Włodzimierz Goriszowski, Piotr
Kowolik
Biblioteka szkolna w procesie
kształtowania nawyków
czytelniczych uczniów klas I-III
Nauczyciel i Szkoła 1 (6), 76-91
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik
Biblioteka szkolna w procesie kształtowania
nawyków czytelniczych uczniów klas I-III
Wprowadzenie
Dziecko ju ż od najwcześniejszych lat w yciąga rękę do barw nej książki. Chce dotykać lśniącej okładki, oglądać ilustracje, a potem słuchać czytania i wreszcie czytać samo.
K siążka działa na czytelnika tylko wtedy, gdy staje się przeżyciem, gdy trafia do zainteresowań i odpowiada potrzebom psychicznym dziecka.
W pracy dydaktyczno-wychowawczej książka m a wielorakie znaczenie: posiada w artości poznawcze, budzi pragnienie wiedzy, kształtuje w dzieciach w ażną um ie jętność w spółżycia z ludźmi, ukazuje piękno, przyjaźń, budzi uczucia hum anitarne i poszanowania godności ludzkiej, uczy miłości do rodzinnego kraju, polskiej mowy, przyrody i kultury. K siążka jest również niew yczerpanym źródłem przyjem ności i rozrywki. Tak więc książka odegrać może wielką rolę w kształtowaniu i wy cho w aniu dzieci, m a ogromne znaczenie zarówno dla życia społecznego, ja k i dla życia jednostki. K siążka m a wielkie walory poznawcze i wychowawcze. D ając swoiste odbicie rzeczywistości w realistycznych obrazach literackich pozwala głębiej poznać tę rzeczywistość. Operując przy tym środkami silnie odziałującymi na w yobraźnię, uczucie i wolę, w yw iera duży w pływ na kształtow anie m oralności i charakteru człowieka. Bez książki nie może istnieć współczesne społeczeństwo. N ic też dziw nego, że znaczna część społeczeństwa uznaje książkę za niebagatelną wartość. Rola książki ju ż w okresie wstępnej edukacji młodego pokolenia jest szczególnie duża.
Funkcje biblioteki szkolnej
Instytucją pow ołaną do rozwijania zainteresowań czytelniczych, do kierowania procesem czytelnictwa, do w yrobienia umiejętności pracy z książką jest biblioteka jako instytucja w ychowania intencjonalnego.
G łów nym zadaniem biblioteki szkolnej jest współudział w' procesie edukacji w ychow ania dzieci i młodzieży, w rozwijaniu człowieczeństwa istoty ludzkiej. We współczesnym, demokratycznym społeczeństwie ideą w iodącą w edukacji pow inna
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 7 7
stać się hum anizacja, czyli człowiek — jego wielostronny rozwój, samodzielność, m ądrość i odpowiedzialność.
Biblioteki powinny pomagać uczniom w utrwalaniu i rozszerzaniu wiadomości n ab y ty ch na lekcji, w rozw ijaniu zainteresow ań i uzdolnień, w e w zbogacaniu znajo m o ści ję z y k a ojczystego, w w yrobieniu w rażliw ości na praw d ę i piękno zaw arte w treści książki oraz na estetyczną formę, w jakiej ta treść je st podana, tj. w wychowaniu samodzielnych i świadomych czytelników.
Podążając za sformułowaniem M ary Peacock D ouglas1 biblioteka pełni nastę pujące funkcje w codziennym życiu dziecka:
1. Zapew nia w różnej formie i dła wszystkich przedm iotów m ateriały pom oc nicze, dostosowane do różnych poziomów dojrzałości uczniów oraz na tyle różnorodne, by odpowiadały wymaganiom nowoczesnego program u. 2. Daje uczniom do dyspozycji księgozbiór tak zasobny, aby zaspokajał zainte
resowania czytelnicze każdego czytelnika i zachęcał do ich poszerzenia. 3. K ieruje lekturą uczniów tak, aby uświadomili sobie jakie bogactwo przeżyć
i wiadomości dać im może książka.
4. W spółdziała w realizacji programu wychowawczego szkoły.
5. D aje uczniom takie wiadomości o książce i bibliotece, by mogli korzystać samodzielnie z katalogu księgozbioru podręcznego i innych urządzeń biblioteki. 6. W yrabia poczucie odpowiedzialności uczniów, w drażając ich do korzystania
ze wspólnego dobra, poszanowania praw drugich i stosow ania zasad dem o kratycznych.
7. Zapew nia m aterial potrzebny nauczycielom do prowadzenia lekcji, ja k i do ich zawodowego samokształcenia.
8. Przysposabia dzieci do pełnego korzystania z publicznych bibliotek miejsco wych.
Praca biblioteki jest istotną częścią wychowawczego oddziaływania na każdego ucznia w szkole i czynnikiem w spółpracującym z adm inistracją szkolną, nauczy cielami i rodzicami. Biblioteka wypełnia swoje zadania nie tylko w czterech ścianach czytelni, lecz także w klasie, pomagając nauczycielowi przygotowywać i doskonalić pracę szkolną; zaopatruje go szczodrze w materiały na określone tem aty; stara się także zadowolić upodobania i potrzeby każdego dziecka. Praca biblioteki nie może być przypadkow a lecz musi być przem yślana i ciągła.
