JAN PTAK Lublin
LICZEBNOS´C´ KONNYCH SŁUZ˙B WOJSKOWYCH W BISKUPSTWIE WARMIN´SKIM DO KON´CA XIV WIEKU Liczebnos´c´ wojska nalez˙y niew ˛atpliwie zaliczyc´ do najwaz˙niejszych czynników okres´laj ˛acych militarn ˛a wartos´c´ danego pan´stwa czy podmiotu politycznego innego typu. Przy wyrównanym poziomie uzbrojenia i podobnych umieje˛tnos´ciach bojowych czynnik ten cze˛sto decyduje o wyniku zbrojnej konfrontacji. St ˛ad w badaniach nad dziejami wojen zwykle pos´wie˛ca sie˛ temu zagadnieniu sporo uwagi, choc´ nie zawsze istnieje moz˙liwos´c´ wys´wietlenia go w sposób pełny i nie budz ˛acy w ˛atpliwos´ci.
Problem ten był przez historyków wielokrotnie podejmowany w badaniach nad wojskami walcz ˛acymi w 1410 r. pod Grunwaldem. Liczba ludzi uczestni-cz ˛acych po obu stronach w tej bitwie jest moz˙liwa do ustalenia jedynie poprzez szacunki oparte na kilku róz˙nych podstawach1. W wypadku armii
krzyz˙ackiej najbardziej szczegółowe informacje zachowane w z´ródłach dotycz ˛a jednej z jej cze˛s´ci składowych, któr ˛a stanowili poddani Zakonu zobowi ˛azani do konnej słuz˙by wojskowej z tytułu posiadania maj ˛atków ziemskich. Po-winnos´ci te zostały utrwalone w szczegółowych rejestrach sporz ˛adzanych przez władze zakonne2. Ich zsumowania dokonał F. Benninghoven, który
ustalił liczbe˛ owych słuz˙b ziemskich ze wszystkich terytoriów krzyz˙ackich w pocz ˛atkach XV wieku na równ ˛a 58723.
1 Szczegółowe omówienie tej kwestii zawiera praca A. Nadolskiego. Grunwald. Problemy wybrane (Olsztyn 1990 s. 106-115), gdzie podana została wczes´niejsza literatura na ten temat. 2 Por. np. wykaz takich powinnos´ci dla komturstwa gdan´skiego opublikowany przez F. Benninghovena (Die Kriegsdienste der Komturei Danzig um das Jahr 1400. W: Acht Jahrhunderte Deutscher Orden in Einzeldarstellungen. Bad Godesberg 1967 s. 191-206) oraz w Polsce przez K. Ciesielsk ˛a i I. Janosz-Biskupow ˛a (Ksie˛ga komturstwa gdan´skiego. Warszawa 1985 s. 229-240).
3 Die Gotlandfeldzüge des Deutschen Ordens 1398-1408. „Zeitschrift für Ostforschung” 13:1964 s. 421-477.
Dla posiadłos´ci czterech biskupstw pruskich (sambijskiego, pomezan´skiego, warmin´skiego i chełmin´skiego) wykazy takie nie były w tamtym okresie pro-wadzone, st ˛ad liczbe˛ słuz˙b z owych obszarów wyz˙ej wspomniany badacz okres´lił jedynie szacunkowo na 1500. Dokonał tego wychodz ˛ac z załoz˙enia, z˙e ich mieszkan´cy s´wiadczyli dwukrotnie mniej słuz˙b niz˙ poddani krzyz˙accy z terenów na wschód od Wisły, poniewaz˙ powierzchnia terytoriów biskupich stanowiła jedn ˛a trzeci ˛a tej cze˛s´ci pan´stwa zakonnego4.
F. Benninghoven ustalił równiez˙ wielkos´c´ zbrojnych kontyngentów jakich mogły dostarczac´ Zakonowi poszczególne biskupstwa, nakładaj ˛ace na swoich poddanych obowi ˛azek słuz˙b. Na biskupstwo chełmin´skie miało przypadac´ − jego zdaniem − dwustu, na sambijskie i pomezan´skie po czterystu, zas´ na warmin´skie pie˛ciuset zbrojnych. Z tego do słuz˙by w polu mogło byc´ uz˙ytych ogółem 1200 osób (80% całos´ci). Przyjmuj ˛ac taki wskaz´nik moz˙na wie˛c było szacowac´ liczebnos´c´ wojsk ziemskich z Warmii w szeregach armii krzyz˙ackiej pod Grunwaldem na 400 ludzi5.
Jedyny sposób zweryfikowania powyz˙szych szacunków polega na zsumowa-niu danych ze z´ródeł zawieraj ˛acych informacje na temat pojedynczych słuz˙b wyste˛puj ˛acych na omawianym terenie. W wypadku Warmii moz˙na było w tym celu wykorzystac´ obfity materiał, na który składaj ˛a sie˛ dokumenty wystawiane przez tamtejsze władze podczas lokacji, nadan´ maj ˛atków czy ich potwier-dzen´6. Zawarte w nich postanowienia dotycz ˛ace zobowi ˛azan´ militarnych
na-kładanych na odbiorców pozwalaj ˛a bowiem dos´c´ dokładnie ustalic´, jak liczne były te zobowi ˛azania i jaka była dynamika ich rozwoju.
Zadaniem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników tych poszu-kiwan´ wraz z prób ˛a ich interpretacji. Aneks do tej publikacji stanowi zestawienie wszystkich indywidualnych zobowi ˛azan´ do słuz˙b, jakie pojawiły sie˛ w z´ródłach warmin´skich do 1400 r. wł ˛acznie. Data kon´cowa moz˙e byc´ uzasadniona tym, iz˙ przełom XIV i XV w. przyniósł na Warmii zakon´czenie procesów osadniczych i w czasach póz´niejszych nowe obiekty, a wraz z nimi nowe zobowi ˛azania do słuz˙b s ˛a juz˙ bardzo nieliczne na tym terenie. Ponadto chodziło o to, aby, dokonuj ˛ac ustalen´ dla pocz ˛atków XV w., móc je porównac´ z przytoczonymi wyz˙ej wynikami wczes´niejszych badan´ nad tym zagadnie-niem, równiez˙ dotycz ˛acych owego okresu.
4 Tamz˙e s. 443.
5 Ponadto zdaniem Benninghovena warmin´skie Braniewo, zaliczane do grupy szes´ciu duz˙ych miast pruskich, było w stanie zmobilizowac´ 200 ludzi, z których połowa mogła byc´ uz˙yta do walki w polu (tamz˙e s. 445).
6 Dokumenty te zostały opublikowane w wydawnictwie: Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands. Bd. 1 Mainz 1860; Bd. 2 Mainz 1864; Bd. 3 Braunsberg 1874.
Indywidualne zobowi ˛azania do słuz˙b nakładane były w biskupstwie wy-ł ˛acznie na obiekty o charakterze wiejskim, które moz˙na podzielic´ na kilka rodzajów. Były bowiem ws´ród nich maj ˛atki na prawie pruskim i na prawie chełmin´skim (duz˙e i małe), wsie chełmin´skie oraz − wyodre˛bnione tu jako osobne jednostki osadnicze − znajduj ˛ace sie˛ w obre˛bie tych wsi posiadłos´ci (zwane tu umownie „łanami wydzielonymi”), na których ci ˛az˙ył obowi ˛azek słuz˙by wojskowej7. Podobnemu rozdzieleniu uległy tutaj takz˙e maj ˛atki
pruskie, chociaz˙ cze˛sto bywały skupione w rodzaj osad wielodworczych. Osady takie potraktowane zostały jako pewna całos´c´ jedynie wtedy, gdy poszczególne maj ˛atki wchodz ˛ace w ich skład nadawane były zespołowo jednym aktem nadania. Natomiast, gdy dokumenty w ramach danej osady wydawano osobno pojedynczym maj ˛atkom, kaz˙dy z nich został uznany za oddzielny obiekt osadniczy. St ˛ad na przykład pruska osada Jedzbark wyste˛puje w omawianym zestawieniu jako 9 odre˛bnych jednostek8.
