A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA ARCHAEOLOCICA 12, 1991
Leezek Kajzer
ZAMEK W R A D Z I E J O W I E W Ś W I E T L E BADAŃ T E R E N O W Y C H 1987 R.
I
Zamek w R a d z i e j o w i e nie był d o t y c h c z a s p r z e d m i o t e m z a i n t e r e -so wania archeologów. B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e p r o w a d z o n e na t e r e -nie w i e r z c h o ł k a w y n i o s ł e g o g a r b u m o r e n y radzie j o w s k i e j , z a j ę t e g o przez ś r e d n i o w i e c z n y o r g a n i z m m i e jski, m i a ł y p r z e d e w s z y s t k i m c h a r a k t e r pra c ratowni c z y c h , choó w w y n i k u ich z l o k a l i z o w a n o np. ci e k a w e c m e n t a r z y s k o szkieletowe, o k r e ś l o n e w lite r a t u r z e iako sta r o p o l s k i e " . R a d z i e j o w s k i zamek zn a n y był n a t o m i a s t i o b s z e r -nie w z m i a n k o w a n y przez hist o r y k ó w , jednakże i n f p r m a c j a o nim nie po j a w i ł a się w s u m a r y c z n y m o p r a c o w a n i u k a t a l o g o w y m za m k ó w p o l -skich pió r a B. G u e r q u i n a 2 .
В . M i e l o n k a , Interesujące odkrycie w Radziejowie, "Z Otchłani Wieków" 1962, R. XXVIII, z. 4, s. 362-364; ze starszych badart’por. L. G a- b a ł ó w n a, Badania w Radziejowie Kujawskim w I960 r. na stanowiskach 5, 6, 7 i 24 (w zakresie osadnictwa kultur z kręgu naddunajskiah oraz wczesno-średniowiecznego osadnictwa słowiańskiego w wiekach VI-VII), "Sprawozdania Ar-cheologiczne 1962, t. XIV, s. 295-307; t a ż , Archeological Investigations at Raasiejów Kujawski, "Archaeologia Polona" 1963, t. IV, s. 121-136; L.G a- b a ł ó w n a , A. N o w a k o w s k i , Wczesnośredniowieczna osada na sta-nowisku 5 w Radziejowie, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno-graficznego w Łodzi" 1964, Ser. archeologiczna, t. XI, s. 233-296. Por. także informacje e badaniach z 1969 i 1970 r. J. Dąbrowskiej, por. Księga inwenta-rzowa Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, nr inw. 773-800 (materiały z ul. Świerczewskiego 22).
2
Informacje rozsiane w starszej literaturze sumują M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , Starożytna Polska, Warszawa 1843, t..I, s..294-297; por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1888, t. IX, s. 464-465; M. B o r u c k i , Ziemia Kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznymi statystycznym, Włocławek ’ 1882, s. 77-80, 313-315; z nowszej B . G u e r q u i n , Zamki w Polsce, Warszawa 1974 nie
K o n i e c z n o ś ć s p r a w dzenia, p rzy u ż y c i u m e t o d y w y k o p a l i s k o w e j , s t a n u z a c h o w a n i a r e l i k t ó w z a b u d o w y z a mkowej leg ł a u p o d s t a w z l e -cenia, p r z e k a z a n e g o przez W o j e w ó d z k i e g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w A r -c h e o l o g i -c z n y -c h we W ł o -c ł a w k u e k i p i e K a t e d r y A r -c h e o l o g i i U n i w e r s y -tetu Ł ó dzkiego. Ze w z g l ę d u na s k r o m n e ś r o d k i f i n a n s o w e znaj d u j ą c e się w g e s t i i W K Z , o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i b a d a w cze, w y n i k a j ą c e z g ęstej z a b u d o w y i n t e r e s u j ą c e g o nas terenu, a t a k ż e inne o k o l i c z -ności, z a k r e s p r a c b a d a w c z y c h , k t ó r e p r z e p r o w a d z o n o w c z e r w c u 3 1987 r. , z a c i e ś n i o n o do p r o b l e m a t y k i s i e d z i b y m o n a r s z e j , p o t e m • s t a r o ś c i ń s k i e j , u l o k o w a n e j we w s c h o d n i e j p a r t i i "wyspy" m i e j s k i e j p o m i j a j ą c z a g a d n i e n i e g r o d u k a s z t e l a ń s k i e g o . W b a d a n i a c h p r z e p r o -w a d z o n y c h -w 1987 r. p o m i n i ę t o w i ę c c a ł k o w i c i e s prawę s t