Biblioteka szkolna według Emilii Białkowskiej2 pełni jakby podw ójną funkcję: jedną — usługową w stosunku do szkolnego procesu dydaktycaio-wychowawczego i drugą — w łaściw ą jej jak o specyficznej placówce oddziaływ ania kulturalnego i wychowawczego przy pomocy książki. Zadaniem nowoczesnej biblioteki szkolnej
1 M .P. D ouglas, B ib lio teka w szkole p o d sta w o w ej i j e j d zia ła ln o ść, W arszaw a 1964, s. 13. 3 E. B iałkow ska, Praca p ed a gogiczna z czytelnikam i w bibliotece szko ln ej, W arszaw a 1964,
78 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1 999 jest przygotowanie uczniów do pracy samokształceniowej, do kształcenia ustawicz nego. Wiąże się to z w ażną funkcją nowoczesnej szkoły przygotowania absolwentów do dalszego kształcenia i doskonalenia zaw odowego. Poniew aż zadania szkoły w zakresie nauki i w ychowania określają program y szkolne, są one jednocześnie źródłem szczegółow ych inform acji o zadaniach biblioteki szkolnej. B iblioteka szkolna jest podstaw ow ą pracow nią, która pom aga szkole w wypełnianiu jej celów wychowawczych, kształcących i poznawczych.
B iblioteka stw arza w arunki do u trw alania, pogłębiania o raz rozszerzania w iadom ości i umiejętności uczniów zdobywanych na lekcjach i zajęciach pozalek cyjnych, rozwijania ich zainteresowań, zamiłowań i uzdolnień.
W stosunku do niektórych kategorii dzieci opieka wychowaw cza ja k ą otacza biblioteka wszystkich uczniów w szkole w inna być szczególnie intensywna. N ależą do nich:
• uczniow ie uzdolnieni, u których rozwój psychofizyczny je s t szybszy niż u innych,
• dzieci, które spotykają niepowodzenia szkolne,
• uczniowie sprawiający trudności wychowawcze, społecznie niedostosowani, przejawiający zaburzenia w zachowaniu,
• dzieci zaniedbane i m ało zdolne, o ubogich zainteresowaniach,
• dzieci rodziców pracujących (zw łaszcza w system ie w ielozm ianow ym ); uczniowie o słabym systemie nerwowym, dla których wielogodzinne przeby w anie w świetlicy jest zbyt męczące; dzieci odczuw ające brak kontaktów uczuciowych z najbliższymi osobami (wychowankowie dom ów dziecka). W łodzim ierz Goriszowski tak precyzuje obowiązki biblioteki szkolnej:
1. W yrobienie u uczniów sprawności w poszukiwaniu, a następnie w korzys taniu z książek o różnej tem atyce i z różnych działów.
2. W yrobienie naw yku sięgania po książkę dla poszerzania i w zbogacania zdobytych w szkole wiadomości.
3. W yrobienie umiejętności pogłębionego czytania oraz wrażliwości na w alory poznanych książek, a ponadto zdolności zajm owania własnego stanow iska w odniesieniu do postawy pisarza, problematyki dzieła i formy artystycznej. 4. Zaznajom ienie w największym skrócie z dorobkiem myśli ludzkiej utrw a
lonym na piśmie.3'
J W. G oriszow ski, O w sp ółpracy b ib lio tek szko ln ych z p u b lic zn ym i b ib lio teka m i p o w sze ch n ym i, ,b ib lio te k a rz ” 1960, nr 2; W. G oriszowski, P. Kowolik, Podstawowe obow iązki bibliotekarza s zk o ln e g o w za kresie p r a c y z ksią żką i czyteln ikiem , „B iblioteka w Szkole” 1991, n r 9; W. G ori szow ski, P. K ow olik, W spółpraca bibliotekarza z w ychow aw cam i k la s, „Poradnik B ib lio tek arza” 1992, n r 2.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 7 9
W arto przypom nieć poglądy Heleny Radlińskiej na tem at znaczenia biblioteki w podnoszeniu kultury narodu, „...którą mierzy się nie tyle w artością jego literatury, co rozpowszechnianiem książek...” .4 W spółcześnie jest to bardzo trudne zadanie, poniew aż nowoczesne techniki prezentowania wiadomości, literatury agresyw nie w kraczają do każdego domu. Potencjalny czytelnik m ając do wyboru kilkanaście kolorowych programów telewizyjnych, ogromny wachlarz kaset video o różnorodnej tem atyce, najczęściej sensacyjnej, przygodowej, wybierze właśnie film jak o łatwiej szą form ę spędzania wolnego czasu, a nie książkę, choć to przecież o wiele bardziej w artościowy sposób poszerzania swojej wiedzy, rozwijania własnych zainteresowań.
Dlatego biblioteka szkolna m a obecnie wiele problemów zw iązanych z zachę caniem , szerzeniem czytelnictwa w śród społeczeństwa.
Biblioteka szkolna może odgrywać w ażną rolę w stosunku do uczniów izolo w anych przez zespoły dziecięce, uczniów nowych oraz chorowitych, dostarczając im poczucia sukcesu i okazując życzliwe zainteresowanie ich sprawami. Bibliotekarz n aw iązując bliski kontakt z dzieckiem, może czasem wcześniej i skuteczniej niż wychowawca klasy poznać dziecko i jego sytuację życiową oraz przyjść mu z pomocą.
O innych funkcjach biblioteki dowiadujemy się z pracy zbiorowej pod redakcją Ireny Jon-Jondzel.5 Opisuje w niej funkcje bibliotek szkolnych i publicznych.
Według niej biblioteki szkolne biorą udział w realizacji program u dydaktyczno- -wychowawczego szkoły oraz kształtują umiejętności i nawyki uczniów w korzys taniu z książki i biblioteki. S ą więc powiązane z organizacją szkoły i dostosowane do jej typu. D latego też m am y biblioteki liceów ogólnokształcących, szkół p o d staw ow ych, zaw odowych, zakładów kształcenia nauczycieli i placów ek opieki pozaszkolnej (przedszkoli, domów dziecka, zakładów wychowawczych i inne).
