ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XVI, zeszyt 2 — 1968
RYSZARD BENDER
NIEUDANA PRÓBA ZA ŁOŻENIA FOLW ARKÓW
NA GRUNTACH CH ŁO PSK ICH W O RDY NA CJI ZA M O Y SK IEJ W LATACH 1843— 1846
O rdynacja Zam oyska w granicach K ró lestw a Polskiego obejm ow ała w 1847 r. obszar g ru n tów w ynoszący 661 193 m orgi 45 prętów . Bez „funduszu religijnego”, czyli g ru n tó w u żytk o w an y ch przez p a ra fie ła cińskie i unickie, oraz bez teren ów 9 m iast o rdynackich (G oraja, K ra śn i ka, Krzeszow a, Janow a, Józefow a, Szczebrzeszyna, T arnogrodu, Tom aszo wa i Turobina) obszar o rdy n acji w ynosił 628 347 m orgów 22 p ręty . O b ej m ował on tzw. realność w łościan — 320 360 m orgów 281 p rętó w , będącą w 1846 r. w posiadaniu ok. 13 390 gospodarzy, oraz realność dw oru, w y n o szącą 307 986 m orgów 41 prętów . P o w ierzchnia jed n a k g ru n tó w d w o r skich obejm ow ała także 241 856 m orgów 173 p rę ty lasów. Bez lasów w y nosiła ona 66 129 m orgów 168 p r ę tó w 1. W przew ażającej części g ru n ty te znajdow ały się w 1833 r. w u ży tk ow an iu 81 fo lw a rk ó w 2, a w r. 1847 — już 109 3. Liczba więc folw arków ok. r. 1847 odpow iadała liczbie fo lw ar ków z końca X V III w . 4 W szystkie one b y ły już w ów czas stosow nie do decyzji ord y n ata z 1842 r. w ydzierżaw ione bez p a ń sz c z y z n y 5. O statn i jed nak folw ark, Obrocz, w ypuszczono w o rd y n acji w dzierżaw ę bezpań- szczyźnianą dopiero w ro ku gospodarczym 1844/45 6.
1 W ojewódzkie Archiwum Państw ow e w Lublinie (WAPL), zespół akt: Archiwum Ordynacji Zamoyskiej (AOZ), vol. 2976 — Wykaz powierzchni Ordynacji Z a - . moyskiej z 1847 r.; tamże, vol. 16189, k. 154 n. — Wykaz porównawczy osiad łych osad i pustek w dobrach Ordynacji Zamoyskiej w latach 1833, 1846, 1858. 2 Tamże, vol. 2977 — Wykaz folw arków należących do Ordynacji Zamoyskiej
w 1833 r.
3 Tamże, vol. 2976 — Wykaz powierzchni Ordynacji Zam oyskiej z 1847 r. 4 R. O r ł o w s k i , Położenie i w alka klasowa chłopów w Ordynacji Zamojskiej
w drugiej połowie XV III wieku, Lublin 1963, s. 64.
5 Postanowił on wówczas, ażeby w szystkie folw arki z dniem 1 VII 1842 r. zostały wydzierżawione bez pańszczyzny. Zob. WAPL, AOZ, vol. 16815, k. 262 — A dm i nistracja Generalna Dóbr Ordynacji Zamoyskiej w Zw ierzyńcu do rządcy klucza szczebrzeskiego 14 I 1842.
6 WAPL, AOZ, vol. 6826, s. 93 — W yciąg z protokołu 78 sesji Adm inistracji Generalnej z 28 III 1844; tamże, s. 101 — Adm inistracja Generalna do K ance larii Centralnej Dóbr Ordynacji Zamoyskiej w W arszawie 2 V 1844. P'olwark ten
W zrost liczby folw arków następo w ał w O rd y n acji Zam oyskiej w po czątkow ych latach realizacji refo rm y czynszow ej, rozpoczętej w 1833 r. w prow adzeniem powszechnego, chwilow o dobrow olnego okupu pańszczy zny. Począw szy od jesieni tego ro k u w łościanie ordynaccy m ogli zam iast odrabian ia pańszczyzny opłacać okup bądź też pozostawać nadal przy pańszczyźnie. Okup w ynosił za dzień pańszczyzny ciągłej w tygodniu 1 zł, a za dzień pieszej — 15 gr. Do tego dochodziła jeszcze w każdym roku tzw. pow inność 12-dniowa, tj. robocizna na p otrzeb y grom adzkie, niebaw em rozciągnięta także na po trzeb y gm iny i dw oru. O płacali okup- nicy rów nież tzw. składkę oszczędnościową w ynoszącą 40 gr w roku.
Z
czasem zam ieniono na opłatę pieniężną, połączoną z okupem , także d a n in y i osepy. O kup uiszczali w łościanie k w a rta ln ie w czterech rów nych ra ta c h bądź też od razu za dłuższy ok res do rok u w łącznie 7.In ic jaty w a zw iększenia liczby folw arków w o rd yn acji w yszła od K on stan teg o Zam oyskiego, k tó rem u zarząd dóbr jako n ajstarszem u synowi przekazał o rd y n at S tan isław Zam oyski już na początku 1833 r. s W 1835 ro ku n a to m ia t p rze jął K o n sta n ty od ojca całkow itą zwierzchność nad o rd y n ac ją 9. W ówczas to w 1833 r., jeszcze p rzed przystąpien iem do re alizow ania refo rm y czynszow ej, w y su n ął K o n sta n ty Zam pyski p ro jek t założenia 80 now ych folw arków n a obszarze 40 000 m orgów g r u n t u 10. M iały one zapew nić uboższym w łościanom przechodzącym na okup
od-korzystałby nadal z pańszczyzny dwóch nie oczynszowanych dotąd w si ordy nackich: Obrocz i Guciów, których nie dopuszczono do okupu, gdyby nie zrzekł się jego dzierżawy Mikołaj Malhomme, szczególnie zasłużony oficjalista ordy nacki z lat 1830— 1831, jem u bowiem ordynat Stanisław Zamoyski zapewnił w r. 1834 dzierżawę folw arku Obrocz w raz z pańszczyzną, tamże, k. 75 — K an celaria Centralna do A dm inistracji Generalnej 13 III 1844; tamże, vol. 4235 —1 Pismo Stanisław a Zam oyskiego z 14 IV 1834.