Pewn ˛a trudnos´c´ sprawiaj ˛a nadania znane jedynie z potwierdzen´. Jez˙eli niemoz˙liwe okazywało sie˛ ustalenie daty powstania obiektu osadniczego, moment ten z koniecznos´ci musiał byc´ utoz˙samiony z dat ˛a dokumentu po-twierdzaj ˛acego nadanie. W odniesieniu do osad pruskich moz˙na z duz˙ym prawdopodobien´stwem zakładac´, z˙e wiele z nich istniało jeszcze nawet w czasach przedkrzyz˙ackich, zas´ dokumenty biskupie i kapitulne ugruntowywały jedynie trwaj ˛acy od dawna stan rzeczy. Niemniej jednak i w tym wypadku daty potwierdzen´ zostały potraktowane jako pocz ˛atek istnienia tych obiektów. Analiza materiału z´ródłowego pozwoliła ustalic´, z˙e w badanym okresie powstało na Warmii 586 obiektów osadniczych nalez˙ ˛acych do poprzednio wy-mienionych kategorii9. Ws´ród nich maj ˛atki pruskie (168 obiektów)
zamieszki-wane przez „wolnych” stanowiły 28% ogółu, zas´ 159 maj ˛atków chełmin´skich (duz˙ych, małych i o nieustalonej wielkos´ci) − 27%. Nalez˙y dodac´, z˙e w tej ostatniej grupie były 44 małe maj ˛atki (to znaczy o powierzchni mniejszej niz˙ 10 łanów), natomiast 115 pozostałych moz˙na zaliczyc´ do duz˙ych lub o nie-znanej powierzchni. Liczbe˛ wsi chełmin´skich moz˙na przyj ˛ac´ za równ ˛a 228
7 Bliz˙sza charakterystyka poszczególnych rodzajów osadnictwa na Warmii w konteks´cie ich zobowi ˛azan´ militarnych została przeze mnie dokonana w artykule: Prusowie w siłach zbrojnych biskupstwa warmin´skiego w s´redniowieczu („Roczniki Humanistyczne” 38:1990 z. 2 s. 5-22).
8 Por. Aneks poz. 223-231.
9 Z powodu oddzielnego potraktowania „łanów wydzielonych” we wsiach chełmin´skich i poszczególnych maj ˛atków w osadach na prawie pruskim liczba ta znacznie przewyz˙sza te˛ ustalon ˛a przez M. Pollakówne˛, która w swoim zestawieniu obiektów osadniczych na terenie biskupstwa podała ogółem 449 pozycji (Osadnictwo Warmii w okresie krzyz˙ackim. Poznan´ 1953 s. 130-156).
(46% jednostek osadniczych na terenie biskupstwa), ponadto w 32 wsiach znajdowały sie˛ „łany wydzielone”, stanowi ˛ac ponad 5% wszystkich obiektów. Tabela 1. Liczba jednostek osadniczych i nałoz˙onych na nie zobowi ˛azan´ do słuz˙b konnych
na Warmii do kon´ca XIV w.
Rodzaje własnos´ci ziemskich
Liczba osad
Liczba słuz˙b wszystkie zobowi ˛azanie
do słuz˙b maj ˛atki pruskie
maj ˛atki chełmin´skie duz˙e i o nieznanej wielkos´ci
maj ˛atki chełmin´skie małe wsie chełmin´skie
„łany wydzielone” we wsiach chełmin´skich 168 115 44 228 32 162 91 19 4 32 194 120 19 4 71 Razem 586 308 408
Spos´ród owych 586 ustalonych jednostek osadniczych do słuz˙b zobo-wi ˛azanych było 308 obiektów, czyli 53% całos´ci. W tej grupie znalazły sie˛ 162 maj ˛atki pruskie, co stanowiło 96% wszystkich osad tego typu i 110 maj ˛atków chełmin´skich (69%), przy czym obiektów duz˙ych i o nieustalonej wielkos´ci było 91 (78%), a małych jedynie 19 (43% jednostek w tej grupie). Ponadto słuz˙b miały dostarczac´ zaledwie 4 wsie chełmin´skie (niecałe 2% wszystkich), natomiast z 32 „łanów wydzielonych” istniej ˛acych w tych wsiach do słuz˙b zobowi ˛azane były wszystkie (100%). Z powyz˙szego zestawienia wy-raz´nie widac´, z˙e niektóre rodzaje osad odgrywały szczególnie istotn ˛a role˛ w dostarczaniu słuz˙b. Nalez˙ały do nich zwłaszcza „łany wydzielone” i maj ˛atki pruskie, z których w zasadzie wszystkie podlegały tej powinnos´ci. W grupie duz˙ych maj ˛atków chełmin´skich odsetek obiektów zobowi ˛azanych do słuz˙b był juz˙ znacznie niz˙szy, pomimo z˙e były one własnos´ci ˛a rycerstwa, a wie˛c warstwy posiadaj ˛acej wówczas dominuj ˛ace znaczenie w dziedzinie wojsko-wos´ci. Natomiast wsie chełmin´skie miały uczestniczyc´ w sprawowaniu tych powinnos´ci w znikomym tylko stopniu.
Niektóre z owych obiektów miały obowi ˛azek wystawiania nie jednej lecz kilku słuz˙b, st ˛ad dokumenty wymieniaj ˛a około 408 tego rodzaju s´wiad-czen´10. Az˙ 194 z nich (ok. 48%) pochodziły z maj ˛atków pruskich, 139 (ok.
34%) z maj ˛atków chełmin´skich (w tym z duz˙ych i nieokres´lonych pod wzgle˛-dem powierzchni 120 − 29%, z małych 19 − 5%), 4 słuz˙by ci ˛az˙yły na wsiach chełmin´skich (ok. 1%) i co najmniej 71 (ok. 17%) na łanach wydzielonych we wsiach.
Aby przes´ledzic´ rozwój omawianych zjawisk w czasie, dokonano podziału badanego okresu na c´wierc´wiecza, z których pierwsze obje˛ło lata 1276-1300, drugie: 1301-1325, trzecie 1326-1350, czwarte 1351-1375 i ostatnie: 1376-1400. Okazało sie˛, iz˙ rozwój obiektów osadniczych obci ˛az˙onych słuz˙bami i samych zobowi ˛azan´ do nich odbywał sie˛ w niejednakowym tempie. W pierw-szym z wyróz˙nionych c´wierc´wieczy powstało bowiem jedynie 27 takich obiektów (9% ogółu), tyle samo w drugim, natomiast w trzecim 82 (27%), w czwartym az˙ 131 (42%) i w ostatnim 41 (13%).
Tabela 2. Liczebny rozwój poszczególnych typów obiektów osadniczych zobowi ˛azanych do słuz˙b w biskupstwie warmin´skim do kon´ca XIV w.
Rodzaje własnos´ci ziemskich Okres Razem 12 76 -1 30 0 13 01 -1 32 5 13 26 -1 35 0 13 51 -1 37 5 13 76 -1 40 0
maj ˛atki pruskie
maj ˛atki chełmin´skie duz˙e i o nieznanej wielkos´ci maj ˛atki chełmin´skie małe wsie chełmin´skie „łany wydzielone” we wsiach chełmin´skich 7 20 − − − 10 16 1 − − 48 8 3 1 22 80 34 6 2 9 17 13 9 1 1 162 91 19 4 32 Razem 27 27 82 131 41 308
10 Jest to o około 10% wie˛cej, niz˙ zostało wczes´niej przeze mnie ustalone w odniesieniu do tego samego okresu (por. jw. s. 17). Tamta niedokładnos´c´ spowodowana została niezbyt trafnym wyborem sposobu ustalania wymiaru słuz˙b opartym na wykazie osad opracowanym przez M. Pollakówne˛ (por. jw. przyp. 9), w którym zabrakło wielu obiektów osadniczo niesamodzielnych, a dostarczaj ˛acych tego typu s´wiadczen´.