N atom iast biblioteka publiczna służy rozwojowi kultury, a w szczególności czytelnictw a, upowszechniania wiedzy ludności na danym terenie. Jej szczegóło w ym i zadaniam i są: grom adzenie i opracow yw anie m ateriałów bibliotecznych, udostępnianie zbiorów ze w szystkich dziedzin wiedzy czytelnikom na m iejscu, w ypożyczanie do dom u o raz prow adzenie w ypożyczeń m iędzybibliotecznych, p row adzenie służby inform acyjnej oraz p o p u lary zacja książki i czytelnictw a, w spółdziałanie z bibliotekami wchodzącymi w skład ogólnokrajowej sieci biblio tecznej w zakresie grom adzenia, przechowywania, opracow ywania i udostępniania zbiorów, sporządzania i rozpowszechniania informacji bibliograficznych i dokumen tacyjnych.
W. Goriszowski6 wymienia dwie główne funkcje biblioteki szkolnej:
4 Ы. R adlińska, Z agadnienia bibliotekarstw a i czyteln ictw a , W roclaw 1961, s. 3—4. 5 I. Jo n -Jo n d zel (re d .), D y d a kty c zn e i w ychow aw cze fu n k c je b ib lio te k , W arszaw a 1978, s. 182-183.
6 W. G oriszowski, Biblioteka szkolna ja k o instytucja system u ośw iaty i w ychow ania , Warsza w a 1987, s. 28; W. G oriszow ski, P. Kow olik, Funkcje b ibliotek szko ln ych w kierow anym p ro cesie czyteln ictw a n a u c zy c ie li, K ielce 1991.
80 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1 999 1. Funkcje ogólne:
• integrująca proces dydaktyczno-wychowawczy szkoły,
• interw eniująca w procesie dydaktyczno-wychowawczym szkoły, • koordynująca całość działań pedagogicznych w szkole.
2. Funkcje szczegółowe:
• pedagogiczne (inspirująca, poznawcza, kształcąca, informacyjna, innowa cyjna, dokumentacyjna, samokształceniowa, refleksyjna, wychowawcza), • psychologiczne (m otywacyjna, refleksyjna, intelektualizująca, opinie -
w artościow anie - sądy, terapeutyczna, relaksow o-odprężająca, estety- zująca),
• społeczne (organizacyjna, techniczna, prakseologiczna, kierow nicza, kulturotw órcza, patriotyczna, uspołeczniająca).
M o d ern izacja program ów nauczania, now e podręczniki, m etodyki p racy z uczniam i indyw idualnym i, w grupach i zespołach — pom agają nauczycielom w organizowaniu samodzielnej pracy umysłowej uczniów. W tej sytuacji biblioteki stają się coraz częściej jedną z głównych pracowni szkolnych niezbędnych dla pełnej realizacji program u dydaktyczno-wychowawczego.
M. Drzewiecki wyróżnia następujące funkcje biblioteki szkolnej:
1. Funkcja wspomagania szkoły w zakresie rekrutacji czytelników, organizując zbiorowe zapisy uczniów, tzw. pasowanie na czytelnika, poprzedzone w izytą całych klas w bibliotece, zapewnia także publiczność dla organizowanych przez bibliotekę spotkań i imprez, które w ostatnich latach obsługują w y łącznie niemal zorganizowane grupy szkolne, co spowodowało rezygnację ze spotkań z publicznością spontaniczną i dobrowolną.
2. Funkcje opiekuńcze i rekreacyjne placówki, realizowane przez organizowanie czasu wolnego uczniów, rozbudzanie zainteresowań, organizowanie aktyw ności kulturalnej uczniów, współdziałanie z organizacjam i społecznymi i ze środowiskiem.
3. Funkcje wychowawcze biblioteki — organizowanie im prez św iątecznych, akcji czytelniczych, utrzymywanie kontaktów z określonymi instytucjam i i środowiskami.7
B iblioteka szkolna odgryw a znaczącą rolę w procesie dydaktyczno-w ycho wawczym. Zadania biblioteki sprowadzają się nie tylko do rozwijania zainteresowań czytelniczych u uczniów, ale także uczestniczenia w uzupełnianiu, poszerzaniu ich wiedzy o świecie. M iody czytelnik początkowo opanowuje technikę czytania, by w krótce, zachęcony efektam i czytania, sięgnąć po książkę, by poznać now ego bohatera. W ten sposób rozw ija sw oje procesy poznaw cze, p o szerza słow nik i kształci sw oje nawyki czytelnicze. W ielorakie funkcje i zadania ja k ie spełnia
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 81
biblioteka przyczyniają się do czynnego uczestnictw a w procesie dydaktyczno- -wychowawczym szkoły.
Rola i zadania nauczyciela-bibliotekarza
Niezbędnym w arunkiem dobrego działania biblioteki według M ary Peacock D ouglas8 jest praca kompetentnego i aktywnego bibliotekarza. M usi on rozum ieć dzieci, um ieć je pozyskać i kierować nimi, musi mieć szerokie zainteresow ania, z a p a l, dobre zdrow ie, takt, entuzjazm , energię oraz pow inien um ieć praco w ać zarów no z dziećmi ja k i z dorosłymi, znać dobrze literaturę dziecięcą i w łaściwie kierow ać techniczną stroną pracy bibliotekarskiej.
Bibliotekarz prowadząc sw oją działalność, powinien czuć się odpowiedzialny za realizację wielu zadań tj.:
1. W zakresie wiedzy zawodowej i kierownictwa: • dotrzym ać kroku rozwojowi swojej dziedziny,
• popierać działalność wydawniczą i stopniowe doskonalenie się literatury dziecięcej,
• obserw ow ać p otrzeby uczniów i nauczycieli o raz b rać udział w ich zajęciach,
• działać tak, aby biblioteka przyczyniła się do rozwoju umysłowego dzieci, • ściśle wiązać jej pracę z innymi rodzajami działalności szkoły.
