Keferstein, Halina
Napływ literatury polskiej na
Warmię i Mazury w XIX i na
początku XX wieku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-4, 281-286
H a lin a Kefe rstein
NA PŁY W LITERATURY POLSKIEJ N A WARMIĘ I MAZURY
W X IX I N A POCZĄTKU X X WIEKU
P ro b le m y książk i w y tw a rz a n e j i g ro m ad z o n ej n a .terenie W arm ii i M azur in te res o w a ły b ad aczy w ró ż n y m sto p n iu , zasięgu i zakresie. N a jstars ze d r u k a rs tw o ty c h te re n ó w zostało z ap re ze n to w an e w fu n d a m e n ta ln e j m o n o g r a f i i 1 o p ra co w a n e j przez Alodię K aw eck ą -G ry c zo w ą i K r y s ty n ę K o ro tajo w ą, k tó ra ró w n ież w y d a ła osobno p racę pośw ięconą b ra n ie w s k ie j oficynie d r u k a rs k ie j z. D ru k a rz o m i z b ie rac tw u k sią g n a W arm ii i M a z u ra c h pośw ięcili u w a g ę W ła d y sła w C h o jn ack i i T ad eu sz O r a c k i 3. P ra s ę p olską od początk u X V III w ie k u po 1939 ro k na in te re s u ją c y m n as obszarze sc h a ra k te ry z o w a ł T ad eu sz C ieślak 4, a w y d a w n ic tw e m „G azety O lszty ń sk iej” . zajął się w sw ej m o n o g rafii J a n C hłosta 5. Z ag a d n ie n io m polskich b ib lio tek lu d o w y c h n a W arm ii i M azu rach i P o w iś lu pośw ięcił J a n W ró b lew sk i dw ie obszerne m o n o g rafie s.
N ieocenione znaczenie m a ją p ra ce biblio g raficzn e re je s tru ją c e p ro d u k c ję w y d aw n iczą naszego regionu, p rzed e w s zy s tk im W ła d y sław a C hojnackiego i J a n a O błąka, z późniejszym i do n ich u z u p e łn ie n ia m i7 oraz in n e r e tro s p e k ty w n e lu b tem a ty c zn e bibliografie i w y k a zy w y d a w n ic tw zw iązan y ch z reg io n e m ja k Ja n u s z a Ja siń sk ieg o 8 i Jerzego. M inak o w sk ieg o 9.
K o m u n i K a t w y g ł o s z o n y n a s e s j i ,,z w i ą z k i W a r m i i i M a z u r z z i e m i a m i p o l s k i m i го X I X i X X w i e k u ” , O l s z t y n 28 X I 1980. 1 D r u k a r z e d a w n e j P o l s k i . T , 4, P o m o r z e . O p r . A . K a w e c k a - G r y c z o w a i K . K o r o t a j o w a , W r o c ł a w 1962, p a s s i m . 2 K . K o r o t a j o w a , O f i c y n a b r a n i e w s k a , O l s z t y n 1964. 3 W ł a d y s ł a w C h o j n a c k i , W y d a i o n i c t i u o o r a z d r u k a r n i a S a l e w s k i e g o i P o ś p i e s z y ń s k i e g o w O s t r ó d z i e (1877— 1906). K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1963, n r 3, s s . 415—441; T . O r a c k i , R o z m ó w i ł b y m k a m i e ń . Z d z i e j ó w l i t e r a t u r y l u d o w e j i p i ś m i e n n i c t w a r e g i o n a l n e g o n a W a r m i i i M a z u r a c h w X I X i X X w . W a r s z a w a 1976, p a s s i m ; t e n ż e , K s i ą ż k a p o l s k a n a W a r m i i i M a z u r a c h w l a t a c h 1850— 1945 ( s y l w e t k i b i b l i o t e k a r z y , k s i ę g a r z y , w y d a w c ó w , d r u k a r z y i b i b l i o f i l ó w ) , O l s z t y n 1962, n a d b . B i u l e t y n u P e d a g o g i c z n e j B i b l i o t e k i W o j e w ó d z k i e j , s s . 59—74. 4 T . C i e ś l a k , P r a s a p o l s k a n a M a z u r a c h i W a r m i i 1718—1939, O l s z t y n 1964. 5 J . C h ł o s t a , W y d a w n i c t w o G a z e t y O l s z t y ń s k i e j w l a t a c h 1918— 1939, O l s z t y n 1977. 6 J . W r ó b l e w s k i , B i b l i o t e k i p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1881— 1939. O l s z t y n 1968; t e n ż e , P o l s k i e b i b l i o t e k i l u d o w e w z ą b o r z e p r u s k i m i n a t e r e n i e R z e s z y N i e m i e c k i e j ' w l a t a c h 1843— 1939, O l s z t y n 1975. 