Na ogóln ˛a liczbe˛ 408 słuz˙b nałoz˙onych na obiekty osadnicze, w pierwszym c´wierc´wieczu powstało ich 45 (11% wszystkich), w drugim 32 (8%), w trzecim 108 (27%), w czwartym 171 (42%), zas´ w ostatnim 52 czyli 12%. Tak wie˛c najbardziej intensywny rozwój słuz˙b miał miejsce w latach 1351-1375, był tez˙ dos´c´ pomys´lny w okresie 1326-1350, natomiast w pozostałych c´wierc´wieczach przebiegał dos´c´ słabo.
Tabela 3. Liczebny rozwój słuz˙b w poszczególnych rodzajach własnos´ci ziemskich w biskupstwie warmin´skim do kon´ca XIV w.
Rodzaje własnos´ci ziemskich Okres Razem 12 76 -1 30 0 13 01 -1 32 5 13 26 -1 35 0 13 51 -1 37 5 13 76 -1 40 0
maj ˛atki pruskie
maj ˛atki chełmin´skie duz˙e i o nieznanej wielkos´ci maj ˛atki chełmin´skie małe wsie chełmin´skie „łany wydzielone” we wsiach chełmin´skich 11 34 − − − 11 20 1 − − 53 8 3 1 43 95 43 6 2 25 24 15 9 1 3 194 120 19 4 71 Razem 45 32 108 171 52 408
Poniewaz˙, ogólnie bior ˛ac, liczba słuz˙b stale wzrastała, zas´ przypadki ich znoszenia wyste˛powały tylko sporadycznie, moz˙na przes´ledzic´ rozwój poten-cjału militarnego biskupstwa, traktuj ˛ac lata kon´cowe poszczególnych c´wierc´-wieczy jako etapy tego rozwoju. Bior ˛ac wie˛c za 100% liczbe˛ słuz˙b w 1400 r., moz˙na stwierdzic´, z˙e sto lat wczes´niej istniej ˛ace juz˙ wówczas słuz˙by sta-nowiły 11% stanu kon´cowego, w 1325 r. − 19%, w połowie XIV w. − 46%, natomiast w 1375 r. − 88%. Takz˙e i na tej podstawie moz˙na wie˛c łatwo zauwaz˙yc´, z˙e potencjał ten wzrastał nierównomiernie, a jego najwie˛kszy przyrost nast ˛apił w okresie 1351-1375.
Za istotny nalez˙y uznac´ problem udziału poszczególnych rodzajów osad-nictwa w powstawaniu nowych słuz˙b w kolejnych c´wierc´wieczach. Okazuje sie˛, iz˙ w pierwszym z tych okresów 34 słuz˙by (76% wszystkich, jakie wówczas utworzono) pochodziły z duz˙ych oraz o nieustalonej powierzchni maj ˛atków chełmin´skich, zas´ pozostałe 11 (24%) z maj ˛atków pruskich. W przedziale naste˛pnym najwie˛cej słuz˙b (20 − 63%) równiez˙ dostarczyły maj ˛atki
chełmin´skie, podczas gdy pruskie ponownie 11, co stanowiło tym razem 34% wszystkich w tym dwudziestopie˛cioleciu. Z kolei w okresie 1326-1350 te ostatnie zobowi ˛azane zostały do 53 słuz˙b (50%), obok nich „łany wydzielone” do co najmniej 43 (39%), natomiast duz˙e maj ˛atki chełmin´skie zaledwie do 8 słuz˙b (7%). W kolejnym c´wierc´wieczu (1351-1375) na maj ˛atki pruskie nałoz˙o-nych zostało 95 tego rodzaju zobowi ˛azan´ (56% całos´ci), na duz˙e maj ˛atki chełmin´skie 43 (25%), zas´ na „łany wydzielone” 25 (15%). Ostatni z ana-lizowanych okresów (1376-1400) charakteryzował sie˛ natomiast pojawieniem sie˛ 24 nowych słuz˙b w maj ˛atkach pruskich (46% wszystkich w tym c´wierc´-wieczu), 15 słuz˙b w maj ˛atkach chełmin´skich duz˙ych (29%) i 9 słuz˙b w małych (17%) oraz zaledwie 3 słuz˙by (6%) w „łanach wydzielonych”.
Jak z tego wynika, w dwóch pierwszych c´wierc´wieczach (1276-1325) dominuj ˛ac ˛a role˛ w dostarczaniu słuz˙b odgrywały na Warmii duz˙e maj ˛atki chełmin´skie, podczas gdy w póz´niejszych okresach ich znaczenie wyraz´nie zmalało na rzecz maj ˛atków pruskich i przejs´ciowo takz˙e „łanów wydzie-lonych”. Było to niew ˛atpliwie w znacznym stopniu spowodowane zahamowa-niem dopływu do Prus (a wie˛c i na Warmie˛) osadników z zewn ˛atrz, w tym takz˙e rycerstwa, w pierwszej połowie XIV w.11 Zjawisko to musiało
skła-niac´ władze biskupstwa do wie˛kszego wykorzystania ludnos´ci rodzimej w procesie budowania potencjału wojskowego tej krainy.
Bardzo istotne wydaje sie˛ równiez˙ ustalenie przestrzennego rozmieszczenia słuz˙b na obszarze biskupstwa. W przeszłos´ci dzieliło sie˛ ono na jednostki zwane komornictwami, których w cze˛s´ci biskupiej wyste˛powało siedem (bra-niewskie, orneckie, lidzbarskie, dobromiejskie, jezioran´skie, reszelskie i barczewskie), natomiast w cze˛s´ci kapitulnej dwa: pienie˛z˙nien´skie i olsztyn´-skie12. Ogólnie moz˙na było stwierdzic´, z˙e poszczególne komornictwa
do-starczały naste˛puj ˛acej liczby słuz˙b: braniewskie 20 (5% całos´ci), orneckie 17 (4%), lidzbarskie 45 (11%), dobromiejskie 58 (14%), reszelskie 60 (15%) i barczewskie 34 (8%), zas´ w komornictwach kapitulnych: pienie˛z˙nien´skie 32 (8%) i olsztyn´skie 79 (20%).
11 H. Ł o w m i a n´ s k i. Polityka ludnos´ciowa Zakonu Niemieckiego w Prusach i na Pomorzu. Gdan´sk 1947 s. 26.
12 Podział obszaru Warmii na komornictwa i ich zasie˛g został tu powtórzony za M. Pollakówn ˛a (jw.), która oparła sie˛ na danych z XVII-XVIII w., zawieraj ˛acych jednak niew ˛atpliwie odbicie stanu wczes´niejszego. W zwi ˛azku z tym nie wyste˛puje tu komornictwo fromborskie, wymieniane przez wielu historyków Warmii (por. np. A. S z o r c. Dominium warmin´skie 1243-1772. Przywilej i prawo chełmin´skie na tle ustroju Warmii. Olsztyn 1990 s. 32 n.
Tabela 4. Liczebny rozwój słuz˙b konnych w poszczególnych komornictwach biskupstwa warmin´skiego do kon´ca XIV w.