2. W zakresie umiejętności zawodowych:
• dokonywać wyboru takich materiałów związanych z programem naucza nia, które będąc interesujące, jednocześnie rozw ijają zdolność myślenia, • umiejętnie skłaniać dzieci do czytania wybranych m ateriałów mogących
rozwinąć i wzbogacić ich osobowość,
• zorganizować księgozbiór w taki sposób, aby każdy mógł się nim posłu giw ać łatwo i z korzyścią.
3. W zakresie przygotowania uczniów do korzystania z biblioteki:
• prowadzić szkolenie ciągłe przystosowane do potrzeb i uzdolnień uczniów poszczególnych klas,
• przy w spółpracy nauczycieli czuwać nad tym , aby dzieci rzeczywiście przyswoiły sobie niezbędne pojęcia i miały możność praktyki,
• zachęcać najbardziej uzdolnionych uczniów do gruntowniejszego korzys tania ze zbiorów biblioteki.
4. W zakresie sprawozdawczości i opiniowania:
• prowadzić statystykę czytelnictwa i składać kierownictwu sprawozdania,
82 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999 • w yjaśniać radzie pedagogicznej sens i użyteczność tej statystyki, w yjaś
niać różne aspekty działalności bibliotecznej, • z roku na rok doskonalić swój plan pracy.
Inny autor — K azimierz Budzyk9 — zadania bibliotekarza dzieli na: 1. Oświatowo-wychowawcze.
2. Fachowo-dokumentacyjne. 3. W arsztatowo-naukowe.
O becnie zadania ośw iatow o-w ychow aw cze realizow ane są w bibliotekach publicznych. Z adania w arsztatow o-naukow e dotyczą głów nie bibliotek uniw er syteckich i uczelnianych. N atom iast zadania dokumentacyjne m uszą być realizo wane we wszystkich bibliotekach.
E. B iałk o w sk a10 tw ierdzi, że zadania bibliotekarza polegają na rozw ijaniu działalności dydaktycznej, czyli na dopomaganiu szkole w utrwalaniu, rozszerzaniu i wiązaniu z życiem wiadomości podawanych na lekcjach, w rozwiązywaniu różno rodnych zadań wychowawczych, w szczególności zaś w w yrabianiu u wszystkich uczniów' zamiłowania do czytania i nawyków kulturalnego obcowania z książkami. Oddziaływanie dydaktyczno-wychowawcze bibliotekarza jest o wiele szersze, gdyż obok udostępniania książek czytelnikom indywidualnym i ich zespołom w yrabia u uczniów wiele cennych cech charakteru i kultury stosownie do planu pracy, jak i w ytyczy sobie na początku roku szkolnego.
K siążka żyje w rękach czytelnika. B ibliotekarz zaś odpow iada m oralnie za pełne użytkowanie każdej książki, którą włączył do księgozbioru. Dlatego też podaje aktualne informacje o książkach i sposobach ich poszukiwania przy pom ocy k ata logów, bibliografii, umożliwia czytelnikom bezpośredni dostęp do książek ułożonych na pólkach, cierpliwie uczy ich samodzielnego wyboru i doboru książek i rozw ija w rażliwość na dobrą książkę.
Zofia Porczyńska" mówi o zadaniach opiekuńczo-wychowawczych bibliote karza. Nie pow inien on ograniczać się do udzielania porad dotyczących czytel nictw a, ale być często powiernikiem i doradcą czytelników w ich najróżniejszych sprawach. Poznając uczniowskie zainteresowania i kierując nimi ułatw ia uprawianie hobby oraz może w pływ ać na aspiracje i dążenia zaw odowe młodzieży. S am o kształcenie i sam owychowanie uw ażane jest przez nauczycieli i bibliotekarzy za naczelną zasadę procesu opiekuńczo-wychowawczego. Proces ten korzystnie rozwija się wówczas, gdy zastosuje się właściwe metody i formy pracy z uczniami.
’ K. Budzyk, W iadom ości o k sią żc e. W arszawa 1961, s. 137. 10 E. B iałk o w sk a, Praca p e d a g o g iczn a z czyteln ika m i..., s. 3 7 -3 8 .
11 Z. Porczyńska, B iblioteka szko ln a , [w:] I. Lepalczyk, B. B urtym ow icz (red .), Pedagogika o p ie k u ń cza , Łódź 1976, s. 126-127.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 83 Irena Jon-Jondzel12 pisze o zadaniach bibliotekarza, które sprzyjają:
• utrwalaniu, pogłębianiu oraz rozszerzaniu wiadomości i umiejętności ucz niów, nabywanych zarówno na lekcjach, ja k i na zajęciach pozalekcyjnych, • rozwijaniu zainteresowań, zamiłowań i uzdolnień w różnych kierunkach, • kształtowaniu pożądanych społecznie postaw, między innymi patriotycznych,
społecznych i moralnych,
• przygotowaniu do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym, • wychowaniu „dojrzałych” czytelników, odznaczających się sam odzielnością
myślową, wrażliwością na treść i formę książki, swobodnie obracających się w świecie książek.
Działalność bibliotekarza jako koordynatora pracy z książką nie może opierać się tylko na znajomości instrukcji i wytycznych dotyczących prowadzenia biblioteki, w y m ag a ponadto rozeznania w treściach pro g ram ó w szkolnych i w ogólnych zadaniach staw ianych przed w spółczesną szkolą oraz orientacji w kierunkach rozwoju nauk pedagogicznych.