7 Tamże, vol. 3236 — Instrukcja dla zarządzających kluczami wydana przez Andrzeja Zam oyskiego 9 X 1833; por. też In strukcje gospodarcze dla dóbr mag nackich i szlacheckich z XVI I —X I X w., t. II, wyd. B. Baranowski, J. Bartyś, T. Sobczak, W rocław 1963, s. 175— 178; A. C y p r y s i ń s k i , Objaśnienie te raź niejszego urządzenia roln ik ów w dobrach Ordynacji Zamojskiej osiadłych pod w zględe m stosunków n a jw ię ksze j ich części z właścicielem ty tu ł p ra w n y sta nowiącego, poprzedzić n ależy uwagą o stanie włościan, jaki był w roku 1833, „Biblioteka W arszawska”, IV (1847) 467.
8 Archiwum G łów ne Akt D aw nych w W arszawie (AGAD), zespół akt: Archiwum Zam oyskich (AZ), vol. 2491, s. 412 — Instrukcja dla moich synów p. Konstan tego i Andrzeja z 9 IV 1833; por. też Instrukcje gospodarcze, s. 170—172.
B W. G a r b i ń s k i , R ys życia Stanisłaioa Kostki hrabi ordynata Zamoyskiego, W arszawa 1856, s. 24.
10 Biblioteka Kórnicka, rkps 1391 — K. Z a m o y s k i , Du systèm e en Pologne et des m oyens de réforme, K lem ensów 1832, s. 341..
Z A K Ł A D A N IE F O L W A R K Ó W 1 11
pow iędnie zarobki, um ożliw iające reg u la rn e jego u isz c z a n ie 11. Związać ich jednak m iały niew ątpliw ie jeszcze bardziej z gospodarką folw arczną m. in. poprzez system odrobkowy, będący p ro stą konsekw encją św iadcze nia doraźnych k o rz y ś c i12. Dość duży w zro st liczby folw ark ów w O rd y nacji Zam oyskiej w latach 1833— 1847 (jak to się okaże — i w p ó źn iej szym okresie) był następ stw em p rzejm ow ania na rzecz dw oru licznych pustek, w większości stale leżących odłogiem. B yło ich w o rdy n acji w 1833 r. w sum ie 1 872, w rok u zaś 1847 tyklo 1 444, z tym że 461 spośród nich dzierżaw ili czasowo w ło śc ia n ie 13. Sposób więc gospodaro wania nim i w niczym nie odbiegał od w zorów o w iele w cześniejszych 14. W ładze O rdyn acji Zam oyskiej nie m y ślały jed n ak poprzestać n a tw o rzeniu folw arków w oparciu o dotychczasow e czy nowo pow stające p u stki. P ra g n ęły wznosić now e folw arki, z reg u ły niew ielkie, także na g ru n tach chłopskich i oddawać je w dzierżaw ę przede w szystkim w ysłużo nym oficjalistom ls. F olw arki tak ie zam ierzano więc tw orzyć — zgodnie z pow szechną w k ra ju ten d en cją 16 — głównie z gospodarstw po ru g o w a nych rolnikach, z reg u ły m ałorolnych 17, nie w yw iązujących się z okupu, pow racających do pańszczyzny bądź odm aw iających okupienia. W ten sposób już w tym czasie daw ał się odczuć pew ien kry zy s zaprow adzo nego w 1833 r. w o rdy n acji oczynszow ania 18.
P rzejm ow anie ziem i pod now e folw ark i m iało następow ać tylk o w te dy, gdy inni w łościanie nie w y razili chęci objęcia g ru n tó w po ru g o w a nych rolnikach na pow iększenie swoich g o s p o d a rs tw 19. D ecyzję tak ą podjęła K ancelaria C en traln a 11 III 1843 r. Z araz też po jej w y d aniu A dm inistracja G eneralna w Z w ierzyńcu p rzy stą p iła do realizacji tego 11 WAPL, AOZ, vol. 3236 — Instrukcja dla zarządzających kluczam i z 9 X 1833;
tamże, vol. 8888, k. 65 — Memoriał dla Andrzeja Zam oyskiego z 3 VII 1846; Jenerał Zamoyski, t. II, Poznań 1913, s. 517; T. P o t o c k i , O urządzeniu sto sunków rolniczych w Polsce, Poznań 1859 s. 350.
12 J. L e s k i e w i c z o w a , S yste m o d robkow y w gospodarce folw arczn ej K r ó lestw a Polskiego przed uwłaszczeniem, „Przegląd H istoryczny”, XLIV (1953), z. 1—2, s. 159.
w WAPL, AOZ, vol. 16189, k. 154— 157 — Wykaz porównawczy osiadłych osad i pustek...
14 Por. W. R u s i ń s k i , „Pustki" — problem agrarny feudalnej Europy, „Roczniki D ziejów Społecznych i Gospodarczych”, X X III (1961) 15 n.
is WAPL, AOZ, vol. 8816, k. 99 —■ Kancelaria Centralna do Adm inistracji Gene ralnej 10 VII 1844.
10 J. C h m u r a, Rugi chłopskie w Królestwie Polskim a k w e stia feudalnego zróżnicowania wsi, „Zeszyty Szkoły Głównej Planow ania d Statystyki”, 1957, z. V, s. 130.
p J. W i l l a u m e , Wieś lubelska przed uwłaszcze niem, Lublin 1964, s. 57.