Komornictwo Okres Razem 12 76 -1 30 0 13 01 -1 32 5 13 26 -1 35 0 13 51 -1 37 5 13 76 -1 40 0 Braniewo Pienie˛z˙no Orneta Dobre Miasto Lidzbark Jeziorany Barczewo Reszel Olsztyn Nieustalone 13 15 13 4 − − − − − − 7 8 2 1 2 10 − − − 2 − 4 − 9 17 13 3 20 42 1 − 4 − 43 17 25 26 22 33 − − 1 2 1 9 11 5 18 4 1 20 32 17 58 45 59 34 60 79 4 Razem 45 32 109 170 52 408
Interesuj ˛ace moz˙e okazac´ sie˛ zagadnienie powstawania zobowi ˛azan´ do słuz˙b w poszczególnych komornictwach w kolejnych c´wierc´wieczach. W pierwszym z tych przedziałów czasowych najwie˛cej takich zobowi ˛azan´ na-łoz˙ono na posiadłos´ci ziemskie w komornictwie pienie˛z˙nien´skim, bo az˙ 15 na ogóln ˛a liczbe˛ 45, czyli 33% wszystkich, jakie wówczas powstały. Podobnie tez˙ dos´c´ liczne słuz˙by wprowadzono w tym czasie w komornictwie braniew-skim (13 − 29%) i tyle samo w orneckim. W drugim c´wierc´wieczu najwie˛cej słuz˙b utworzonych zostało w komornictwie jezioran´skim (10 − 31% wszyst-kich), przy czym braniewskie (7 słuz˙b − 22%) i pienie˛z˙nien´skie (8 słuz˙b − 25%) nadal zaliczały sie˛ do grupy przoduj ˛acych pod tym wzgle˛dem. W trze-cim dwudziestopie˛cioleciu najwie˛cej nowych słuz˙b pojawiło sie˛ w komor-nictwie olsztyn´skim (42, co daje 39%), natomiast w czwartym pierwsze miejsce zaje˛ło pod tym wzgle˛dem komornictwo dobromiejskie (43 słuz˙by − 25%), zas´ w ostatnim reszelskie (18 słuz˙b, czyli 35% w tym przedziale czasowym).
Z powyz˙szego zestawienia wyraz´nie wynika, z˙e proces wprowadzania zobowi ˛azan´ do słuz˙b rozpocz ˛ał sie˛ w biskupstwie od komornictw połoz˙onych
w zachodniej cze˛s´ci tej krainy i stopniowo przenosił sie˛ na jej s´rodkowe i wschodnie obszary. Łatwo moz˙na przy tym dostrzec s´cisły zwi ˛azek pomie˛dzy kierunkiem rozwoju tego zjawiska a przebiegiem procesów osadniczych na Warmii13.
Moz˙na równiez˙ ustalic´, kiedy tworzenie nowych słuz˙b odbywało sie˛ najintensywniej w poszczególnych cze˛s´ciach biskupstwa. W komornictwie braniewskim spos´ród wszystkich 20 słuz˙b, do jakich zobowi ˛azane zostały lez˙ ˛ace tam obiekty, az˙ 13 (65% całos´ci) powstało w pierwszym c´wierc´wieczu, pozostałe 7 (35%) w drugim, natomiast w póz´niejszych okresach nie pojawiły sie˛ na tym obszarze juz˙ z˙adne nowe słuz˙by. Podobna sytuacja zaistniała tez˙ w komornictwie orneckim, gdzie przed rokiem 1301 powstało az˙ 76% słuz˙b (13 spos´ród 17), jak równiez˙ w pienie˛z˙nien´skim, w którym w pierwszym c´wierc´wieczu wprowadzono 15 słuz˙b (47%), a w drugim 8 (25%). Natomiast w komornictwie lidzbarskim najwie˛kszy przyrost słuz˙b nast ˛apił w trzecim z omawianych okresów (17 na ogóln ˛a liczbe˛ 45 w tym komornictwie, czyli 38%). Tak samo było w olsztyn´skim, gdzie powstało ich wówczas 42 na 79 wszystkich, co stanowiło tam 53%. Z kolei w c´wierc´wieczu 1351-1375 najwie˛kszy odsetek swoich słuz˙b wytworzyły komornictwa: dobromiejskie − 43 na ogóln ˛a liczbe˛ 58 (74%), barczewskie − 26 na 34 (76%) i jezioran´skie − 25 na 59 (42%). Po 1375 r. sporo nowych słuz˙b pojawiło sie˛ juz˙ tylko w komornictwie reszelskim, w którym wprowadzono ich wówczas 18 na ogóln ˛a liczbe˛ 60, czyli 30% wszystkich. Równiez˙ i w tym aspekcie widac´ wyraz´nie, z˙e tworzenie słuz˙b było bezpos´rednio zwi ˛azane z akcj ˛a kolonizacyjn ˛a, która najwczes´niej rozwine˛ła sie˛ w zachodnich cze˛s´ciach dominium, obejmuj ˛ac w ci ˛agu XIV w. kolejno tereny połoz˙one w jego centrum i na wschodzie. Nalez˙y sie˛ jednak liczyc´ z tym, z˙e wiele spos´ród owych zobowi ˛azan´ mogło funkcjo-nowac´ w praktyce na długo przed ich utrwaleniem w dokumentach. Odnosi sie˛ to zwłaszcza do wschodnich, puszczan´skich terenów Warmii, zasiedlonych głównie przez autochtoniczn ˛a ludnos´c´ prusk ˛a.
Zaprezentowane wyz˙ej wyniki badan´ nad liczebnos´ci ˛a słuz˙b konnych w biskupstwie warmin´skim pozwalaj ˛a na przybliz˙one okres´lenie wielkos´ci wojsk, jakimi dysponowało ono w pocz ˛atkach XV w. Jest to niew ˛atpliwie minimalna liczba zbrojnych, któr ˛a władze tej krainy mogły wystawic´ na wypadek wojny. Do tej grupy dochodziły bowiem jeszcze kontyngenty wysyłane przez 12 warmin´skich miast oraz ludzie z osad o charakterze wiejskim nie obje˛ci indywidualnymi zobowi ˛azaniami. Zaliczyc´ do nich nalez˙y zwłaszcza mie-13 Ogóln ˛a charakterystyke˛ osadnictwa warmin´skiego podaje m. in. J. Powierski (Pan´stwo krzyz˙ackie w Prusach. Rys historyczny. W: Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. T. 1. Warszawa 1981 s. 106-113).
szkan´ców wsi chełmin´skich. Jak bowiem wynika z zapisu sporz ˛adzonego w 1435 r., w owym czasie ogół sołtysów i cze˛s´c´ chłopów z tych wsi była „według starego zwyczaju” poci ˛agana do konnej słuz˙by wojskowej14. Nie
jest jednak wiadome, kiedy ta zasada sie˛ utrwaliła na Warmii. Zapewne nast ˛apiło to w wyniku zwie˛kszonego zapotrzebowania na s´wiadczenia woj-skowe od tamtejszej ludnos´ci w obliczu wzrastaj ˛acego zagroz˙enia wojennego ze strony Polski i Litwy. Mogło to wie˛c miec´ miejsce dopiero w ci ˛agu XV w., podczas gdy wczes´niej władze biskupstwa starały sie˛ uzyskiwac´ od wsi chełmin´skich głównie korzys´ci materialne. Dlatego w dokumentach lokacyjnych wydawanych dla tej grupy osad do kon´ca XIV stulecia bardzo rzadko nakładały one na sołtysów zobowi ˛azania do konnej słuz˙by wojskowej, o ile nie towarzyszyły temu dodatkowe nadziały gruntu, stanowi ˛ace jedn ˛a z form „łanów wydzielonych”15.
Z cał ˛a pewnos´ci ˛a warmin´scy zbrojni pełni ˛acy konne słuz˙by znalez´li sie˛ w 1410 r. pod Grunwaldem w składzie chor ˛agwi biskupiej i kapitulnej oraz wystawionej przez Braniewo16. Jes´li chodzi o chor ˛agiew kapituln ˛a,
for-mowali j ˛a niew ˛atpliwie mieszkan´cy komornictw pienie˛z˙nien´skiego i olsztyn´-skiego, zobowi ˛azani − jak wynika z wyz˙ej przedstawionych wyliczen´ − w sumie do 111 słuz˙b. Było ich wie˛c zapewne zbyt mało, aby stworzyc´ pełn ˛a chor ˛agiew. Dlatego znalez´li sie˛ w jej składzie takz˙e zacie˛z˙ni, o czym wspomniał w swoim dziele Jan Długosz17. Autor ten nie wymienił ich
nato-miast przy opisie chor ˛agwi biskupiej. Tworzyli j ˛a zbrojni z pozostałych siedmiu warmin´skich komornictw obci ˛az˙eni co najmniej 283 słuz˙bami, co musiało w zupełnos´ci wystarczac´ do sformowania tego oddziału.