7 w . C h o j n a c k i , B i b l i o g r a f i a p o l s k i c h d r u k ó w e w a n g e l i c k i c h Z i e m Z a c h o d n i c h t P ó ł n o c n y c h 1530— 1939, W a r s z a w a 1966; J . O b ł ą k , W y k a z p o l s k i c h d r u k ó w n a W a r m i i z a l a t a 1800— 1939, K M W , 1957, n r 1, s s . 50— 61, n r 2, s s . 112— 127; W . C h o j n a c k i , U z u p e ł n i e n i e d o w y k a z u p o l s k i c h d r u k ó w n a W a r m i i k s . J . O b l q k a , K M W , 1958, n r 1, s s . 85— 96; J . O b ł ą k , U z u p e ł n i e n i e d o w y k a z u ^ p o l s k i c h d r u k ó w n a W a r m i i z a l a t a 1800—1939, K M W , 1958, n r 3, s s . 312—324; J . J a s i ń s k i , D a l s z e u z u p e ł n i e n i e b i b l i o g r a f i i p o l s k i c h d r u k ó w n a W a r m i i 1800— 1939, K M W , 1975, n r 4, SS. 449— 454. 8 J . J a s i ń s k i , W y k a z c z a s o p i s m i k a l e n d a r z y p o l s k i c h n a M a z u r a c h i W a r m i i z l a t 1718—1939 z n a j d u j ą c y c h s i ę w b i b l i o t e k a c h k r a j o w y c h i z a g r a n i c z n y c h , K M W , 1961, n r 2, sk. 274— 287. 9 j . M i n a k o w s k i , P l e b i s c y t y n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u o r a z i c h n a s t ę p s t w a , R o c z n i k O l s z t y ń s k i , 1970, n r 9, s s . 164— 232 i o d b . K O M U N I K A T Y M A Z U R S K O - W A R M I Ń S K I E , 1181, n r 2— 3
2 8 2 Halina Keferstein
Duże usługi o d d a ją do tej p ory n iek tó re p race b adaczy n iem ieckich zw ią zane z p ro b le m a ty k ą książki, że w y m ien ię choćby H e r m a n n a G ru ch o ta, w y m ag a jąc e je d n a k duży ch u z u p ełn ień i ak tu a liz ac ji stosow nie do obecnego s ta n u w iedzy. P o d o b n ie rzecz się m a z szereg iem a rty k u łó w in n y ch uczonych n iem ieckich ,0. O p ra co w an ia n a u k o w có w p olskich m a ją w w iększości c h a r a k te r p rz y cz y n k ars k i i z a jm u ją się z ag ad n ien iam i poszczególnych b i b l i o t e k 11 lu b n a w e t pojed y n czy ch e g ze m p larzy książek IS.
W o p raco w a n e j dotychczas tem a ty c e księgoznaw czej dotyczącej naszego reg io n u w m in im a ln y m sto p n iu zajm o w an o się p ro b lem em n a p ły w u książki i od b io ru czytelniczego le k tu r w języ k u polskim. Z ag a d n ie n ie to uw idoczniło się w p ra ca ch J a n a W ró b lew sk ieg o dotyczących działalności TCL. A przecież rozw oju k u l tu r y um y sło w ej nie m ożna c h a ra k te ry z o w a ć bez u w zg lęd n ien ia książki, k tó r a zarów no w przeszłości, ja k i ciągle jeszcze dzisiaj jes t w ażn y m elem en tem k o m u n ik a c ji społecznej. A n a liz a r e p e r t u a r u w ydaw niczego w c h ła nianego przez o k reślo n e k rę g i czytelnicze d a je pojęcie jak ie w arto ści m oralne, poznawcze czy lite rac k ie z a w a rte w k siążk ach p rz y jm o w a n e b y ły przez W a r m ia k ó w i M az u ró w w ciąg u w ie k u X IX i X X , a n a w e t i w cześniej. Z najdzie tu m iejsce i s p ra w a języka w odbiorze m ieszkańców tych tere n ó w , n a k tó ry ch żyła obok siebie ludność dw óch o d rę b n y ch nacji. P rz e b a d a n ie n a p ły w u książ k i po lsk iej pozw oli n a z o rien to w an ie się w k a ta lo g u le k tu r lu d n o śc i ro d z i m ej, nâ stw ie rd ze n ie ja k ta zbiorow ość lu d zk a, k tó ra n a s k u te k o kreślonych w a r u n k ó w politycznych, życia i p ra cy m iała ograniczone w ogóle m ożliwości k o rzy stan ia z książek, czerp ała z książki polskiej. Po ja k ą polską l e k tu r ę się gała ludność W arm ii i M azur, n ie m ają ca w większości odpow iedniego w y k ształcen ia ani dość czasu, b y go sw obodnie pośw ięcać n a czytanie, an i też dość zasobów pieniężnych, by re g u la rn ie n a b y w a ć książki.