18 S. K i e n i e w i c z , Sprawa włościańska w powsta niu styczn iow ym , W'roclaw 1953, s. 28.
postanow ienia. N aczelnik jej, plen ip o ten t P io tr Zieliński, już 15 III 1843 r. polecił rządcom kluczow ym , ab y w e w siach przeznaczonych na założenie folw arków ,,[...] zap y ty w ali okupników , czyli p rzybiorą po zniżonem m or- gowem g ru n ta z odebranych g ru n tó w pańszczyźnianym ” 520. Zarządził on rów nież, ażeby zap rojek tow an ie folw arków następow ało dopiero w w y p ad k u uzyskania n eg aty w n ej odpowiedzi ze stro n y okupników w sp ra w ie p rzejęcia przez nich g ru n tó w po gospodarzach w yrugow anych. N a stęp n ie n akazał, aby odbiór od włościan przew idzianych na folw ark g ru n tów m iał m iejsce dopiero wówczas, kied y dzierżaw ca przy stąp i do obej m ow ania utw orzonego fo lw ark u S1.
W oparciu o to zarządzenie p o d rach m istrz Bolesław P ru s ie c k i22 zo stał 16 III 1843 r. zobow iązany „[...] do u łatw ien ia rządcom kluczow ym ułożenia p ro jek tó w w zględem zakładania po dwa fo lw arki w każdym k lu czu w ro k u bieżącym n a g ru n ta c h odebrać się m ających od nieokupni- ków i n a p u stk a c h ” 2;i. W sum ie zam ierzano stw orzyć w 1843 r. w 4 istn ie jących w ów czas w o rd y n acji kluczach (janow skim , krzeszow sko-tar- nogrodzkim , szczebrzeskim , tom aszow skim ) 24 8 now ych folw arków . D al sze 8 zap ro jek tow an o n a r. 1844 2r>. Z akładane folw arki m iały być śred niej w ielkości. O bszar ich m iał obejm ować przeciętnie 200— 300 morgów. W te n sposób chciano stw orzyć możliwość dołączenia do nich w okresie późniejszym dalszych p u ste k oraz gospodarstw odbieranych nieokupni- k o m 20.
Czynność sw ą rozpoczął p o d rach m istrz P ru sieck i w podanym wyżej d n iu od klucza szczebrzeskiego 27. W kluczu tym m iały zostać w ystaw io ne na g ru n ta c h odebran ych nieokupnikom fo lw arki w N iedzieliskach i Stabrow ie, a niebaw em także dodatkow o w Brodach. Dwa pierw sze fo lw ark i m iały być 300-morgowe i zam ierzano je utw orzyć w r. 1843 ju ż n a św. J a n a S8.
W N iedzieliskach osad w łościańskich było wówczas 120, w tym 10 p u stek. Z liczby 110 gospodarzy okupyw ało się reg u larn ie 22, a 88 ro ln i 20 Tamże, vol. 7687, s. 3 — Pism o Zielińskiego z 15 III 1843.
21 Tamże.
22 Tamże, vol. 4337 — W yciąg z protokółu 47 sesji Adm inistracji Generalnej z 7 X II 1843.
23 Tamże, vol. 7687, s. 1 — Prusiecki do rz-cy klucza szczebrzeskiego 16 III 1843. 24 Tamże, vol. 8816, k. 27 — Wykaz ogólny porównawczy okupników z kwartału II
z kwartałem III roku 1843/44.
25 Tamże, voll. 7679, k. 250 — Pism o nr 2510 z 1843 r.
20 Tamże, k. 192 — A. C yprysiński do B. Prusieckiego 6 III 1843. 27 Tamże, vol. 7687, ś. 1 — cytow ane wyżej pismo z 16 III 1843.
28 Tamże, vol. 7675 — Rządca klucza szczebrzeskiego do Adm inistracji Generalnei 3 IV 1844; tamże, vol. 7687, s. 49 — Adm inistracja Generalna do rządcy k l u c z a
szczebrzeskiego 19 IV 1243; tamże, s. 146 — Pism o rządcy klucza szczebrzeskiego z 13 IX 1843.
Z A K Ł A D A N IE F O L W A R K Ó W
1 1 3
ków było najczęściej w poszczególnych k w a rta łac h r. 1843 n ieo k u p n ik a- » mi. Spośród tych ostatnich 43 w yraziło chęć pow rócenia do okupu, a 45 rolników pragnęło pozostać p rz y pańszczyźnie 29.
Powierzchnia w szystkich gruntów w łościańskich w N iedzieliskach w ynosiła
w 1843 r . 30 2 385 m orgów 103 pręty,
z tego użytkowali okupnicy 1 299 „ 13 prętów
Na założenie folwarku pozostało 1 086 „ 90 „
Istn iała więc możliwość u tw orzen ia w N iedzieliskach, obok daw nego folw arku, istniejącego już w c z e śn ie j31, n a w e t trzech now ych folw arków 300-morgowych. Na przeszkodzie stan ęło jed n a k w y raźn e polecenie K a n celarii C entraln ej, nakazu jące założenie w n ajb liższym czasie w każdym z kłuczów ordynackich tylko dwóch now ych fo lw arków 300-m orgowych. W tej sy tu acji pod rach m istrz P ru sieck i zaproponow ał u tw orzenie chw i lowo w N iedzieliskach jednego fo lw arku o pow ierzchni 329 m orgów 141 prętów . Erygow anie dwóch dalszych folw arków podobnej w ielkości po stanow ił odłożyć n a później — do chw ili uzyskania zgody w ładz naczel nych o rd y n a c ji32.
O statecznie postanow iono założyć także d ru g i fo lw ark w kluczu szczebrzeskim , Zam ierzano go utw orzyć nie w N iedzieliskach, lecz na g runtach grom adzkich w Stabrow ie. T am jed n ak m niej ziem i m ożna b y ło odjąć włościanom i przeznaczyć na folw ark, w ielu bow iem gospoda rzy, k tó rzy zaprzestali okupu, prosiło: „[...] o łaskę, aby b y li przypuszcze ni do niego, lecz z w arunkiem , iż z ta k znacznej p rze strz e n i ziem i, jaką w ćw ierciach posiadają, nie d e k la ru ją się podjąć być re g u la rn y m i w uisz czaniu, lecz proszą o zm niejszenie ćw ierci” 33. P o d ra ch m istrz P rusieck i, przypuszczalnie za zgodą w ładz naczelnych o rdynacji, p rz y sta ł n a tę p ro pozycję w łościan odjęcia im części posiadanej ziemi.