Ogólnie moz˙na stwierdzic´, iz˙ owych 408 słuz˙b ziemskich, którymi dysponowały władze biskupstwa warmin´skiego, stanowiło znaczny potencjał
14 P t a k, jw. s. 12.
15 W zwi ˛azku z tym nie wydaje sie˛ trafne ustalenie, którego dokonał w swojej pracy A. Szorc (jw. s. 169) analizuj ˛ac dokument lokacyjny dla załoz˙onej w 1300 r. przez kapitułe˛ katedraln ˛a wsi Tolkowiec i uznaj ˛ac jednoczes´nie zawarte tam postanowienia za typowe dla tego rodzaju lokacji. Stwierdził mianowicie, iz˙ zamieszczone w tym dokumencie okres´lenie „saluo seruicio” (Codex diplomaticus Warmiensis Bd. 1 nr 109) oznacza obowi ˛azek słuz˙by wojskowej sołtysa i jego spadkobierców. Tymczasem sformułowanie to najpewniej dotyczyło innego rodzaju słuz˙by, polegaj ˛acej na s´wiadczeniu robocizny. Tak zostało to zinterpretowane przez wydawców kodeksu, którzy w niemieckim reges´cie owego dokumentu oznaczyli te˛ słuz˙be˛ terminem „Scharwerk” (t a m z˙ e s. 66). Podobnie tez˙ w indeksie na kon´cu tomu (s. 599) omawiana słuz˙ba została zaliczona do grupy s´wiadczen´ okres´lanych jako „seruicium rusticale” (niem. „bäuerliches Scharwerk”) w przeciwien´stwie do wyste˛puj ˛acego w innych wypadkach poje˛cia „seruicium equi” (niem. „die Stellung eines Reiters zur Kriege”).
16 J. D ł u g o s z. Banderia Prutenorum. Wyd. K. Górski. Warszawa 1958 s. 159, 215, 243.
w skali całego pan´stwa krzyz˙ackiego. Zbrojni sprawuj ˛acy te słuz˙by tworzyli niew ˛atpliwie trzon kontyngentów wojskowych, którymi te władze zasilały armie˛ krzyz˙ack ˛a, jak to miało miejsce we wspomnianej wyz˙ej bitwie pod Grunwaldem18.
DIE ZAHLENMÄßIGE STÄRKE DER MILITÄRISCHEN KAVALLERIEDIENSTE IM BISTUM ERMLAND
BIS ZUM ENDE DES 16. JAHRHUNDERTS Z u s a m m e n f a s s u n g
Aufgabe des Artikels ist die Bestimmung der zahlenmäßigen Stärke der Heere, über die das Bistum Ermland zu Beginn des 15. Jahrhunderts verfügte. Die Untersuchung dieses Problems ermöglicht. Die Stärke der im Krieg von 1410 auf seiten des Kreuzritterordens kämpfenden ermländischen Truppen festzustellen. Als Berechnungsgrundlage dienten die Schenkungen von Ländereien und die Lokationen von Zinsdörfern, die von den ermländischen Behörden zum Militärdienst verpflichtet wurden. Durch Zusammenstellung dieser Verpflichtungen (als Anhang der Arbeit beigefügt) konnte festgestellt werden, daß die Bewohner von Ermland 408 individuell aufgestellte Kavalleriedienste erbringen mußten, welche die Grundlage des militärischen Potentials dieses Landes bildeten. Die Einteilung der Zeit, in der diese Dienste eingeführt waren (1282-1400), in Vierteljahrhunderte ermöglichte eine genauere Untersuchung der Dynamik ihrer Entwicklung. Es stellte sich heraus, daß der größte Zuwachs derartiger Verpflichtungen in den Jahren 1351-1375 verzeichnet werden konnte. Räumlich gesehen, vollzog sich dieser Prozeß am frühesten im westlichen Teil des Bistums, danach verschob er sich allmählich gen Osten, was eng mit der Richtung der Kolonisierung der ermländischen Gebiete verbunden war. Im Jahre 1410 stellten die ermländischen Ritter sowie die pruzzischen Freien und einige Schulzen von
18 Nalez˙y podkres´lic´ niezwykle trafne oszacowanie przez F. Benninghovena liczebnos´ci wojsk tworzonych z posiadłos´ci ziemskich na Warmii, niemal dokładnie pokrywaj ˛ace sie˛ z wynikami badan´ zaprezentowanych w niniejszej pracy. Natomiast musi budzic´ powaz˙n ˛a w ˛atpliwos´c´ ustalenie przez niego w cytowanym dziele (Die Gotlandfeldzüge s. 443) liczby zbrojnych powołanych w ten sam sposób pod bron´ w biskupstwie pomezan´skim na 400 osób, z czego 320 do słuz˙by w polu, co stanowiłoby 80% sił warmin´skich. Tymczasem oba dominia znacznie róz˙niły sie˛ pod wzgle˛dem powierzchni i potencjału ludnos´ciowego. Albowiem biskupstwo pomezan´skie, maj ˛ace ok. 1200 km2 powierzchni, posiadało 6 miast, 36 maj ˛atków rycerskich i 81 wsi (por. M. R o m a n. Osadnictwo i stosunki własnos´ciowe w Pomezanii biskupiej od kon´ca XIII do połowy XV wieku. „Zapiski Historyczne” 37:1972 z. 1 s. 25-53), podczas gdy warmin´skie obejmowało 3,5 raza wie˛kszy obszar, miało 2 razy wie˛cej miast, 2,5 raza wie˛cej wsi, trzykrotnie wie˛cej maj ˛atków rycerskich oraz bogat ˛a siec´ małych posiadłos´ci ziemskich, daj ˛acych szczególnie liczne słuz˙by. Nie ulega wie˛c w ˛atpliwos´ci, z˙e równiez˙ i potencjał militarny obu tych biskupstw znacznie sie˛ róz˙nił na korzys´c´ Warmii. Dokładne wyjas´nienie tej sprawy wymaga jednak szczegółowych badan´.
Dörfern des Kulmer Rechts, die den über 400 individuellen Verpflichtungen zum militärischen Kavalleriedienst nachkommen mußten, den wichtigsten Teil der Streitkräfte des Bistums. Zusammen mit den Kontingenten aus den Städten und den angeworbenen Söldnern gehörten sie 1410 zu den drei Bannern (des Bisschofs, des Domkapitels und der Stadt Braunsberg), die in der Schlacht bei Tannenberg (Grunwald) kämpften.
ANEKS
Wykaz zobowi ˛azan´ do konnej słuz˙by wojskowej nałoz˙onych na posiadaczy własnos´ci ziemskiej
na terenie Warmii do kon´ca XIV w.