Podstawowym warunkiem powodzenia jest stała w spółpraca i w spółdziałanie z rad ą pedagogiczną i poszczególnymi nauczycielam i, z kolam i zainteresow ań, z organizacjam i m łodzieżow ym i, z rodzicam i uczniów, z instytucjam i i organi zacjam i pozaszkolnymi, zajmującymi się problematyką czytelnictwa, a szczególnie z bibliotekami publicznymi oraz innymi placówkami i organizacjam i w spółpracu jącym i ze szkolą.
Formy pracy z czytelnikiem
Form y pracy z lekturą m ogą polegać na działaniu i w spółdziałaniu sam ych uczniów o raz nauczyciela z uczniam i. B ędą to różnego rodzaju im prow izacje, zabaw y tw órcze, inscenizacje, opow iadania twórcze, swobodne teksty, tw orzenie książeczek tematycznych dotyczących czytanych książek, prowadzenie dzienniczków lektur, prezentow anie książek przez uczniów, urządzanie kącika książek ze spisu lektur, itp.
W edług E. Białkowskiej i S. Bzdęgi13 do form najczęściej stosowanych przy organizowaniu im prez masowych szkoły należą:
1. Posługiw anie się żywym słowem: • głośne czytanie,
• opowiadanie,
11 I. Jon-Jondzel, D ydaktyczne i w ychow aw cze..., s. 63.
I! E. B iałk o w sk a, S. B zdęga, O rg a n iza cja i m eto d y p r a c y b ib lio te k s zk o ln y c h , W arszaw a 1957, s. 27.
84 Nauczyciel i Szkota 1 (ó) 1999 • om awianie książek,
• poranki i wieczory literackie, • w ieczory autorskie, • konferencje czytelnicze. 2. Form y poglądowe: • w ystawy książek. 3. Inne formy: • konkursy czytelnicze.
B ib lio tek arz nie o granicza swojej działalności do w y p o ży czan ia książek w wypożyczalni i udostępniania ich na miejscu w czytelni. Duży w pływ na rozwój czytelnictw a, na zainteresowanie biblioteką i określonymi książkam i oraz pogłę bienie recepcji książek posiadają coraz szerzej stosowane w bibliotekach szkolnych ta k zw ane zaję cia uzupełniające. N ie m ogą one zajm ow ać głów nego m iejsca w działalności biblioteki, gdyż służąc tym samym celom co zajęcia w wypożyczalni i czytelni uzupełniają je tylko w innej atrakcyjniejszej formie.
A leksandra Szabuniew iczow a14 w yróżnia następujące formy pracy z czytel nikiem: 1) głośne czytanie, 2) opowiadanie, 3) recytacje, 4) w ieczory autorskie, 5) wieczory literackie, 6) kwadranse literackie i apele, 7) dyskusje,
8) konferencje czytelnicze, 9) pogadanki i odczyty.
Form y wizualne pracy z czytelnikiem przedstawi! Mieczysław M azurkiew icz.IS Zalicza się do nich:
1) hasła i cytaty, 2) plakaty czytelnicze, 3) album y biblioteczne, 4) składanki,
5) gazetki biblioteczne,
6) kalendarz historyczny aktualności, 7) wystawy książek,
8) w ystawy w małych bibliotekach, 9) inne pomoce wizualne.
H F. Popław ski (red.), M eto d yka p r a c y z czytelnikiem . W arszawa 1958, s. 164. I! Op. c it. , s. 185 i dalsze.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 85 Form y teatralne opracow ał Z. A rct.16 Są nimi:
1) skecze literackie,
2) inscenizacje i ich odmiany, 3) sądy literackie.
E. B iałkow ska17 w dotychczasowej pracy bibliotek szkolnych w ym ienia naj częściej w ystępujące rodzaje zajęć uzupełniających:
1) zajęcia oparte na żywym słowie (opowiadania, pogadanki, głośne czytanie, om aw ianie książek, dyskusje, wieczory, poranki, godzinki i kw adranse literackie, wieczory i poranki autorskie, apele czytelnicze, itp.);
2) opracow yw anie środków poglądowych (plakatów, album ów czytelniczych, w ystaw książek);
3) zajęcia o charakterze teatralnym (recytacje, dramatyzacje, inscenizacje, sądy inscenizowane, montaże literackie);
4) konkursy czytelnicze;
5) zajęcia audio-wizualne oparte na wykorzystaniu rzutnika, aparatu projek cyjnego, filmu, radia, telewizji, magnetofonu;
6) zajęcia rozrywkowe;
7) form y złożone o charakterze imprezowym.
O wyborze i zastosowaniu odpowiedniej formy pracy z czytelnikami decydują cele, jak ie bibliotekarz chce osiągnąć, poziom um ysłow y czytelników i stopień rozw oju ich kultury czytelniczej oraz doświadczenie i możliwości bibliotekarza. W ażną rolę odgrywa też możność uzyskania pomocy ze strony sojuszników biblio teki szkolnej: nauczycieli, rodziców, bibliotekarzy bibliotek pozaszkolnych, aktywu uczniowskiego i warunki, w jakich bibliotekarz pracuje, takie ja k lokal, urządzenia audio-wizualne, itp.
E. B iałkow ska charakteryzuje poszczególne form y pracy z czytelnikiem następująco:
1. Żyw e słowo w p ra c y z czytelnikiem :
O po w iad an ie — stosuje bibliotekarz w pracy z czytelnikami różnego poziomu i w rozm aitych celach. Początkujących czytelników, którzy nie opanow ali jeszcze techniki czytania, pragnie tą drogą zainteresować książką i zachęcić do sam odzielnego czytania. B ibliotekarz stosujący opow iadanie w celu zachęcenia czytelników do samodzielnej lektury często przeryw a je w cie kaw ym miejscu, odpowiednio motywując to posunięcie.