80 Tamże, vol. 7687, s. 30—35 — Wykaz statystyczny w si N iedzielisk z 24 III 1843. 3(1 Tamże, s. 39 — Projekt założenia folw arków 300-morgowych na gruntach
włościan nieokupników w kluczu szczebrzeskim z 1 IV 1843.
31 Tamże, vol. 2977 — Wykaz folw arków z 1833 r. W 1833 r. folw ark ten obejmował obszar 1417 m orgów 4 prętów, w 1847 r. natom iast 1 012 m orgów 150 prętów (zob. tamże, vol. 2976 — Wykaz powierzchni całej ordynacji z 1847 r.).
32 Tamże, vol. 7687, s. 5 — Rządca klucza szczebrzeskiego do budowniczego 20 III 1843.
33 Tamże, s. 41 — Projekt założenia folw arku w Stabrowie z 1 IV 1843. 8 — Roczn. H um an, t. XVI z. 2
W sum ie w ięc w Stabrowie z ogólnej
powierzchni gruntów wynoszącej 1 281 morgów 232
dotychczasowi okupnicy użytkować m ieli 344 >> 222 w łościanie powracający do okupu
w zm niejszonych gospodarstwach 256 ii 198
chałupnicy 16 ii —
różni w łościanie przybrać chcieli 33 ii —
dzierżawca Morawski m iał przybrać 134 —
oficjalista ordynacki Placyd M ik laszew sk i35
pragnął w ydzierżaw ić 80 ii —
razem 864 morgi 120 prętów
N a now y fo lw ark pozostaw ało więc w Stabrow ie 417 m orgów 112 p rę tów g ru n tó w grom adzkich 36.
K an c e la ria C e n tra ln a pism em z 14 IV 1843 r. w yraziła zgodę na za łożenie obu folw arków o podanych rozm iarach: w N iedzieliskach i S ta brow ie. N ie pozw oliła jedynie na odebranie okupnikom w N iedzieliskach łąk, k tó ry c h brakow ało pow stającem u folw arkow i. K an celaria C entralna poleciła dołączyć do tego folw ark u część łąk przeznaczonych dla folw ar ku w S tab ro w ie w zględnie p rzejąć część łąk z folw arku w Płoskiem . Zga dzała się także K an celaria C en tra ln a n a przyłączenie do folw ark u w N ie dzieliskach p ew n ej ilości łąk z okolicy Zamościa, wyczynszow anych nie w łościanom , lecz inn y m osobom ” 37.
L atem 1843 r., w b rew p ierw o tn y m założeniom ograniczającym liczbę now ych folw arków w każdym kluczu do dwóch, przystąpiono w kluczu szczebrzeskim do w znoszenia trzeciego folw ark u w B rodach 8S.
We w si tej w 1843 r. było:
gruntów ornych 1 202 morgi 288 prętów
łąk 242 „ 146
pastw isk 50 „ 235 „
nieużytków 40 „ 43 „
razem 1 536 m orgów 142 pręty Z tej ilości g ru n tó w w B rodach okupnicy, koloniści oraz włościanie, k tó rz y zgłosili chęć okupienia się, użytko w ali łącznie 1 156 morgów
34 Tamże, s. 41, 348 — Raport Adm inistracji Generalnej z 23 VII 1843.
35 Tamże, vol'. 7077 — Pism o Adm inistracji Generalnej do rządcy klucza szcze- brzeskiego z 13 VII 1843.
36 Tamże, vol. 7687, s. 41.
37 Tamże, s. 49 — Adm inistracja Generalna do rządcy klucza szczebrzeskiego ‘ 19 IV 1843.
38 Tamże, s. 103 — Projekt założenia folw arku na gruntach gromadzkich w Bro dach z 16 VI 1843.
Z A K Ł A D A N IE F O L W A R K Ó W 1 1 5
166 prętów . Na now y folw ark pozostaw ało więc 379 m orgów 276 prętów 33.
W tym sam ym czasie przystąpiono do w znoszenia now ych fo lw ar ków w innych kluczach. M iały one pow stać m. in. w Ł ukow ej, O troczu, Z a m c h u 40. Folw arków ty ch niebaw em zaczęto pro jekto w ać w ięcej, po niew aż począw szy od roku ekonom icznego 1844/45, tj. od 1 V II 1844 r., zwiększono w ord ynacji liczbę kluczy, pow stało ich m ianow icie 1 3 41, Zasada natom iast tw orzenia dwóch now ych folw arków w każdym z k lu czy została u trzym an a. P ro jek to w an o więc np. w now ym kluczu stró s- kim utw orzenie obok fo lw arku w O troczu także fo lw ark u w sam ej Stróży. Zam yślano ponadto założenie now ych folw ark ów w S uchyni i W yżnicy. Od zam iaru u tw orzen ia folw ark u na g ru n ta c h chłopskich w W ilkołazie odstąpiono z przyczyny „płonnych g ru n tó w ”. W O troczu zaś odpadła niebaw em w ogóle potrzeba zakładania folw arku, bow iem g ru n ty po w łościanach w yrug o w an y ch z gospodarstw bądź przem ienionych na c h a łu p n ik ó w 42: Ł ukaszu W ronie, Ilko Ju rk iew iczu , Józefie Zubko i Paw le Lewczyku, zgodzili się przejąć inni w łościanie 43.