D ok ład n e zb ad a n ie p ro b le m u pozw oli ustalić tak że sw ego ro d z a ju geo g ra fię rozsiew u książk i w języ k u polskim, w y k a że m iejscow ości i rodziny, w k tó ry c h p o w staw âfy jej w iększe skupiska.
W celu sondażow ego w n ik n ięc ia w te zag a d n ie n ia p rz eb a d an o w b ib lio te kach M uzeu m W arm ii i M a zu r i O śro d k a B a d ań N au k o w y c h w Olsztynie w p ły w y k sią że k z o sta tn ic h dziesięciu la t (uw zględniając zaró w n o zakup, ja k i dary) pochodzących z naszego regionu. Sondażem objęto w p ły w y liczące od k ilk u do k ilk u d ziesięciu książek, pochodzące z jednego źródła, zw y k le z pozo stałości biblioteczki dom ow ej jak ie jś ro d zin y (jak K w as ó w ze S k ajb o t, czy Z iem eckich ze Stękin) lu b jed n e j osoby (Alojzego Śliw y). W b a d a n ia c h b ra n o pod u w ag ę jed y n ie książk i w języ k u p olskim p ro d u k o w a n e poza te re n e m P r u s W schodnich (pom ijano w ięc w y d a w n ic tw a z K rólew ca, Czillen, M orąga,
•10 H . G r u c h o t , Z u r G e s c h i c h t e d e s J e s u i t e n K o l l e g i u m s z u B r a u n s b e r g . V e r z e i c h n i s d e r B r a u n s b e r g e r D r u c k e , B r a u n s b e r g 1887; J . B e n d e r , G e s c h i c h t e d e s b r a u n s b e r g e r B u c h h a n d e l s u n d B u c h d r u c k s i n f r ü h e r Z e i t b i s g e g e n E n d e d e s v o r i g e n J a h r h u n d e r t s n e b s t b i b l i o g r a p i s c h e n N o t i z e n ü b e r d i e i n B r a u n s b e r g e r s c h i e n e n B ü c h e r , N e u e P r e u s s i s c h e P r o v i n z i a l b l a t t e r , 3 F o l g e , B d . 10, K ö n i g s b e r g 1865; E . B r a c h v o g e l , D i e B i b l i o t h e k e n d e r g e i s t l i c h e n R e z l d e m e n d e s E r m l a n d s , ( o d b . z K ö n i g s b e r g e r B e i t r a g e F e s t g a b e z u m 4 0 0 - j ä h r i g e n J u b e l f e i e r d e s S t a t s — u n d U n i v e r s i t ä t s b i b l i o t h e k z u K ö n i g s b e r g , K ö n i g s b e r g 1929. 11 L e o n a r d J a r z ę b o w s k i , B i b l i o t e k a M i k o ł a j a K o p e r n i k a , T o r u ń 1971; J . W o j t k o w s k i , K u s t o s z W a r m i ń s k i T o m a s z W e r n e r z B r a n i e w a i j e g o k s i ę g o z b i ó r , K M W , 1961, n r 3/4, s s . 355—375; J ó z e f T r y p u ć k o , P r ó b a r e k o n s t r u k c j i b i b l i o t e k i k o l e g i u m j e z u i c k i e g o w B r a n i e w i e w y w i e z i o n e j w r . 1626 d o S w e c j i , w : D a w n a k s i ą ż k a i k u l t u r a , W r o c ł a w 1975, s s . 207— 220. 12 S . F l i s , K o p e r n i k o w s k i i n k u n a b u ł m e d y c z n y w O l s z t y n i e , K M W , 1970, n r 4, s s . 589— 606; J . W o j t k o w s k i , B r e w i a r z K r o m e r a , K M W , 1957, n r 3, s s . 169— 174.
Napływ literatury polskiej na W ar m ię i Mazury 2 8 3
B ra n ie w a , O lsztyna itp.), a w ięc w N iem czech i na ziem iach polskich. Czas o k res w y d a ń tego p iśm ie n n ictw a określono n a la ta 1870— 1918.