a r s z e g o g r o d u - z a m k u r a d z i e j o w s k i e g o , z n a n e g o z p r z e k a z ó w p i s a n y c h a z w i ą -za n e g o b y ć m o ż e z t r a n s l o k a c j ą (?) o r g a n i z m u m i e j s k i e g o i s k o m -p l i k o w a n ą s y t u a c j ą o s a d n i c z o - w ł a s n o ś c i o w ą t e g o o r g a n i z m u w XII i XIII w., czyli w o k r e s i e p o p r z e d z a j ą c y m l o k a c j ę m i a s t a w 1252 r. i n a d a n i e m u w 1298 r. p r a w a m a g d e b u r s k i e g o p rz e z W ł a d y s ł a w a Ł o -k i e t -k a 4 . P o t ę ż n y g a r b m o r e n y t w o r z ą c y w y s p ę m i e j s k ą w y n i e s i o n y jest
uwzględnia informacji o zamku. Najobszerniejsze wiadomości grupują K. P a-w ł o a-w s к i, Radziejóa-w. Studium historyczno-urbanistyozne, Warszaa-wa 1965 maszynopis w WKZ we Włocławku oraz autorzy pracy zbiorowej Dzieje Radziejowa Kujawskiego, pod red. J. D a n i e l e w i c z a , Bydgoszcz 1982, gdzie o zamku obszernie piszą J . D a n i e l e w i c z i K. R o l i r a d , Zarys aziejów Radziejowa do końca XVIII w., tamże, s. 27-56 i B . R o g a l s k i , Rozwój przestrzenny i architektura miasta Radziejowa, tamże, s. 139-181, Pod-stawowe dane o mieście i zamku zbiera Katalog zabytków sztuki w Polsce, t, XX, Woj. bydgoskie, z, 11, Powiat radziejowski, opr. J. F r y c z, T, С h r z a n o w s k i i M. K o r n e c k i , Warszawa 1968, s. 14-19 (dalej KZS ) .
3
Badania prowadzone w czerwcu 1987 r. przeprowadziła ekipa kierowana przez autora tego artykułu, w skład której wchodzili także dr Leszek Wojda o- raz praktykanci - studenci Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Pragnę tu także podziękować p. dyr. mgrowi Z. Czajkowskiemu za zakwaterowanie ekspe- dycji w internacie Zespołu Szkół Mechanicznych, umożliwiające wygodną egzy-stencję.
4
Wcześniejsze dzieje Radziejowa i okręgu obszernie omawiają Z. G u i -d o n i J . P o w i e r s k i , Podziały administracyjne Kujaw i Ziemi Do-brzyńskiej w XIII-XIV Wieku, Warszawa-Poznaŕ 1974, s. 97-104; por. P a w -ł o w s k i , Radziejów..., s. 14 i n. oraz D a n i e l e w i c z , R o l i -r a d , Zarys dziejów..., s. 27 i n.; por. także M. B o g u с к a, H. S a m s o n o w i c z , Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbioro-wej, Wrocław 1986, s. 59 i n.
o k o ł c 30 m p o n a d o k o l i c z n e równiny. N a j e g o p ó ł n o c n y m s k r a j u u- l o k o w a n o o r g a n i z m m i ejski. Ś r o d k o w ą jego p a r t i ę s t a n o w i p r a w i e k w a d r a t o w y ry n e k ( o b e c n i e P l a c X X - l e c i a ) , o b o k u p o n a d 90 m, p o -ło ż o n y na w y s o k o ś c i o k o ł o 115 m n.p.m. P ó ł n o c n o - w s c h o d n i n a r o ż n i k m i a s t a zajął f u n d o w a n y przez W ł a -d y s ł a w a Ł o k i e t k a k l a s z t o r i k o ś c i ó ł oo. F r a n c i s z k a n ó w , u l o k o w a n y p o m i ę d z y d r o g a m i do T o r u n i a i d o B r z e ś c i a ( W ł o c ł a w k a ) 5 .
W p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j c z ęści m ias t a , na g ó r u j ą c y m nad m i a -stem w z n i e s i e n i u , u l o k o w a n o farę, k tórej o b e c n a g o t y c k a b r y ł a p o -w s t a ł a -w -w y n i k u d z i a ł a l n o ś c i f u n d a c y j n e j b i s k u p a k r a k o w s k i e g o Ja-na G r o t a 6 . P o d s t a w o w y m i p r z e k a z a m i p o z w a l a j ą c y m i na l o k a l i z a c j ę zam ku są opis R a d z i e j o w a p o c h o d z ą c y z i n w e n t a r z a d ó b r s t a r o s t w a b r z e s k i e g o z 1494 r . 7 , w k t ó r y m w z m i a n k o w a n a p o s t a ł a ul i c a Z a m -k o w a (platea aaatrensie), czyli o b e c n i e u l i c e W ą s k a i P ó ł n o c n a ( W y z w o l e n i a ) , oraz Plan restauracyjny miasta narodowego Radziejowa wy-
g k o n a n y w 1820 r.