S praw a jednak wznoszenia now ych folw arków posuw ała się n ie zw ykle powoli. W ładze naczelne o rd y n acji obaw iały się naw et, że fa k t ten może wyw ołać „n ieuko n ten to w anie” K on stanteg o Zam oyskiego, n a kazały więc rządcom kluczow ym „u d eterm in o w an ie” przed zim ą w szystkich zaprojektow anych na 1843 r. fo lw a rk ó w 44. W odpowiedzi na to w ezw anie rządca klucza szczebrzeskiego doniósł p len ip oten tow i K ancelarii C en traln ej w A dm inistracji G en eraln ej w Z w ierzyńcu Z ie lińskiem u, iż „[...] nie tak łatw o da się staw iać folw arki, jak K an celaria C en tralna rozkazała, albow iem m am p rzekonanie z jednego w N ie- dzieliskach, jak idzie z oporem ” 4\ S y tu a cja była rzeczyw iście tru d n a . W łościanie w ram ach obow iązującej ich obGk okupu pow inności 12-dnio-38 Tamże, s. 107 — Protokół z 11 VI 1843.
40 Tamże, s. 143 — Adm inistracja Generalna, do rządcy klucza szczebrzeskiego 29 VII 1843.
41 Tamże, vol. 8817, k. 52 — Wykaz ogólny porównawczy okupników z kwartału I z kwartałem II roku 1844/45. O folw arkach zaprojektowanych w tych k lu czach nie posiadamy jednak szczegółowszych wiadomości.
42 W tych wypadkach pozostawiano rugowanym rolnikom z dawnych gospodarstw chałupy, zabudowania gospodarcze oraz 1 mórg ziemi.
43 WAPL, AOZ, vol. 8845, k. 138 — Rządca klucza stróskiego do Adm inistracji Generalnej 21 X 1844.
44 Tamże, vol. 7687, s. 143 — Plenipotent Kancelarii Centralnej w Administracji Generalnej w Zwierzyńcu Zieliński do rządcy klucza szczebrzeskiego 22 VIII 1843.
45 Tamże, s. 143 (nadpis) — Rządca klucza szczebrzeskiego do Zielińskiego 12 IV 1843.
w ej nie chcieli w ychodzić do p ra c y p rzy budow ie folw arków . Każdy dzień te j pow inności m usiał być od nich „przez egzekucję w ym ęczony”. Ż adne upom nienia i persw azje nie skutkow ały. Z drug iej znów strony, w szyscy oficjaliści b y li zaabsorbow ani w łasnym i stały m i czynnościa m i i nie m ożna było znaleźć nikogo n aw et do dozoru ludzi zatru dn io n ych p rz y w znoszeniu folw arków . Nie m ożna było poza tym angażować oficjalistów bez specjalnego pozw olenia K an celarii C en tralnej. Budow niczy ordyn ack i obarczony licznym i czynnościam i nie m ógł być ciągle obecny p rz y budow ie folw arków . Nie b y ł on też w stanie, nayret do połow y w rześn ia 1843 r., porobić w ym aganych opisów i oszacow ań46. Pow yższe tru d n o śc i nie p rze rw a ły m im o w szystko wznoszenia fol w arków , ro b o ty jed n ak posu w ały się w zbyt pow olnym tem pie. Tak np. p rz y budow ie fo lw ark u w Niedziel iskach w okresie p raw ie trzech ty godni, od 7 do 26 V III 1843 r., u ży to 85 f u r i . w ykorzystano jedynie 115 d n i pieszych. P ew n a p o praw a n astąp iła w późniejszym czasie. Od 14 do 28 X 1843 r., a więc w ciągu dwóch tygodni, użyto już wówczas 160 d n i ciągłych i 231 pieszych. „O praw iono” w ty m czasie m ateriał n a ow czarnię i oborę oraz ustaw iono s łu p y 47.
P o n ag lenia p len ip o te n ta Zielińskiego nie przyniosły więc rad y k a l n ych zm ian. B udow a folw arków postępow ała powoli. Do zim y 1843 r. nie utw orzono nigdzie now ych folw arków . B udow le folw arczne w B ro dach, N iedzieliskach, S trab o w ie wznoszono jeszcze w styczniu 1944 r . 48 Ż aden z zapro jek to w an y ch folw arków nie pow stał także jesienią 1844 r . 49 W ciąż jed n a k planow ano tw orzenie now ych folw arków na g ru n ta c h odebranych nieokupnikom , w szczególności w Łukow ej i Zam - chu. Dużo kłopotów sp raw iało lokalizow anie folw arków w kluczu stróskim , gdzie typow ano pod budow ę coraz now e m iejscow ości50.
Rosły także w y d a tk i i n a k ła d y na budow ę folw arków . W Brodach k sz ta łto w ały się one n astęp u jąco 51:
40 Tamże.
47 Tamże, s. 135 — Pism o do rządcy klucza szezebrzeskiego z 26 VIII 1843; tamże, s. 231 — Pism o do tegoż z 29 X 1843.
48 Tamże, s. 286 — Raport tygodniowy dla rządcy z 27 1 1844.
49 Tamże, s. 344 — Adm inistracja Generalna do rządcy klucza szezebrzeskiego 6 IX 1844.
50 TamŻĄ vol. 8845, k. 138 — Rządca klucza stróskiego do Administracji General nej 21 X 1844.
51 Tamże, vol. 7687, s. 356—360 — Rachunek szczegółowy wartości materiałów użytych i kosztów pieniężnych dotychczas wyłożonych na nowe folw arki tu dzież potrzebnych jeszcze kosztów do ich zupełnego wykończenia w kluczu szczebrzeskim , 1844 r.