G łośne czytanie — ma na celu zainteresowanie czytelników określoną książką lub artykułem z czasopisma ze względu na ich szczególne w artości w ycho wawcze, poznawcze czy artystyczne oraz na potrzeby program ów szkolnych
16 Op. c ii., s. 242.
86
Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999 i dążenie do dostarczenia czytelnikom głębszych przeżyć. N ajm łodszym czytelnikom czytamy krótkie utwory o ciekawej akcji, interesujących posta ciach bohaterów i pięknym stylu. Starszym — dłuższe, zw łaszcza poszu kiwane wartościowe nowości wydawnicze, publikacje związane z aktualnymi tem atam i, artykuły czasopism potrzebne do realizacji w ym agań program u języka polskiego w zakresie współczesnego życia literackiego.O m a w ia n ie książek — przeprow adza bibliotekarz, aby skierow ać uw agę m łodocianych czytelników na najcenniejsze pozycje książkow e, a jed n o cześnie zaktywizować ich stosunek do lektury. Punktem w yjścia je st jedna książka lub kilka tem atycznie z sobą związanych pozycji, a w reszcie tw ór czości pojedynczego pisarza lub kilku autorów powiązanych jakim ś punktem widzenia.
P o g ad an k i — są cenną form ą zbliżenia czytelników do książek i czasopism popularnonaukowych. Temat pogadanki opracow uje się w oparciu o jed n ą książkę (artykuł) lub kilka książek czy artykułów z czasopism.
A p e le szk o ln e — bibliotekarz inspiruje w yzyskanie apeli d la w zm ożenia czy te ln ictw a i p o m ag a aktyw ow i czytelniczem u w ich przygotow aniu. Z punktu widzenia treści i formy organizowane są różne rodzaje apeli. N a apelach bibliotekarskich aktyw informuje o dniach, godzinach i w arunkach k o rzy stan ia z biblioteki, o now ościach w ydaw niczych zakupionych do biblioteki, daje okresow e spraw ozdania ze stanu czytelnictw a, inform uje o organizowanych przez bibliotekę ciekawych imprezach. N a apelach histo ryczno-literackich organizow anych w zw iązku z rocznicam i om aw ia się krótko życie i działalność wielkich ludzi. Apele konkursow e polegają na ogłoszeniu konkursu, podaniu w arunków uczestnictwa w nich oraz infor macji w sprawie zgłaszania odpowiedzi.
M ałe form y te a tra ln e stosujemy w pracy z młodocianymi czytelnikami. Przez dram atyzację, inscenizację czy opracow yw anie m ontaży literackich czy telnicy pogłębiają znajomość treści książek oraz ich zrozumienie i odczucie; w yrabiają też swój samodzielny sąd o książce.
2. O glądow e (w izualne) form y p ra c y z czytelnikiem . Plakaty:
• informacyjne powiadamiające o im prezach, itp., • czytelnicze poświęcone jednej książce lub autorowi, • konkursowe.
A lbum y uczą trudnej sztuki wybierania materiałów na określony temat, w dra żan ia uczniów do um iejętnego poszukiw ania potrzebnych p u b lik acji w katalogach, encyklopediach, bibliografiach, do zbierania w ycinków p ra sowych i innych m ateriałów tekstowych oraz do umiejętnego sporządzania notatek.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 87 K o n k u rs y czytelnicze — o pierają się na w spółzaw odnictw ie i p o c ią g a ją
szerokie rzesze uczniów do udziału w tych im prezach, aktyw izują uczest ników, pobudzają do ja k najlepszego w ywiązywania się z trudnych zadań, niechętnie wykonywanych w innych okolicznościach. Stosowane są różne rodzaje konkursów zależnie od celu, jaki chcą osiągnąć organizatorzy przy ich pomocy, od formy, od poziomu uczestników i od czasu trwania. Ze względu na cel w yróżniam y konkursy:
• reklam ow e zachęcające uczniów do czytania określonych książek lub artykułów czasopism,
• sprawdzające znajomość książek i kulturę czytelniczą uczniów, • pogłębiające lekturę uczniów oraz ich kulturę czytania.
1. P raca z książką oparta na wykorzystaniu urządzeń audiowizualnych. O b ra z i żywe słowo łatwiej przem awiają do dzieci niż słowo drukowane. D la
młodocianego czytelnika książka sam a w sobie nie zawsze jest w ystarczającą atrakcją i urządzenie audiowizualne zastosowane we właściwych warunkach i w specjalnie na ten cel przeznaczonym czasie mogą stać się sojusznikami w pozyskaniu czytelników, w zbliżeniu ich do wartościowych pozycji książ kow ych i pogłębianiu recepcji ich lektury. Do m ateriałów audiowizualnych zalicza się: mapy, obrazy, przeźrocza, filmy, płyty, taśm y m agnetofonow e.18 J. Wojtiszek19 przedstawia nam następujące grupy środków inspiracji czytelniczej:
1) środki słowne: opowiadanie, czytanie, pogadanki, omawianie pozycji prze czytanych, dyskusje, konferencje czytelnicze, spotkania z autoram i książek, 2) wizualne środki inspiracji czytelnictwa: plakaty biblioteczne, gazetki biblio
teczne, album y czytelnicze, wystawki i wystawy książek,
3) m ale form y teatralne: recytacje indyw idualne i zespołow e utw orów lite rackich, literackie sądy inscenizowane,
4) konkursy czytelnicze,
5) audiowizualne środki inspiracji czytelnictwa: aparat projekcyjny, film, radio, telewizja, magnetofon,
6) gazetka i czasopism a w pracy z czytelnikiem, 7) zajęcia rozrywkowe z czytelnikami w bibliotece.