P rz e b a d a n e eg zem plarze pochodzą z 30 m iejscowości, w ty m z 8 m iast i m iasteczek (Olsztyn, P asy m , D obre Miasto, B arczew o, M ik o łajk i k /M rąg o w a, K ę trzy n , Szczytno, Giżycko) i 22 w s i 1S. Do b ib lio tek M uzeu m i OBN w p ły n ęło z o m aw ia n y ch źródeł p o n ad 400 d ru k ó w , z czego 198 w y d a n y c h w in te r e s u ją cym nas okresie, tj. la ta c h 1870— 1918. W ty m było 47 książek w y d a n y c h na te re n ie N iemiec, a 151 n a obszarze ziem polskich. N a jw ięc ej w y d a w n ic tw w języku p o lsk im w ytłoczonych w N iem czech pochodzi z B e rlin a (18 egzem plarzy) i H alle (8 egzem plarzy), z H a m b u rg a, L ip sk a i M o n ach iu m po 3 egzem plarze. W in n y ch m iejscow ościach N iem iec w y d a n o po je d n y m lu b 2 egzem plarze I4.
W łaściw ie w szy stk ie książk i tłoczone n a tere n ie N iem iec z a w ie ra ją tek s ty religijne. J e d y n y w y ją te k stan o w i k ilk u s tro n ic o w a broszura, k tó re j a u to re m b y ł K a ro l M aćkow ski, a ty tu ł b rz m i O sta tni d y k t a t o r Po ls ki (B ohum b.r.
W ia ru s P o lsk i”) pośw ięcona b io g rafii L angiew icza. W księgozbiorach dom o w y c h z n ajd o w ało się 21 eg zem p larzy Biblii, z aró w n o p e łn y c h e d y cji ja k i tylko
N o w eg o T e s t a m e n t u ora z jed n a E w a n g elia św. M ateusza w p rzek ład zie J a k u b a
W u jk a (Lipsk 1898) i je d n a K sięga P s a lm ó w (B erlin 1898).
Z pozostałych w y d a w n ic tw d e w o cy jn y ch z asłu g u je n a u w a g ę 5 e g zem p la rzy zbioru k a za ń o p ra co w a n y c h przez ks. M. S k o w ro n k a Ja i m ó j d o m b ę
d z i e m y s łu ży li P a n u , k azania p odług P o stylli D o m o w e j M arcina L u tr a (w szystkie d ru k o w a n e w B e rlin ie w ró żn y ch latach), 2 e g zem p larze J a n a F r y d e ry k a S ta r k a R ęczn a księg a na k a ż d y d zie ń czasu dobrego i z ł e g o , w p rz ek ład zie O. G erssa (R eutlingen b.r.) i 3 eg zem p larze k siążk i Droga do
C h ry stu sa (H a m b u rg 1907 i 1913), k tó r e j a u to rk ą b y ła E llen G ould White.
W 1900 r o k u w E isleben u k a za ła się J o h n a B u n y a n a Ta ś w ię ta w o j n a p r o w a
dzo na od P ana Boga p r z e c iw ko diablowi. W śród pozostałych d ru k ó w p rz y
ciąga u w a g ę zbiorek M o d l it w y codzienne w czasie w o j n y (M onachium 1914) i K a to lic ki k a n c j o n a ł w y d a n ie dla W a rm ii, zestaw ione przez ks. W alen
tego Barczew skiego.
. W o m aw ia n ej g ru p ie książek zaledw ie 12 eg ze m p la rzy adreso w an o do k atolików , pozostałe b y ły przeznaczone dla czy teln ik ó w w y z n an ia e w a n g e li ckiego. P ro w e n ie n c y jn ie zaś 15 w y d a w n ic tw d otarło do OBN lu b M uzeum z księgozbiorów w a rm iń s k ic h pozostałe — z M azur.
Z estaw w y d a w n ic tw d r u k o w a n y c h n a ziem iach polskich jest n ie ty lk o znacznie w iększy, gdyż liczy 151 egzem plarzy, ale ró w n ież c h a ra k te ry z u je się w iększą rozpiętością tem aty czn ą. W o dniesieniu do m iejsc w y d a n ia d ru k i pochodziły: z P o z n a n ia — 28, W arsz a w y — 24, K ra k o w a — 22, M ikołow a — 14, G ru d z iąd z a — 11, T o ru n ia — 9, G ó ry św. A n n y — 7, G n iezn a — 6, C heł m n a — 5, W ro cław ia —• 4, L w o w a — 3, z P e lp lin a i W adow ic po 2, z W ilna, G dańska, Częstochowy, B ytom ia, T a rn o w a i K o ścierzy n y po jed n e j, a 8 k s ią żek m a n iez id en ty fik o w an e m iejsca d r u k u (b rak i k a r t ty tu ło w y c h lu b defekty). T em aty czn y podział p rz ed sta w ia się następ u jąco : d ru k i re lig ijn e i dew ocyj- ne — 81, książki h isto ry czn e — 28, l it e r a t u r a p ięk n a — 19, przeznaczone dla szkół — 9, k a le n d a rz e — 8, p o ra d n ik i — 6. 13 B r ą s w a ł d , Ł a p k i , S t a r e K a w k o w o , B u t r y n y , B i e s o w o , W ę g ó j , J o n k o w o , P r a w d o w o , . N a j d y m o w o , S t r y j e w o , G i e t r z w a ł , G a d y , W o r y t y , U n i e s z e w o , B a r c z e w k o , L a m k o w o , s t a ń c i e - , w o , S t ę k i n y , R u s z a j n y , G i ł a w y , D ł u ż e c , Z e l w ą g i . 14 P o 2 e g z e m p l a r z e p o c h o d z ą z d r u k a r ń w R e u t l i n g e n , D u e l m e n , W i t e m b e r g i i , G a l i i , p o j e d n y m z E i s l e b e n , K o l o n i i , B o h u m i D o r t m u n d u .