Lp. Rok Nr dok. Nazwa Ko- mor- nic-two Typ włas-nos´ci Po-
wierzch-nia Słuz˙by Uwagi niemiecka polska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1282 ” ” 1284 ” ” ” 1285 1287 1289 I 59 I 60 I 62 I 64 I 65 I 66 I 67 I 70 I 76 I 79 Perwilten Peythunen Krickhausen Tüngen Kirschienen Palten Daretenhof Schöndamerau Kl. Tromp Kapkeim Kalkstein Kl. Klaussitten Elditten Perwilty Pajtuny Krzykały Bogatyn´skie Kiersiny Posady Darocin D ˛abrowa Tr ˛abki Kabikiejmy Wapnik Kłusity M. Ełdyty P P Or P P Br DM Or P Or m.ch. ” m.pr. m.ch. ” ” m.pr. m.ch. m.pr. m.ch. 2 pługi ? 50 ł. ? ? ? ? 60 ł. ? 110 ł. 1 (p) 2 (p) 3 (p) 2 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 2 (p) 3
11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 1289 ” 1290 ” ” 1291 1292 ” 1294 1296 I 81 I 83 I 84 I 85 I 86a I 88 I 89 I 90 I 93 I 95 Basien Woynitt Wusen Stigehnen Schillgehnen Klopchen Nallaben Regitten Knopen Lemitten Schwenkitten Fehlau Baz˙yny Wojnity Osetnik Stygajny Szyleny Chłopki Nałaby Rogity Knopin Limity S´wie˛kity Wielewo Or P P Br P Br DM Or Or Br m.ch. ” m.pr. m.ch. ” m.ch. m.pr. ” m.ch. ” 110 ł. 100 ł. ? 60 ł. ? ? ? ? ? ? 3 4 1 (p) 2 1 (p) 1 2 (p) 1 (p) 1 1
słuz˙ba z kusz ˛a 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. ” 1297 ” ” ” 1298 1300 1301 1305 ” I 96 I 98 I 101 I 102 I 103 I 105 I 110 I 111 I 131 I 135 Tiedmannsdorf Födersdorf Rautenberg Gr. Tromp Regerteln Kurau Schafsberg Stabunken Schönau Demuth Modlainen Anticken Chrus´ciel Piórkowo Wierzno Tr ˛aby Rogiedle Kurowo Br. Baranówka Stabonity Jarze˛biec Demity Modliny Antyki Br Br Br DM Br Br P P J P ” ” ” ” ” ” m.pr. m.ch. ” ” 100 ł. 90 ł. ? 100 ł. 40 ł. 26 ł. ? 40 ł. ? 13 ł. 2 3 1 1 1 1 1 (p) 1 2 (p) 1 (p) 31. 32. 33. 34. 35. 1306 1307 ” 1308 ” I 138 I 139 I 140 I 141 I 145 Scharnigk Modlainen nieustalona Gedauten Waldensee Z˙ardeniki Modliny nieustalona Gieduty Piszewo J J ? P J ” m.pr. m.ch. ” m.ch. 25 ł. 3 r. 6 ł. 10 ł. 50 ł. 1 1 (p) 1 1 (p) 2
36. 37. 38. 39. 40. 1308 ” 1309 1310 ” I 146 I 148 I 151 I 153 I 155 Wangst Modlainen nieustalona Bludau Konitten W ˛agsty Modliny nieustalona Błudowo Konity J J Br Br L m.ch. m.pr. m.ch. m.ch. m.ch. 25 ł. 2 r. 10 ł. 64 ł. 25 ł. 1 1 (p) 1 2 1 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. ” 1311 1312 1315 ” 1317 1318 1319 1320 ” I 157 I 161 I 164 I 173 I 174 I 183 I 184 I 192 I 200 I R 300 Heinrichsdorf Sadlucken Komainen Podlechen Makohlen nieustalona Thegsten nieustalona Ditrichsdorf Drewenz Je˛drychowo Sadłuki Kumajny Podlechy nieustalona nieustalona Rokitnik nieustalona Biała Wola Drwe˛ca Br Br P P J ? L DM Or P ” m.pr. ” m.ch. m.pr. ” ” ” m.ch. m.pr. 100 ł. 8 ł. ? 22 ł. 10 ł. 2 r. 2 r. 2 r. 30 ł. ? 2 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 2 (p) 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. ” 1321 1322 1323 1326 1331 1335 ” ” ” I 201 I 208 I 211 I 213 I 231 I 254 I 270 ” ” ” Parlack Scharnigk Grünheide Agstein Ciesze˛ty nieustalona Kl. Bertung ” ” ” Pierławki Z˙ardeniki Lejławki Augustyny Sonnenfeld nieustalona Bart ˛az˙ek ” ” ” Br J Or P P Ba Ol ” ” ” m.ch. ” ” m.pr. w.ch. m.pr. m.pr. ” ” ” 15 ł. 25 ł. 21 ł. 6 ł. 30 ł. 4 r. 4 ł. ” ” ” 1 1 1 1 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) słuz˙ba z 3 łanów
61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 1336 1337 ” ” 1338 ” 1339 ” ” 1340 I R 436 I 270 I 282 I 287 I 290 I 292 I 297 I R 463 I 299 I R 471 Plössen Kl. Bertung nieustalona ” Komienen Tollnigk Schellen Tornienen Molditten Thegsten Ples´no Bart ˛az˙ek nieustalona ” Kominki Tolniki Małe Ryn Reszelski Tarniny Małdyty Rokitnik R Ol Ba R R R R R R L w.ch. m.pr. m.ch. m.pr. w.ch. w.ch. ” ” ” m.pr. 43 ł. 4 ł. 10 ł. 4 r. 50 ł. 40 ł. 62 ł. 38 ł. 17 ł. 2 r. 1 (p) 1 (p) 1 2 (p) 1 (p) 2 (p) 1 (p) 4 (p) 2 (p) 1 (p) słuz˙ba z 3 łanów słuz˙ba z 3 łanów kaz˙da sł. z 3 ł. słuz˙ba z 2 ł. kaz˙da sł. z 2 ł. ” 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. ” ” ” ” 1341 ” ” ” ” ” I 304 I 305 I 306 I 310 I 270 ” ” II 4 II 5 II 8 Weissensee nieustalona ” ” Kl. Bertung ” ” Sperwatten Warlack Worplack Biel nieustalona ” ” Bart ˛az˙ek ” ” Zare˛by Worławki Worpławki R R R L Ol ” ” L DM R ” m.ch. w.ch. m.ch. m.pr. ” ” w.ch. ” m.ch. 4 r. 6 ł. 28 ł. ? 4 ł. ” ” 16 ł. 35 ł. 15 ł. 1 (p) 1 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 4 (p) 1 słuz˙ba z 6 ł. kaz˙da sł. z 3 ł. kaz˙da sł. z 2 ł. 81. 82. 83. 84. 85. ” ok. 1342 1342 1343 1344 II 9 II 320 II 14 II 23 II 32 Perwangen Tollnigk Sperlings Betnitten nieustalona Pierw ˛agi Tolniki Wielkie Wróblik Biegonity nieustalona J J L L R ” w.ch. m.pr. m.ch. m.ch. 25 ł. 51 ł. 8 ł. 13 ł. 6 ł. 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 słuz˙ba z 3 ł.
86. 87. 88. 89. 90. 1345 ” ” ” 1346 II 44 II 45 II 46 II 53 II 58 nieustalona Altkirch Kunkendorf Jonkendorf Knipstein nieustalona Praslity Kalis Jonkowo Knipy ? DM J Ol L m.pr. ” w.ch. ” m.ch. 4 ł. 4 r. 33 ł. 60 ł. 6 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) słuz˙ba z 6 ł. ” 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 61 II 64 ” ” ” II 65 II 70 ” II 72 II 79 Kabienen Gotken ” ” ” nieustalona Kl. Bertung ” Heinrichsdorf Potritten Kabiny Gotki ” ” ” nieustalona Bart ˛az˙ek ” Wojkowo Potryty R Ol ” ” ” J Ol ” R J m.pr. ” ” ” ” m.pr. ” ” w.ch. m.pr. 5 ł. ” ” ” ” 6 ł. 4 ł. ” 46 ł. 2 r. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) słuz˙ba z 6 ł. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. ” 1347 ” ” 1348 ” ” ” ” ” II 82 II 90 II 91 II 92 II 107 II 108 II 109 ” ” ” Soritten Stabunken ” ” Walkeim Hermansdorf Kl. Bertung ” ” ” Suryty Stabunity ” ” Wilkiejmy Cegłowo Bart ˛az˙ek ” ” ” L P ” ” J Ol Ol ” ” ” m.ch. m.pr. ” ” ” m.ch. m.pr. ” ” ” 20 ł. 3 ł. 6 ł. 3 ł. 5 ł. 10 ł. 4 ł. ” ” ” 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p)
111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 1348 ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 109 ” II 110 ” ” ” ” ” II 111 II 112 Kl. Bertung ” Leinau ” ” ” ” ” Gronitten nieustalona Bart ˛az˙ek ” Linowo ” ” ” ” ” Gronity nieustalona Ol ” ” ” ” ” ” ” ” ” m.pr. ” ” ” ” ” ” ” ” ” 4 ł. ” ” ” ” ” ” ” 10 ł. 10 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 2 (p) 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. ” ” ” ” ” ” 1349 ” ” ” II 113 II 124 ” ” ” II 125 II 128 II 133 II 138 II 139 Mondken Darethen ” ” ” Köslienen Peterswalde Polpen Blumenau Klotainen M ˛atki Dorotowo ” ” ” Kiez´liny Piotraszewo Połapin Czarny Kierz Klutajny ” ” ” ” ” ” DM L L J ” ” ” ” ” w.ch. m.pr. w.ch. ” ” 6 ł. 5 ł. ” ” ” 30 ł. 6 ł. 30 ł. 60 ł. 35 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) 2 (p) 7 (p) 5 (p) słuz˙ba z 8 ł. 2 słuz˙by z 6 ł.