W edług K. Lcnartowskiej-0 dużą rolę w kształtowaniu zainteresowań czytel niczych odgrywają:
l! P. K o w o lik , G ry i z a b a w y czyteln icze w kla sa ch 1-111 — je d n ą z fo r m p r a c y z k s ią ż k ą , „P o rad n ik B ib lio te k a rz a ” 1995, lir 6; W. G oriszow ski, P. K ow olik, A k ty w b ib lio te c zn y p o m o c n ik ie m w p r a c y b ib lio te k a rza szk o ln e g o , „P o rad n ik B ib lio te k a rz a ” 1995, n r 7 -8 ; P. K o w o lik , I. P aw łow ska, F o rm y p r a c y z k sią żką w klasach l - I I I , „Glos N auczyciela” , C hicago 1996, n r 1.
19 F. P o p ław sk i (re d .), B ib lio te ki szko ln e w P o lsce L u d o w ej 1 9 4 4 -1 9 6 4 , W arszaw a 1966, s. 214.
88
Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999 1. Opowiadanie — jest to sposób ogólnie stosowany, gdyż stw arza najbardziejbezpośredni kontakt między dziećmi i opowiadającymi.
2. Pogadanka może mieć za tem at fragment książki starannie wybrany, stano w iący całość sam w sobie, przy okazji można wspomnieć o innych książkach pozostających w związku z omawianą.
3. M ateriały pomocnicze audiowizualne, filmy. Przeźrocza, rysunki, ilustracje, n ag ran ia dźw iękow e w ykonane na podstaw ie książek lub odnoszące się do nich.
4. W olny dostęp do pólek — pozwalanie dzieciom na swobodne przeglądanie książek stanowi doskonały sposób nauczania dzieci dokonyw ania wyboru książki.
5. W ystawy — stanowią bardzo cenny środek budzenia zainteresowania książ kam i, zw łaszcza tymi, które poruszają tem aty m ało znane. M uszą się one łączyć z innymi formami działalności, np. z pogadankami o książkach. 6. K onkursy czytelnicze — skutecznie m obilizują uczniów do zdobyw ania
i pogłębiania wiedzy. 7. Spotkania z baśnią. 8. Lekcje biblioteczne.
W edług M. Drzewieckiego21 do form pracy z czytelnikiem należy zaliczyć: 1) lekcje biblioteczne,
2) spotkania z pisarzami,
3) pracę z aktywem bibliotecznym, 4) organizowanie konkursów czytelniczych, 5) organizowanie turniejów wiedzy, 6) głośne czytanie,
7) opowiadanie, 8) inscenizację.
K. Brosz22 opisuje formy pracy z czytelnikiem w nowoczesnej szkole wiejskiej. Dzieli je na 4 grupy:
1. Form y indywidualne:
• rozm owy w trakcie wypożyczania książek, pomoc w wyborze lektury, • pom oc w poszukiwaniu materiałów do olimpiad lub konkursów, • rozm owy zachęcające do korzystania z czytelni, a w niej — z czasopism
i księgozbioru podręcznego,
• w yróżnianie tarczą w zorowego czytelnika i nagrodam i książkow ym i, szczególnie aktywnych czytelników,
11 M. D rzew iecki (red .), Biblioteka i inform acja..., s. 100.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 89 • opracow ywanie nowych nabytków wspólnie z członkami aktywu biblio
tecznego,
• indywidualne kontakty z nauczycielami. 2. Form y quasi-zbiorowe:
• wystawki okolicznościowa,
• w ystaw ki książek o określonej tematyce,
• wystawki tekstów wiersz}' tematycznych lub jednego autora, • wystawki recenzji pisanych przez uczniów,
• w ystaw ki prac plastycznych uczniów, pow stałych po w cześniejszych zajęciach zbiorowych.
3. Form y zbiorow e— najbogatsze z form w spółpracy z czytelnikiem: • zapoznanie dzieci z pomieszczeniem biblioteki i czytelni,
• pasowanie uczniów klasy I na czytelników, wpisanie ich nazwisk do księgi czytelników szkoły,
• czytanie bajek uczniom klas I-III, • inscenizacje bajek i baśni,
• spotkania przy świecach lub herbatce na tem at poezji,
• spotkania nauczycieli z uczniami, podczas których uczniowie om aw iają ciekawe artykuły z prasy popularnonaukowej,
• konkursy na recenzje,
• konkursy na wspomnienia z wakacji w formie pamiętników, opowiadań, itP ,
• inne konkursy: konkursy wiedzy, recytatorskie, pięknego czytania, prozy, rozw ijające fantazję, polegające na wymyślaniu bajek,
• kierm asze używanej książki,
• w yjazdy z aktywem bibliotecznym na spektakle teatralne. 4. Form y pracy zespołowej:
• lekcje biblioteczne, w trakcie których realizowany jest program przyspo sobienia czytelniczego i informacyjnego,
• apele szkolne.
Spośród w szystkich form do najatrakcyjniejszych dla uczniów m łodszych, dostarczających wielu pozytywnych wrażeń, zachęcających do lektury zaliczam y inscenizacje bajek i baśni.
Celem wszystkich działań biblioteki jest przede wszystkim zachęcanie uczniów do ja k najczęstszego sięgania po książkę.
Sposoby kształtowania nawyków czytelniczych uczniów
Naw ykiem czytelniczym będziemy w ięc nazyw ać autom atyczne sięganie na półkę po książkę, która swoją treścią zainteresuje czytelnika do tego stopnia, iż ów
90 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999 przeczyta j ą ja k najszybciej przy ograniczonym udziale świadomości co do upływ u czasu. O czyw iście w arunkiem takiego „zachłannego” czytania jest· opanow anie techniki czytania. Pierwszoklasista, który nie zawsze opanowuje płynność czytania, nie będzie chętnie czytał, zwłaszcza książki o bogatej treści.