Z A K Ł A D A N IE F O L W A R K Ó W 1 1 7
. Koszty budowy domu
Wyłożono na materiały: 2 390 zł —
opłata murarza 175 >) 15 gr
równowartość w pieniądzach użytych od w łościan
pańszczyźnianych dni ciągłych i p ieszy ch 52 469 » — razem 3 034 zł 15 gr Do zupełnego wykończenia należało wydatkować:
na murarza 575 zł 14 gr
jako równowartość dni ciągłych i pieszych
lub ich opłacenie w drodze najmu 1 186 ł ł —
w szystkie koszty razem 4 795 zł 29 gr . Koszty budowy obory
Wyłożono na materiały: 664 zł 2 gr
dopłata cieśli ordynackiemu 100 ł ł —
dni ciągłe i piesze 7'27 ł ł __
razem 1 491 zł 2 gr Do wykończenia należało wydatkować:
materiały 160 zł — gr
opłata kowala 3 ł ł —
dni ciągłe i piesze 149 i ł —
w szystk ie koszty razem 1 803 zł 2 gr
Koszty budowy owczarni
Wyłożono na materiały: 566 zł 4 gr
dopłata cieśli ordynackiemu 100 ł ł —
dni ciągłe i piesze 683 ł> * * *
razem 1 349 zł 4- gr Do wykończenia należało wydatkować:
m ateriały
dni ciągłe i piesze
163 zł 159 „ w szystk ie koszty razem 1 671 zł 4 gr
. Koszty budowy studni
Wyłożono na całkowitą budowę:
materiały 340 zł 4 gr
opłata rzem ieślnika 147 I ł 8
dni ciągłe i piesze 257 ł ł —
w szystk ie koszty razem 744 zł 12 gr
Dni piesze ustalano nie według cen okupu (dzień ciągły — 1 zł, pieszy - 15 gr), lecz drożej: dzień ciągły — 2 zł, pieszy — 1 zł, licząc się zapewne z koniecz nością użycia niekiedy robocizny najemnej, gdyby tzw. pańszczyzny nieoku- pionej zabrakło (tamże).
W ydatki i n a k ła d y na budow ę fo lw ark u w N iedzieliskach były n a stęp u jące 53:
I. Koszty budowy domu
Wyłożono na m ateriały: 2 390 zł 16 gr
opłata rzem ieślnika 752 „ 9 „
dni ciągłe i piesze 1 655 „ —
razem 4 797 zł 25 gr Do w ykończenia należało wydatkować:
m ateriały 86 zł 10 gr
opłata rzem ieślnika 177 „ 15 „
dni ciągłe i piesze 20 „ —
w szystkie koszty razem 5 080 zł 50 gr II. Koszty budowy obory w raz z owczarnią
Wyłożono na m ateriały: 526 zł 4 gr
rzem ieślnikow i ordynackiemu dodano 100 „ —
dni ciągłe i piesze 683 „ —
razem 1 309 zł 4 gr Do wykończenia należało wydatkować:
kow alowi 3 zł
w szystk ie koszty razem 1 312 zł 4 gr
Z s u m t y c h — n ie z a le ż n i e o d w ła s n y c h m a t e r ia łó w •—• n a za k u p m a -t e r ia łó w p o z a o r d y n a c j ą i r o b o c iz n ę z w ią z a n ą z ic h o b r ó b k ą w y d a -t k o w a n o w la t a c h 1843— 1845 54:
P r z y w z n o s z e n i u f o lw a r k u w N ie d z ie lis k a c h n a za k u p :
345 kop gontali po 10 gr kopa 115 zł
16 kop bretnali po 1 zł 15 gr kopa (częściowa opłata! 19 „ 6 gr
270 sztuk szkła okiennego po 6 gr 54 „
-10 prętów kam ienia (wyłamanie) po 3 zł 30 „ —
roboty m urarskie 255 zł 13 gr
„ stolarskie 54 „
-„ szklarskie 41 „ 23 „
„ szklarskie i kowalskie 148 „ 15 „
obicie dachu 213 kopami gontów po 6 gr kopa 42 „ 18 „
smoła 2 „ —
razemi 760 zł 75 gr P rz y budow ie fo lw arku w B rodach w n ajw iększym stopniu k orzy stano z w łasn y ch m ateriałó w o rdy n acji i p racy rzem ieślników najętych
53 Tamże, s. 364—367.
Z A K Ł A D A N I E F O L W A R K Ó W 1 1 9
do robót g łó w n y c h 3S. W ydatkow ano tam na m a te ria ły spoza o rd y n acji jedynie
za smolę 2 zł
za w yłam anie 9 prętów kamienia 27 „
razem 29 zł
Zaaw ansow anie prac p rzy w znoszonych folw arkach w lata ch 1844— —1845 nie w yw ołało zainteresow ania sp raw ą ich w ydzierżaw ienia. N ikt nie zgłaszał się z chęcią podjęcia dzierżaw y. W łościanie natomiast,* np. w Stabrow ie, k-tórych g ru n ty m iały zostać w łączone do tw orzonego fol w arku, już od 1843 r. pól sw ych nie obsiew ali. C zynili tak, m im o że byli zobowiązani upraw iać je do chw ili przejęcia od nich g ru n tó w przez dzierżaw cę folw arku 56. N aw et budow le wznoszone dla dzierżaw ców oraz dw ojaki dla służby folw arcznej, n a k tó rą w ów czas zapotrzebow anie w K rólestw ie nie było jeszcze zby t w ielkie 57, nie m ogły — w b rew n a dziejom — przysporzyć „ k o n k u re n ta ”. Na objęcie now ych, p ro jek to w a- nyćh folw arków wciąż nie było chętn ych 58. Ludzie, k tó rz y „nie m ając chleba” g arnęli się do ordy n acji n a dzierżaw ców 59, o now e fo lw ark i nie zabiegali. D aw ni oficerow ie W ojska Polskiego i u rzęd n icy z okresu K rólestw a K on gresow eg o60, pozbaw ieni w iększych środków fin an so wych potrzebnych na zagospodarow anie folw arków , w oleli fo lw ark i już istniejące, w jakim ś stopniu zagospodarow ane. S tą d też przez szereg lat z rzędu n ik t się nie zgłosił do w y dzierżaw ienia któregokolw iek ze wznoszonych folw arków . Nic więc dziw nego, że w te j sy tu a c ji na po czątku 1846 r. doktor D ubarle w niósł prośbę do K an c e la rii C e n tra ln ej w W arszaw ie, ażeby „[...] na zam ierzoną przez niego budow ę laz a re tu w K lem ensow ie m ógł oddanym, być do przeniesienia dom now y folw arcz ny na g ru n ta c h w łościańskich w N iedzieliskach postaw iony, a bezuży tecznie stojący lub też podobny dom w B rodach” 61. O trzy m ał oczywiście 55 Być może, iż w Brodach korzystano w jakim ś stopniu z niektórych zbyw ają cych materiałów, nabytych z nadmiarem przy wznoszeniu innych folwarków. 58 WAPL, AOZ, vol. 7687, s. 344 — Adm inistracja Generalna do rządcy klucza
zwierzynieckiego 6 XI 1844.