7 „equites prutheni” po 2 łany 5 „equites” jw. 131. 132. 133. 134. 135. ” ” ” 1350 ” II 141 II 151 II 46 II 155 II 156 Maraunen Darethen Kunkendorf Deppen Waltersmühl Maruny Dorotowo Kalis nieustalona Konradowo Ba Ol J DM ” m.ch. m.pr. w.ch. m.ch. w.ch. 50 ł. 10 ł. 14 ł. 15 ł. 60 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 2 (p) sł. z 6 ł. (powie˛kszenie wsi − zob. poz. 88)
136. 137. 138. 139. 140. 1350 ” 1351 1352 ” II 159 II 162 II 169 II 174 II 175 Penglitten Gr. Bertung nieustalona Gr. Buchwalde Senkitten Pe˛glity Bart ˛ag nieustalona Bukwałd Se˛kity Ol ” R Ol L w.ch. ” m.pr. m.ch. m.ch. 15 ł. ? 2 ł. 46 ł. 10 ł. 1 (p) 1 1 (p) 1 1 słuz˙ba z 4 ł. słuz˙ba z 8 ł. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. ” ” ” 1353 ” ” ” ” ” ” II 176 II 184 II 185 II 194 ” II 196 II 198 II 199 II 200 II 201 nieustalona Zehnhuben Göttkendorf Gronitten ” Kranz Battatron Scharnigk Ottendorf nieustalona Polleiken nieustalona Kostrzewy Gutkowo Gronity ” Kre˛sk Barcikowo Z˙ardeniki Radosty nieustalona Polejki R J Ol ” ” Ol DM ” R Ol m.pr. m.ch. w.ch. m.pr. ” m.ch. m.pr. m.ch. m.pr. m.ch. 3 ł. 10 ł. 68 ł. 6 ł. ” 7 ł. 3 ł. 100 ł. 7 ł. 10 ł. 1 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) 1 słuz˙ba z 8 ł. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 1354 ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 204 II 207 II 208 II 211 II 212 ” ” ” ” ” Bössau Altkirch ” Rosenau Kainen ” ” ” ” ” Biesowo Praslity ” Róz˙nowo Kajny ” ” ” ” ” J DM ” Ol ” ” ” ” ” ” ” m.pr. ” m.ch. m.pr. ” ” ” ” ” 60 ł. 4 ł. 3 ł. 62 ł. 4 ł. ” ” ” ” ” 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p)
161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 1354 ” 1355 ” ” ” ” ” 1357 ” II 212 II 215 II 219 II 220a II 221 II 223 II 225 II 226 II 251 ” Kainen Fehlau Walkeim Potritten Lichtenhagen Parkitten Kl. Gamerken Plausen Gauden Gotken Gedilgen ” Kajny Wielewo Wilkiejmy Potryty Ustnik Parkity Gamerki Małe Paluzy Gaudyny Gotki nieustalona ” Ol J ” ” Ol R P Ol P ” m.pr. m.ch. ” ” m.pr. w.ch. m.ch. m.pr. ” ” 4 ł. 40 ł. 13 ł. 4 ł. 8 ł. 81 ł. 20 ł. 5 ł. 5 ł. ” 1 (p) 2 1 (p) 1 2 (p) 3 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) jedna sł. z 6 ł., dwie z 8 ł. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. ” ” ” 1358 ” ” ” ” 1359 ” ” II 254 ” II 266 II 267 II 268 II 269 II 271 II 275 II 278 ” nieustalona ” Fleming nieustalona ” Lekitten Thegsten Lossainen Kinzkeim ” nieustalona ” Fr ˛aczki nieustalona ” Lekity Rokitnik Łe˛z˙any Droszewo ” J ” ” L ” J L R J ” ” ” m.ch. ” ” m.pr. ” ” ” ” 4 ł. ” 50 ł. 15 ł. 60 ł. 4 ł. 5 ł. 6 r. 5 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 1 1 (p) 2 (p) 2 (p) 1 (p) 181. 182. 183. ” ” ” II 280 II 290 II 294 Kabienen Trinkhaus Wonnenberg Kabiny Tre˛kus Studzianka R Ol J w.ch. m.ch. ” 77 ł. 130 ł. 40 ł. 6 (p) 4 (p) 1 36 ł. dla „equites”
184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 1359 ” ” ” ” ok. 1360 ” II 295 II 299 ” ” ” II 304 II 306 Bleichenbarth Kattreinen ” ” ” Schwengen Damerau Bartniki Kojtryny ” ” ” Swajnie D ˛abrowa L J ” ” ” L R m.ch. m.pr. ” ” ” ” w.ch. 20 ł. 6 ł. ” ” ” 24 ł. 30 ł. 2 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 4 (p) 2 (p) 8 ł. za 2 słuz˙by 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 1361 ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 308 II 311 ” ” ” ” ” ” ” ” Kattmedien Kapkeim ” ” ” ” ” ” ” ” nieustalona Kabikiejmy ” ” ” ” ” ” ” ” R DM ” ” ” ” ” ” ” ” m.ch. m.pr. ” ” ” ” ” ” ” ” 15. ł 4 ł. ? ? 4 ł. ” ” ” ” ” 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 201. 202. 203. 204. 205. 206. 207. 208. ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 315 ” ” ” ” ” ” ” nieustalona ” ” ” ” ” ” ” nieustalona ” ” ” ” ” ” ” L ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” ” 8 ł. 4 ł. ” ” 6 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p)
209. 210. 1361 ” II 316 II 318 Kleiditten Altkirch Klejdyty Praslity L DM m.pr. w.ch. 3 ł. 70 ł. 1 (p) 8 (p) 10 „equites”, w tym 2 sł. zapisane wczes´niej − por. poz. 87, 152 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. ” 1362 ” ” 1363 ” ” ” ” ” II 319 II 329 II 330 II 333 II 338 ” ” ” ” ” Ballingen Schwuben Reichsen Skaibotten Schwuben ” ” ” ” ” Bał ˛ag Swobodna Rejsy Skajboty Swobodna ” ” ” ” ” Ol DM L OL DM ” ” ” ” ” m.pr. m.ch. ” ” m.pr. ” ” ” ” ” 8 ł. 5 ł. 8 ł. 60 ł. 3 ł. 6 ł. 3 ł. ” ” ” 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) 2 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. ” ” 1364 ” ” ” ” ” ” ” II 349 II 351 II 355 II 357 II 358 ” ” ” ” ” Dongen Robaben Schwedhöfen Hirschberg ” ” ” ” ” ” D ˛agi Robawy S´widówka Jedzbark ” ” ” ” ” ” Ol R R Ba ” ” ” ” ” ” m.ch. w.ch. m.pr. m.ch. m.pr. ” ” ” ” ” 12 ł. 53 ł. 3 ł. 10 ł. 4 ł. ” ” 8 ł. 4 ł. 8 ł. 1 1 (p) 1 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 1 (p) 2 (p) sł. z 6 ł.