2 8 4 Halina Kef erstein
W pierw szej, n a jw ię k sz ej g ru p ie książek p rz y g n ia ta ją c ą większość sta n o w ią różnego ro d z a ju m o d litew n ik i i ro zw aż a n ia p rzew a ż n ie dla k atolików . Można w ięc p rz y jąć — ty m b a rd ziej że św iadczy o ty m p ro w e n ien c ja ty ch książek — iż b y ły to w y d a w n ic tw a w większości tra fia ją c e n a W arm ię. W y raźn ie ry s u je się tu ta j sp o ra liczba h ag io g rafii, w ty m 5 e g zem p larzy P io tra S k a rg i Ż y w o t ó w Ś w i ę t y c h (różne m iejsca d r u k u i la ta w y d an ia) i jed e n egzem p la rz Ż y w o t ó w Ś w i ę t y c h w o p ra co w a n iu O. B istsc h m a n n a w y d a n y u M iarki w M ikołow ie (b.r.). W y raź n ą poczytnością cieszyły się książeczki do n ab o że ń stw a o p raco w a n e przez J a n a C hrząszcza, k tó ry c h było 8 egzem plarzy, w ty m po 2 egzem plarze R a tu j duszę tw o ją (G óra św. A n n y 1915), W iara, nadzieja
i miłość (W arszaw a 1889 i tam że 1899), R a tu j dusze w c zyścu cierpiące (Góra
św. A n n y 1915), K sią żeczka m is y jn a (Góra św. A n n y 1902). Tegoż a u to ra była rów nież K s ią że c zk a w o j e n n a s k u tec z n e m o d l i t w y podczas w o j n y (Góra
św. A n n y 1915). W ty m sam y m m iejscu i ro k u zostały w y d a n e Pie śni nabożne
w czasie w o j n y e u ro p e js kiej r o k u 1914— 15. W te j sam ej g ru p ie w y d a w n ic tw
odnotow ać n a le ży 2. d r u k i a u to rs tw a ks. W alen teg o B arczew skiego Chleb
anielski. K s ią że c zk a do n a b o ż e ń s tw a (wyd. 3 W arszaw a, po 1905) i N o w a r e g u ła trzeciego z a k o n u św . Francis zk a (P elp lin 1885). N a u w a g ę zasłu g u ją ró w
nież M ieczysław a N oskow icza P a m ią tk a z G ie tr z w a łd u (Poznań 1918) i S ta n i sław a Lisieckiego S w . W ojciech w K a ted r z e G n ie ź n iejs k iej (Poznań 1915) orazT książeczka do n ab o że ń stw a A n io ł stróż (G rudziądz 1887, Jalk o w sk i) o p atrzo n a pieczątką k s ię g a rn i polskiej A n d rz e ja Sam u lo w sk ieg o w G ietrzw ałdzie.
Z w y d a w n ic tw przezn aczo n y ch dla ew an g e lik ó w o dnotow ano ty lk o jed en egzem plarz Biblii (W arszaw a 1890) oraz 3 egzem plarze K azania albo w y k ł a d y
p o r z ą d n e , S a m u ela D am b ro w sk ieg o (Toruń 1899 i 2 egz. tam ż e 1896). Z powyższego p rz eg ląd u w y n ik a , że n a p ły w polskich d ru k ó w re lig ijn y ch na te r e n y W arm ii b y ł liczniejszy niż na M azury. P rz y c zy n ą było zapew ne o w iele w ięk sze nasy cen ie M a zu r tego ty p u w y d a w n ic tw a m i d ru k o w a n y m i przez m iejscow e d r u k a rn ie . Z a s p a k a ja ły one społeczne p o trze b y n a polską książkę relig ijn ą . W arm ia zaś w idocznie w m n iejszy m procencie w sto su n k u do po trzeb b y ła n a sy c an a polską książk ą m o d litew n ą w y d a w a n ą n a jej obsza rze, stą d w ięk szy im p o rt z in n y ch ziem polskich.