57 H. C h a m e r s k a , O położeniu i zbiegostw ie czeladzi folw arcznej w Kró lestw ie Polskim 1830—1864, W arszawa 1957, s. 31.
58 WAPL, AOZ, vol. 7687, s. 143 — Plenipotent Zieliński do rządcy klucza szcz'ebrzeskiego 29 VIII 1843; tamże, s. 408 — Rządca klucza zw ierzynieckiego do Administracji Generalnej 10 X I 1852; tamże, vol. 15726, k. 5 — Kancelaria Centralna do Adm inistracji Generalnej 6 III 1844.
59 Jenerał Zamoyski, t. III, Poznań 1914, s. 251.
80 Prot L e l e w e l , Pamiętn ik i i diariusz domu naszego, W rocław 1966, s. 269, 376. 81 WAPL, AOZ, vol. 7687, s. 352 — A dm inistracja Generalna do rządcy klucza
odpowiedź odm owną, tłum aczącą, że „[...] objedw ie te budow le, jakkol w iek te ra z p u ste, m a ją cel oznaczony” ,2.
O stateczn y cios spraw ie budow y w ordynacji folw arków na g ru n tach chłopskich zadał ukaz carski z 7 VI 1846 r. A rt. 1 tego ukazu za b ran ia ł n a ru sz a n ia sta n u posiadania gospodarstw chłopskich od 3 m or gów w zw yż, jeśli użytk o w n icy ich należycie spełniali obow iązujące po winności. O strze tego a rty k u łu , jak rów nież a rt. 2, k tó ry dotyczył obo w iązku osiedlania p u ste k c h ło p sk ic h 53, skierow ane było przeciw ko p rak ty c e pow iększania gospodarstw folw arcznych kosztem nadziałów chłopskich 64. I chociaż bardzo szybko w O rd ynacji Zam oyskiej — podob nie jak i w inn ych częściach k ra ju — p otrafiono obejść postanow ienia ukazu, głów nie przez pow oływ anie się n a n iespełnianie pow inności przez w ło ś c ia n 65, to jed n ak nie odważono się już nigdy w ięcej na podjęcie p ró b y w łączenia dalszych g ru n tó w po w yrugow anych rolnikach do obszarów folw arcznych. W ypuszczano je n ato m iast innym włościanom w dzierżaw ę jak o tzw. g ru n ty tabelow e w ydzierżaw ione — w odróżnie niu od g ru n tó w tabelow ych osiadłych, stale posiadanych przez włościan. Części jednak g ru n tó w chłopskich p rzejęty ch niekied y wcześniej pod budow ę folw arków , p rze d ogłoszeniem u k azu z 7 VI 1846 r., nie wpisano do sporządzanych w n astęp stw ie u k azu tab el p re s ta c y jn y c h 6#. Uznano je m ianow icie za tzw. g ru n ty nietabelow e, dw orskie, a nie włościańskie. W ten sposób w yłączono je ze sta n u posiadania włościan ordynackich. O bejm ow ały one jed n a k zaledw ie część g runtów chłopskich przezna czonych w lata ch 1843— 1845 pod now e folw arki. Przez długi czas nie ośm ielono się poza ty m g ru n tó w ty ch przyłączyć do któregokolw iek z istn iejący ch w okolicy folw arków . W ydzierżaw iano je więc na krótsze lub dłuższe o kresy jako tzw. g ru n ty nietabelow e rolnikom , k tó rzy p ra g nęli pow iększyć sw oje gospodarstw a. N ie w łączano ty ch gruntów do folw arków , poniew aż chłopi z n iek tó ry ch w si p ro testow ali przeciw ko tem u. T ak np. w łościanie ze S tabrow a w nieśli już w 1848 r. skargę do n am iestn ik a K ró lestw a „o znaczny w 1844 r. ich g ru n tó w zabór” na
m ający się w te d y budow ać fo lw ark 67. 02 Tamże.
113 „Dziennik Praw Królestw a Polskiego”, t. X X XV III, s. 6—9.
81 S. Ś r e n i o w s k i i , Studia nad p ra w em i stosunkami agrarn ym i Królestw a Polskiego 1831— 1864, W arszawa 1963, s. 92.
85 WAPL, AOZ, vol. 15731, k. 12—13 — Kancelaria Centralna do Administracji Generalnej 14X 1846; tamże, vol. 14364, s. 130 — A. Cyprysiński do Adm ini stracji G eneralnej 17X11 1847.
68 Por. Z. S t a n k i e w i c z , Tabele presta cyjn e ja ko źródło wiadomości o p rze mianach w s i K r ó lestw a Polskiego w połowie X I X wieku, „Przegląd Histo ryczny”, t. LIII, r. 1962, z. 2, s. 313.