Analizując pojęcie nawyku czytelniczego, w yraźnie uwidacznia się znaczenie bodźców motywujących do czytania. Takimi bodźcami są bodźce w izualne (w ysta wy, program y telewizyjne reklamujące nowości czytelnicze, niektóre filmy fabularne oparte na książkach, inscenizacje teatralne, itp.). Bodźce słowne odgryw ają także dużą rolę w tej dziedzinie. Będą to indywidualne rozmowy w bibliotece pom agające w ybrać książkę młodemu czytelnikowi, różne konkursy interesująco przeprow a dzone. W zainteresowaniu się książką decydującą często rolę odgrywa dom i rodzina ro zw ijając w dziecku od najw cześniejszych lat naw yki czytania. D uży wpływ' w yw iera też szkoła, informacja bibliograficzna, kino lub telewizja.
Rozwijanie świadomości czytelniczej uczniów w w arunkach szkolnych to: • kształcenie umiejętności obcowania z książką,
• poszerzanie zainteresowań czytelniczych, • budzenie zamiłowań czytelniczych.
M.P. D ouglas23 sposoby kształtowania nawyków czytelniczych dzieli na dwie kategorie, zależne od tego, czy dorosły pośredniczy między książką i dzieckiem, czy też dzieci dzielą się same między sobą wrażeniami wyniesionymi z lektury. Metody te nie zawsze osiągają ten sam skutek, bowiem nie wszystkie dzieci jednakow o na nie reagują.
D orośli oddziałują na kierow anie naw ykam i poprzez: opow iadanie, głośne czytanie, pogadankę, materiały pomocnicze audiowizualne, wolny dostęp do pólek, w ystawę książek.
N atom iast dzieci między sobą kierują czytelnictwem poprzez: gry związane z książkam i, inscenizacje, dyskusje, pogadanki, opow iadania, zapiski lub krótkie notatki o książkach, działalność artystyczną i prace ręczne.
Czytelnictwo w szkole jest kierowanym procesem zależnym od pracy biblioteki, w spółpracy z nauczycielami i uczniami.
Kierowanie czytelnictwem m a na celu wzbudzenie w dziecku zainteresow ania książką, wyrobienie umiejętności wyboru, użytkowania i krytycznej oceny książki, m a w drożyć je do czytania tak dla zdobycia w iadomości, ja k i dla przyjemności. K ierując czytelnictwem dziecięcym, trzeba znać czytelnika, jego zainteresowania, potrzeby i uzdolnienia, trzeba też znać książki. A książki, ich form a i treść m uszą być ja k najbardziej różnorodne: z obrazkami i fabularne, dokumentalne i źródłowe, a także gazety, czasopisma i broszury. Możliwość swobodnego szperania wśród tych m ateriałów , przeglądania ich, porów nyw ania, b ran ia lub odrzu can ia rozszerza zakres zainteresowań dziecka i uczy dokonywania najwłaściwszego wyboru.
Włodzimierz Goriszowski, Piotr Kowolik — Biblioteka szkolna. 91
Podsum owując zagadnienie kształtowania nawyków czytelniczych u uczniów należy podkreślić, że nauczyciel-bibliotekarz osiągnie ten cel tylko wówczas, jeśli będzie w spółpracow ał z nauczycielam i, dyrekcją i rodzicam i uczniów. D latego nauczyciel-bibliotekarz pow inien posiadać um iejętność łatw ego naw iązyw ania kontaktu z uczniem, grupą, klasą, nauczycielem, rodzicem. Oczywiście niezmiernie w ażną rolę odgrywa tu bogacenie księgozbioru i jego propagowanie poprzez ciekawe form y wizualne, słowne oraz czynne. Organizowanie różnorodnych konkursów na żywo w obecności nauczycieli, zaproszonych rodziców, gości należy do sposobów zachęcających do systematycznego czytania, a tym samym wykształcenia nawyków czytelniczych u uczniów.
G łów nym zadaniem biblioteki jest dążenie do w ykształcenia u uczniów n a w yków czytelniczych. N aw yk to zautom atyzow ana czynność nabyta w wyniku ćwiczenia, zw łaszcza przez powtarzanie. Można mówić o nawykach:
• myślowych, • poznawczych, • językowych, • ruchowych.
N aw yki czytelnicze w chodzą w zakres naw yków poznaw czych, ale także myślowych i językowych. Czytanie książek poszerza wiedzę czytelnika, pobudza procesy myślowe, bogaci język.
Nawyki czytelnicze m ają ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości dziecka, poniew aż zaspokajają jego potrzeby psychospołeczne, głównie czytelnicze:
• potrzebę estetyczną (potrzeba wzruszeń i doznań emocjonalnych), • potrzebę wzorów zachowań,
• potrzebę tożsamości (poszukiwanie zdarzeń, losów życiowych podobnych do czytelnika),
• potrzebę informacji o świecie zewnętrznym,
• potrzebę kom pensacji (rozładow ywanie napięć em ocjonalnych, ucieczka w św iat „urojony”),
• potrzebę rozrywki (odprężenie),
• potrzebę akceptacji społecznej (poszukiwanie więzi z innymi ludźmi).
Co z tej literatury wynika?
Po pierwsze — zgodność poglądów co do roli, funkcji i zadań bibliotek. Po drugie — zgodność poglądów co do cech osobowości bibliotekarza, w y kształcenia, postawy wobec czytelników, formy inspiracji.
Po trzecie — system pracy z czytelnikiem je st też zgodny u w ielu autorów odnośnie form pracy. Różnią się tylko wyborem kryteriów i klasyfikacją form.
Po czwarte — zgodność co do celów i metod ich realizacji w zakresie sposobów kształtow ania nawyków czytelniczych uczniów.