D ru g ą pod w zg lęd em liczebności g ru p ę książek sta n o w ią w y d a w n ic tw a h istoryczne. N a jw ięc ej bo aż 8 książek dotyczy obchodów g ru n w a ld zk ich w 1910 ro k u (3 d ru k o w a n e w K ra k o w ie, 3 w P o zn an iu , po je d n e j w W arsza w ie i Lwowie). Są w śró d n ich o p raco w an e przez Ja s ła w a z B ra tk o w a [B ratko- w skiegol A l b u m ju b ile u szo w e G r u n w a ld (P oznań 1910) i G r u n w a ld — szkic
h isto ry cz n y (tam że 1910), W itolda C z erm ak a G r u n w a ld (Lw ów 1910), M ieczy
sław a O ffm ańskiego G r u n w a ld — m onografia historyczna (W arszaw a 1903); k r y ją c e j się pod p se u d o n im e m L echita, A n n y N e u m a n n W p rz ed d z ie ń r oczni
cy G r u n w a ld u (K rak ó w 1910), J a n a Szkodzińskiego G r u n w a ld 1410— 1910. Dla l u d u i m ło d z ie ż y (K rak ó w 1910). Z in n y ch p ra c h isto ry czn y ch trz e b a w ym ienić
W ojciecha K ę trzy ń sk ie g o O ludności polskiej w PrusiecJi n ieg d y ś k r z y ż a c k ic h (Lwów 1882), T ad eu sza K orzona W e w n ę t r z n e dzieje Pols ki ża S ta n is ła w a
A u g u s ta (K rak ó w 1887) i p o p u la rn e o p raco w an ia jak: C zesław a P ie n ią ż k a
Po lsk a i K rzyżacy (K rak ó w 1910), Józefa Chociszew skiego Dzieje n a r o d u p o l skiego dla lu d u polskie go i m ło d zie ży , czy b ro sz u rę Trzeci rozbiór Pols ki 1795—
1895. Na se tną rocznicę dla lu d u polskiego opisał H. (Poznań 1896). Obok nich
w idzim y M acieja G aw ęd y K r z yż a cy dziejouń i K r z y ż a c y w spółc ześni (Toruń 1914) i k ilk a m onografii pośw ięconych w ie lk im P o lak o m (w ty m 2 o Staszicu,
Napły w literatury polskiej na W arm ię i Mazury 2 8 5
po jed n e j o Kościuszce, M au ry cy m M ochnackim i J u liu s z u Kossaku). Z ale dw ie 3 książki dotyczyły h isto rii pow szechnej. P ro w e n ie n c ję 13 z o m aw ia n y ch w y d a w n ic tw n a le ży w iązać z M azu ram i, p o zostałych 15 — z W arm ią.
Do szeroko p o jętej b e le try s ty k i m ożna zaliczyć 18 książek. O d n a jd u je m y w śró d n ich obok 3 eg zem p larzy m ickiew iczow skiego K o n r a d a W a llen ro d a (1 egz. W arsz a w a br., 2 P o z n a ń 1887 i 1890), n azw is k a Sienkiew icza (N o w e le , W arsz a w a 1905; W p u s t y n i i w puszczy, tam że 1911), R odziew iczów ny (Czarny
chleb, P o z n a ń b.r.). Większość sta n o w iły je d n a k pow ieści ty p u „ lite r a tu r a dla
lu d u ” lu b w ręcz — stra g an o w a . W śród n ich w idzim y: J a n D ziry t O k r u c h y .
Zbiór opow ia stek dla m a ły c h dzieci (Poznań 1897), M aria W ery h o C zte ry pory r o k u w pogadankach z d ziećm i w d o m u i ochronie (W arszaw a b.r.), czy S zm id
ta L u d w i k m a ł y w y ch o d ź ca (G rudziądz b.r.) lu b B łą d M a g d a l e n y ), (Poz n a ń 1888) czy W i z y ta n ieb o s z c z y ka (b.m .r.n.d — d e fe k t k a r ty ty tu ło w ej) albo
P obrzebana ż y w c e m , p ow ieść dla kato lickie go lu d u z ży cia b ied n y ch M u r z y n ó w w A fr y c e (Mikołów b.r.). 10 z o m aw ia n y ch książek pochodzi z te re n u
W arm ii, 8 z M azur.