231. 232. 233. 234. 235. 236. 237. 238. 239. 240. 1364 ” ” ” ” ” ” ” ” ” II 358 ” II 359 ” ” II 361 II 365 II 369 II 370 II 371 Hirschberg ” Kaplitainen ” ” Mokainen Grossendorf Neuendorf Soweiden Lekitten Debrong Jedzbark ” Kaplityny ” ” Mokiny Wielochowo N. Wies´ Wielka Zawidy Lekity Dobr ˛ag Ba ” ” ” ” ” L L R J Ba m.pr. ” ” ” ” w.ch. w.ch. w.ch. ” m.ch. m.pr. 4 ł. ” ” ” ” 40 ł. 44 ł. 36 ł. 54 ł. 6 ł. 14 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 1 (p) 1 3 (p) sł. z 4 ł.
1 sł. dla obu sołtysów naprzemian 241. 242. 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. ” ” ” ” 1365 ” ” ” 1366 ” II 372 II 373 II 376 II 377 II 380 II 382 II 383 II 386 II 395 II 396 Kroplainen Kirschdorf Kerschen Truchsen Potritten Thegsten Battatron Rothfliess nieustalona Ankendorf Krupoliny Kiersztanowo Kierz Troksy Potryty Rokitnik Barcikowo Czerwonka nieustalona Jankowo ” J L R J L DM J R DM ” m.ch. m.pr. ” m.ch. ” w.ch. m.ch. m.pr. m.ch. 22 ł. 110 ł. 5 ł. 4 ł. 11 ł. 5 ł. 44 ł. 40 ł. 3 ł. 32 ł. 4 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 1 1 (p) 1 z 9 ł. 3 sł. (w tym 1 wczes´niej-sza − por. poz. 147)
251. 252. 253. ” ” ” ” II 396 ” Gradtken Eschenau nieustalona Gradki Jesionowo nieustalona ” DM ” ” m.ch. ” 40 ł. 40 ł. 30 ł. 1 1 1
254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 1366 1367 ” 1369 ” 1371 1374 II 406 II 418 II 419 II 431 II 435 II 447 II 487 Nickelsdorf Sapuhnen Daumen Sauerbaum Jadden nieustalona Pathaunen Nikielkowo Sapuny Tumiany Zerbun´ Gady nieustalona Pajtuny Ol Ba ” J Ba J Ol m.ch. ” m.pr. m.ch. w.ch. m.ch. m.ch. 30 ł. 10 ł. 5 ł. 32 ł. 44 ł. 16 ł. 30 ł. 1 1 (p) 1 (p) 4 (p) 1 (p) 1 1 (p) 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270. ” ” ” ” ” 1375 ” 1376 ” ” ” II 488 ” ” ” II 511 II 512 III 18 III 20 III 22 Gulben Sambien Russen Kl. Purden ” Daumen Patricken Galitten Kerschdorf nieustalona Łabe˛dz´ Z ˛abie Rus´ Purdka ” Tumiany Patryki Gajlity Kiersnowo nieustalona ” ” ” ” ” Ba Ol L L DM m.pr. ” ” ” ” ” m.ch. m.pr. w.ch. m.ch. 6 ł. ” 3 ł. 4 ł. 5 ł. 4 ł. 10 ł. 12 ł. 20 ł. 17 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 1 tymczasowo pilnowanie pszczół zamiast sł. wojsk. ” ” ” 271. 272. 273. 274. 275. 276. ” ” 1377 1378 ” 1379 III 26 III 28 III 41 III 53 III 58 III 75 Mengen Walkeim Korbsdorf Leissen Polkeim Voigtsdorf ” Wilkiejmy Karkajmy Łajsy Polkajmy Wójtowo L J Or Ol J ” m.pr. m.ch. ” ” w.ch. m.ch. 3 ł. 8 ł. 35 ł. 8 ł. 40 ł. 8 ł. 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 3 (p) 1 kaz˙da sł. z 3 ł.
277. 278. 279. 280. 1379 ” ” ” III 75 III 76 III 77 III 78 Bartelsdorf Kirschbaum Sauerbaum Ramsau Kl. Köllen Bartołty Kierzbun´ Zerbun´ Ramsowo Kolenko Ba J J R m.ch. ” ” ” 90 ł. 66 ł. 70 ł. 40 ł. 2 1 1 1 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. ” 1380 ” 1381 ” 1382 ” ” 1384 ” III 79 III 93 III 100 III 111 III 124 III 142 ” ” III 175 III 177 Kudippen Preiwils Martinsdorf Odritten nieustalona Thegsten ” ” Krossen Klotainen Kudypy Prejłowo Marcinkowo Odryty nieustalona Rokitnik ” ” Krosno Klutajny Ol ” ” Ba L L ” ” Or J ” ” ” ” m.ch. m.pr. ” m.ch. ” ” 6 ł. 30 ł. 15 ł. 7 ł. 9 ł. 2 ł. 2 ½ ł. 4 ł. 28 ł. 35 ł. 1 1 1 1 (p) 1 2 (p) 2 (p) 1 (p) 1 1 sł. cie˛z˙kozbrojna 291. 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 1386 ” 1388 1391 ” ” ” ” ” 1392 III 190 III 205 III 221 III 249 ” III 252 ” ” ” III 256 Glanden Teistimmen Rochlack nieustalona ” Lossainen ” ” Ottern Nerwigk Gl ˛ady Tejstymy Rukławki nieustalona ” Łe˛z˙any ” ” Otry Nerwik P J J R ” ” ” ” ” Ba ” ” ” m.pr. ” ” ” ” ” ” 14 ł. 6 ł. 5 ł. 5 ł. 10 ł. 5 ł. ” ” 15 ł. 12 ł. 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 3 (p) 2 (p)
301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 1393 ” 1395 ” ” ” 1397 1400 III 276 III 277 III 307 ” ” ” III 322 III 347 Walkeim nieustalona Kabienen ” ” ” nieustalona ” Wilkiejmy nieustalona Kabiny ” ” ” nieustalona ” J ? R ” ” ” ” ” m.pr. m.ch. m.pr. ” ” ” m.ch. m.pr. 4 ł. 30 ł. 6 ł. ” ” ” 30 ł. 20 ł. 1 (p) 1 1 (p) 1 (p) 1 (p) 1 (p) 2 2 (p)
Zapisy tworz ˛ace niniejszy wykaz zostały ułoz˙one w porz ˛adku chronologicznym zgodnie z kolejnos´ci ˛a dokumentów w wydawnictwie Codex
diplomaticus Warmiensis (Bd. 1-3) stanowi ˛acych podstawe˛ do uzyskania danych zamieszczonych w tym zestawieniu. Kaz˙dy zapis posiada naste˛puj ˛ac ˛a
zawartos´c´:
a) liczba porz ˛adkowa;
b) rok wydania dokumentu, zazwyczaj identyczny z rokiem utworzenia słuz˙by; c) numer tomu i dokumentu w kodeksie;
d) niemiecka nazwa obiektu osadniczego uz˙ywana do 1945 r.; e) współczesna nazwa tego obiektu;
f) komornictwo, do którego nalez˙ał obiekt; okres´lenie przynalez˙nos´ci do komornictwa dokonywane było zazwyczaj na podstawie ustalen´ M. Pollaków-ny (Osadnictwo s. 130-156), zas´ nazwy tych jednostek oznaczono skrótami: Ba − barczewskie, Br − braniewskie, DM − dobromiejskie, J − jezioran´skie, L − lidzbarskie, Ol − olsztyn´skie, Or − orneckie, P − pienie˛z˙nien´skie, R − reszelskie;
g) typ własnos´ci − zastosowano skróty: m. pr. − maj ˛atek pruski, m. ch. − maj ˛atek chełmin´ski, w. ch. − wies´ chełmin´ska; h) powierzchnia nadania w łanach (ł.) lub radłach (r.);
i) liczba słuz˙b, znakiem (p) oznaczono słuz˙by, które mieli s´wiadczyc´ Prusowie; j) uwagi.