Z A K Ł A D A N I E F O L W A R K Ó W 121
Dopiero w 1849 r. pow rócono w O rd y n acji Zam oyskiej do zam iaru tw orzenia now ych folw arków . Do ponow nego ich zak ładan ia p rz y s tą piono w 1852 r. Tym razem jed n ak m iały one pow stać — i rzeczy wiście pow stały — w yłącznie na g ru n ta c h tzw. n ietabelow ych, pozosta jących pod bezpośrednim zarządem ordynacji, w ydzierżaw ionych jedynie czasowo włościanom . Zam ierzano u tw orzy ć 63 fo lw ark i w 48 m iejsco wościach o łącznym obszarze ok. 9 000 m o rg ó w 68. Now e fo lw ark i m iały być w większości średn ie w celu stw orzenia m ożliw ości dołączenia do nich, w późniejszym okresie, dalszych g ru n tó w nietabelow ych °9. I rze- ćzywiście obszar ich po utw o rzen iu w ynosił p rzeciętnie od 100 do ok. 200 morgów, z ty m że by ły n a tu ra ln ie rów nież fo lw ark i m niejsze, np. w P lu sach — 48 m orgów 78 prętów , i bardzo duże, np. w M okrem , gdzie pow ierzchnia nowo utw orzonego fo lw ark u w ynosiła 417 m orgów 259 p r ę tó w 70.
W stosunkow o szybkim tem pie z zaplanow anych 63 utw orzono w O rdy n acji Zam oyskiej w lata ch 1852— 1853 łącznie 35 fo lw a rk ó w 71. Z czasem p o w stały dalsze. W sum ie w okresie od 1846 do 1858 r. w łą czono do nowo pow stających folw arków 550 gospodarstw nietabelow ych, leżących odłogiem, dzierżaw ionych przez w łościan bądź należących do c h a łu p n ik ó w 72. Nowe fo lw arki p o w stały m. in. także w e w szystkich tych m iejscow ościach, w k tó ry ch planow ano założenie ich w lata ch 1843— 1845. Nie włączono już jed n ak do ty ch folw arkó w g ru n tó w odbie ranych po r. 1846 rugow anym w łościanom an i też d aw niej przeznaczo nych na folw arki, a nie w pisanych do t a b e l 73. P o r. 1846 p rz y tw orzen iu nowych folw arków m usiano się ograniczyć w yłącznie do g ru n tó w n ie tabelow ych. P roces k o n cen tracji i pow iększania obszaru ziem i folw arcz nej — tak typow y w całym K ró lestw ie 74 — nie postępow ał w ięc już wówczas w o rd y nacji kosztem g ru n tó w stale po siadanych przez włościan, 68 Tamże, vol. 7681, k. 90—94 — Relacja o nowo zakładających się folw arkach
z 1852 r.
,0 Tamże, vol. 16842 — Krótki zarys interesów w dobrach Ordynacji Zamoyskiej od 1846 r. do 1853 r.
70 Tamże, vol. 7681, k. 90—94 — Relacja... 71 Tamże, vol. 16842 — Krótki zarys...
72 Tamże, voll 8886, k, 74 n. — Wykaz porównawczy osad w łościańskich w dobrach Ordynacji Zamoyskiej w latach 1833, 1846 i 1858.
73 Próbowano jedynie w cielać do nowo w znoszonych folw arków budowle pozo stałe po włościanach całkowicie rugowanych z gospodarstw (zob. tamże, vol. 4723, k. 166 — Rządca klucza lipskiego do K ancelarii Centralnej 3 1 V 1850; tamże, k. 172 — Rządca klucza lipskiego do K ancelarii Centralnej 13 VIII 1851). 74 W. G r a b s k i , Historia T ow a rz ystw a Rolniczego 1858—1884, W arszawa 1904, s. 398 n.; W. R u s i ń s k i , R ozwój gospodarc zy zie m polskich w zarysie, War szawa 1963, s. 222; J. L e s k i e w i c z o w a , P rze m ian y w ustroju rolnym, [W:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, W arszawa 1964, t. II, s. 335 n.
lecz jed y n ie w n astęp stw ie p rzejm ow ania ziem i czasowo przez włościan dzierżaw ionej i daw nych p u s te k 75. G ru n tó w pozostających w stałym u ży tko w aniu włościan, n a w e t w w y p ad k u ich całkow itego rugow ania, nie ośm ielano się po r. 1846 włączać do gospodarstw folw arcznych.
UNE TENTATIVE ÉCHOUÉE
DE CRÉER DES M ÉTAIRIES SUR LES TERRES PAYSANNES DANS LE M AJORAT DES ZAMOYSKI EN 1343—1846
Le m ajorat des Zamoyską le plus grand en Pologne au X lX -è m e siècle, comp tait 6 661 193 arpents de terre dont 241 856 arpents de bois (1 arpent = 0,5597 d’hectare). Il possédait en 1833 31 m étairies et en 1847 déjà 109, exploitant 66 129 arpents de terre. Les nouvelles m étairies naissaient dans le majorat grâce à la récupération des terres en friche, c’est à dire des terres qui n’étaient pas exp loitées par les paysans. Au moment cependant où l ’on introduisit au majorat en 1833 une redevance générale et volontaire, on voulait créer de nouvelles m étairies auissi sur des terres reprises aux paysans qui ne voulaient pas payer de redevance. On ne devait cependant pas leur reprendre la terre qu’au moment où d’autres paysans n’en voudraient pas pour l ’élargissem ent de leurs fermes. En 1843 on décida de form er 8 nouvelles m étairies m oyennes de 200 à 300 arpents de surface. D ’autres m étairies devaient être créées dans les années suivantes. Dans certaines localités on com m ença à construire des bâtim ents pour les nouvelles m étairies. Personne cependant ne voulait prendre à bail ces dernières. A partir de 1842 toutes les m étairies au majorat étaient données à bail sans la corvée autrefois obligatoire. Les candidats au bail recherchaient donc les anciennes métairies, déjà am énagées, et non pas les nouvelles sans corvée et nécessitant un plus grand apport du capital. Le coup d écisif porté au projet de la création des m étairies sur les terres paysannes fut l ’ukase du tsar du 7 juin 1846 interdisant de toucher à l ’état de possession de ferm es paysannes de 3 et plus arpents de terre.
73 Stąd zupełnie błędne twierdzenie o zakładaniu w ordynacji folwarków na gruntach odebranych rugowanym włościanom (zob. A. I s k r z y c k i , Dzieje Zamościa i połu dniowej L ubelszczyzny, Lublin 1956,. s. 36),