Do w y d a w n ic tw p rzeznaczonych dla szkół zaliczono 9 książek, w ś ró d n ich z n a jd u je się T o r u ń s k i e le m e n ta r z po lski z o b ra z k a m i — dla dzieci uczących się w szkołach t y l k o po n ie m ie c k u (T oruń b.r., 2 egz.) i Druga k s ią ż k a do c z y
tania. C z y ta n k i po e le m e n ta r z u (W rocław b.r.), Jó zefa Chociszew skiego H isto ria d a w n e j Pols ki w k r ó c iu c h n y m zarysie dla dzieci polskic h (Gniezno 1902)
oraz Józefa Ł aw ickiego W y p is y do tłu m a cz en ia z n iem ie ck ieg o na polskie
i z polskiego na n ie m ie c k ie (Gniezno 1872) i w y d a n y w K ra k o w ie (b.r.) Ś p i e w n i k sz kolny . Z o m aw ia n y ch w y d a w n ic tw 6 zn ajd o w a ło się w rę k a c h rodzin
w arm iń s k ic h , 3 — m
azurskich-W b rew sp o d ziew an iu nieliczne o k azały się k a le n d arz e , k tó re przecież (szczególnie na M azurach) m ia ły d łu g o le tn ią tra d y c ję i cieszyły się p o p u la r nością. K a len d a rzy było zaled w ie 8, w ty m 3 w y d a w a n e w M ikołow ie „K a len d a rze m a r ia ń s k ie ” , z pozostałych w y m ien ić m ożna „ K ale n d arz dla rodzin chrześcijań sk ich n a ro k p a ń sk i 1915” (M ikołów b.r.) i „ K ale n d arz n a ro k 1906. S k a r b dom ow y. Rocznik d la rodzin p olskich” (Mikołów 1905).
O s ta tn ią n a jm n iejsz ą g ru p ę w y d a w n ic tw stan o w ią różnego ro d z a ju p o ra d niki, p o p u la rn e książki i b ro sz u ry przeznaczone do p rak ty c zn e g o stosow ania. Tego ro d z a ju w y d a w n ic tw było zaledw ie 6 egzem plarzy, w ty m 2 dotyczyły ro ln ic tw a (Ignacego Ł ysk o w sk ieg o T r z y n a u k i gosp odarsk ie napisana dla
w łościa ńskich go sp odarzy, P o z n a ń 1883 i K azim ierza M iczyńskiego R o ln ik w z o ro w y , L w ó w 1899). W śród ty ch w y d a w n ic tw z n ajd o w a ła się też książeczka
Józefa Chociszew skiego M a ły a d w o k a t d o m o w y (Poznań 1880) i P o ra d n ik p o
d a t k o w y dla p r a k ty c z n e g o u ż y t k u (Byjom 1902). W o m aw ia n y ch w y d a w n i
ctw ach połow a pochodziła z b ib lio tek d o m ow ych W arm ii, połow a — z M azur. N a w e t pobieżny p rz eg ląd z ac h o w a n y ch książek pochodzących z w a r m iń s k ic h i m az u rsk ich księgozbiorów dom ow ych pozw ala n a w ysunięcie p e w n y c h w niosków . W śród, d r u k o w a n y c h w N iem czech p u b lik a c ji w języ k u pol skim , jak o m iejsca w y d a n ia d o m in u ją B e rlin i H alle, z te r e n ó w P olski n a jw ię cej książek docierało z P o zn an ia, W arszaw y, K ra k o w a , M ikołow a i G ru d zią dza. D aje się zauw ażyć poczytność p e w n y ch autorów . S ą to np. S k o w ro n ek i S ta r k (książki w y d a w a n e w Niemczech). W idoczna jest p o p u larn o ść nie k tó ry c h a u to ró w polskich, i w k r a ju w y d a w a n y ch , jak Ż y w o t y Ś w i ę t y c h P io tr a S k arg i, czy m o d litew n ik i o p raco w an e przez J a n a Chrząszcza i W a r m ia k a ks. W alentego B arczew skiego. Poczytnością cieszyła się lite r a tu r a po
2 8 6 Halina Keferstein
p u la ry z a to rs k a o p ra co w a n a przez Józefa Chociszewskiego. W śród książek h i story czn y ch w y ra źn ie d o m in u ją u tw o r y treściow o zw iązane z regionem , a szczególnie z G ru n w ald em . Z ap e w n e na ich rozp o w szech n ien iu i poczytności zaw ażyły m ają ce c h a r a k te r ogólnopolski k ra k o w s k ie uroczystości g ru n w a ld z kie w 1910 roku.
