d i t t o n a l i t y , l o w - c on d iti o n ali t y and h i g h - c o n d i t i o n a l i t y r e s o u r c e s .
In the last decade, financial fa c ilities e n c o m p a s s e d by high-
- c o n d i t i o n a l i t y have assumed the greates t lihport a n c e . They may be
obt ained after s u b m itt in g a pr o g ram m e of str u ctural a dj us tm ent s aim ing at eli mi n a t i o n of deficit in the bal a nce of payments,
o b t a i n i n g acc ept a nce ol such a p r o g r a m m e by the IMF, and m a k i n g a com mi tm ent by an int erested cou ntry to implement this programme.
In this con nection, the au t hor e s s has found it a dv isa b le to discuss stand-by a rr ange ments , w h i c h have become the mai n in s t r u -ment of the p r i n c i p l e of c o n d i t i o n a l i t y of the IMF a s s i sta nc e and pr o gra m mes of structural c ha nges bef ore p r o c e e d i n g to the review of hi g h - c o n d i t i o n a l i t y m e c h a ni sms such as: up per cre dit tranches, e xt en de d facilities, policy of e nl ar ge d access, and str uct u ral adj ust m ent facilities.