W e w s zy s tk ic h b ib lio tek a ch d o m ow ych t a k n a W arm ii, ja k i M azu rach p rzew ażało p iśm ien n ictw o re lig ijn e i u m o ra ln ia ją c e oraz l it e r a t u r a j a r m a r czna.
W św ietle pow yższych ro zw ażań n a s u w a się p o w ażn y p ro b lem badaw czy, m ożliw y do z rea lizo w an ia jed y n ie p rz y p o djęciu d łu g o falo w ej p ra c y zespo łow ej. W y d aje się, że bard zo istotne znaczenie m a p rz eb a d an ie n a p ły w u książki polskiej, a w cześniej tak że i poloników (w sz ero k im estreich e ro w s k im poję ciu) n a te re n W arm ii i M azur. Pozw oli to bo w iem na d o k ład n iejsze w n ik n ię cie nie ty lk o w zag a d n ie n ia p erce p cji książki i z a in tere so w a ń czytelniczych W a rm ia k ó w i M azurów , ale ró w n ież przyczyni się do p o zn an ia ich m e n ta l ności i poglądów . W ykaże czy, i w jak im stopniu, w ró żn y ch o k resach książ k a polska w y w ie ra ła w p ły w na p o sta w y społeczne, narodow ościow e, ideolo giczne i św iato p o g ląd o w e m ieszkańców naszego regionu. W y d aje się, że sy g n a lizo w an y p ro b lem czeka n a szerokie, kom p lek so w e p rz eb a d an ie go w całej rozciągłości h istorycznej. Z U F L U S S D E R P O L N I S C H E N L I T E R A T U R N A C H E R M L A N D U N D M A S U R E N I M X I X . U N D Z U B E G I N N D E S X X . J A H R H U N D E R T S Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e n b i s h e r i g e n U n t e r s u c h u n g e n a u f d e m G e b i e t d e r B i b l i o l o g i e i n B e z u g a u f E r m l a n d u n d M a s u r e n b e f a s s t e m a n s i c h n u r i n g a n z k l e i n e m U m f a n g m i t d e m B u c h a l s w i c h t i g e s E l e m e n t i m P r o z e s s d e r s p r a c h l i c h e n K o m m u n i k a t i o n . E i n e U n t e r s u c h u n g u n t e r d i e s e m G e s i c h t s p u n k t e r l a u b t e s , s i c h ü b e r d a s B ü c h e r v e r z e i c h n i s d e r h i e s i g e n B e v ö l k e r u n g e i n B i l d z u m a c h e n u n d z u g l e i c h d i e B u c h a n s a m m l u n g e n a u f d e n u n t e r s u c h t e n G e b i e t e n a u s z u m a c h e n . U m i n d a s P r o b l e m e i n z u d r i n g e n w u r d e n i n d e r B i b l i o t h e k d e s W i s s e n s c h a f t l i c h e n F o r s c h u n g s z e n t r u m s s o w i e i m M u s e u m d i e E i n f l ü s s e ' d e r B ü c h e r r e g i o n a l e n U r s p r u n g s i n n e r h a l b d e r l e t z t e n z e h n J a h r e u n t e r s u c h t . M a n b e r ü c k s i c h t i g t e a l l e i n d a s S c h r i f t t u m , d a s a u s s e r h a l b d e s G e b i e t s O s t p r e u s s e n e n t s t a n d , a l s o i n D e u t s c h l a n d u n d P o l e n u n d i n p o l n i s c h e r S p r a c h e v e r ö f f e n t l i c h t w u r d e . 198 D r u c k e e n t s t a m m t e n a u s d e r u n s i n t e r e s s i e r e n d e n Z e i t s p a n n e d . i . 1870— 1918. u n d e r f ü l l t e n d i e e n t p r e c h e n d e n B e d i n g u n g e n . 152 D r u c k e w a r e n i n p o l n i s c h e n G e b i e t e n g e d r u c k t , 46 i n D e u t s c h l a n d . D e r g r ö s s t e T e i l v o n i h n e n k a m a u s P o s e n (28), W a r s c h a u (24) u n d K r a k a u (22), B e r l i n (18) u n d H a l l e (8), V o f t h e r r s c h e n d w a r e n r e l i g i ö s e L i t e r a t u r , h i s t o r i s c h e B ü c h e r , B e l l e t r i s t i k . E i n e g r ö s s e r e A n z a h l v o n B ü c h e r n f l o s s n a c h E r m l a n d a l s n a c h M a s u r e n . D a s h i e r a n g e s c h n i t t e n e P r o b l e m w a r t e t a u f e i n e b r e i t e , h i s t o r i s c h e u n d u m f a s s e n d e U n t e r s u c h u n g .