Przekasc z 1494 r. jest z a r a z e m p i e r w s z ą , choć p o ś r e d n i ą , w z m i a n k ą i n f o r m u j ą c ą o i s t n i e n i u zamku, p o z w a l a j ą c ą na l o k a l i z o -w a n i e go na -w s c h ó d od Rynku. N a t o m i a s t X I X - w i e c z n y plan, w y k o n a n y p r z y o k a z j i p l a n o w a n e g o u p o r z ą d k o w a n i a z a b u d o w y m i e j s k i e j , za -w i e r a i n f o r m a c j e z n a c z n i e b a r d z i e j d o k ł adne. N a t y ł a c h " c z w a r -tej", w s c h o d n i e j p i e r z e i p r z y r y n k o w e j (z c p i s u z 1494 r.) b i e g n i e ul. Z a k ą t n a ( p ółnocna, o b e c n i e W y z w o l e n i a ) k o ń c z ą c a się od z a c h o -du c i ą g i e m ul. Now ej ( o b e c n i e Ś w i e r c z e w s k i e g o ) , czy l i t r a k t e m na W łocł a w e k . M i ę d z y niiri z n a j d u j e się p a r c e l a o z n a c z o n a nr 121, z a j m u j ą c a k w a d r a t o b o k u o k o ł o 70 ir, w c e n t r u m k tórej z a z n a c z o n o o k r ą g ł y (o ś r e d n i c y 30-40 m) k o p i e c z i e m n y o t o c z o n y d o o k o l n y m
ro-ę wem. P o n i e w a ż w XIX w. n a s y p t e n n a z y w a n e j e s z c z e " z a m c z y s k i e m " ,
5 J. w i e c z o r e k , 600-leaie bitwy pod Płowcami i historia kla-sztoru »Radziejowie Kujamkim, Radziejów 1931; por. także KZS, s. 14 i n. ; P a w ł o w s k i , Hadsiejów..., s. 30 i n. oraz R o g a l s k i , Roz-wój przestrzenny..., s. 138 i n.
N aj obs żernie j зяе informacje podają P a w ł o w s k i , R a d z i e j ó w . , s. 30 i n. oraz R o g a l s k i , Rozwój przestrzenny..., s. 158 i n.
W. P o s a d ź у, H; K o w a l e w i c z , Inwentarz dóbr starostiw brzeskiego na Kujawach z roku 1494, "Studia i Materiały do Dziejów
Wielko-polski i Pomorza" 1956, t. II, z. 2, s. 355-J98. g
Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Kartografia, nr 48-3. B a l i ń s k i , L i p i ń s k i , Starożytna Polska, t. I, s. 297.
p r z y s t ę p u j ą c a o p r a c t e r e n o w y c h założono, że to w ł a ś n i e m i e j s c e i d e n t y f i k o w a ć n a l e ż y z p o s z u k i w a n ą s i e d z i b ą obronną.
O b s z e r n i e j s z e g o o p i s u w y m a g a o b e c n y w y g l ą d i z a b u d o w a t e r e -nu, o g r a n i c z o n e g o od p ó ł n o c y ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o , od p o ł u d n i a ul. W ą s k ą i P o d g ó r n ą , od z a c h o d u ul. P ó ł n o c n ą (.Wyzwolenia) i od w s c h o -du ul. 1 Maja. K w a r t a ł ten p o s i a d a w y m i a r y o k o ł o 100 x 140 m. Z n a j d u j e się on w ś r o d k o w e j p a r t i i w s c h o d n i e g o z b o c z a w y s p y m i e j -skiej, co p o w o duje, że c z ę ś ć w s c h o d n i a (od ul. 1 M a j a ) jest p o -ł o ż o n a zna c z n i e niżej. G r a n i c a t e r e n ó w " w yższego" i "niższego" b i e g n i e p o w s c h o d n i e j g r a n i c y p a r c e l p o ł o ż o n y c h p r z y ul. Ś w i e r -c z e w s k i e g o 8 a i 10. Na w s c h ó d od tej linii ś r e d n i a w y s o k o ś ć te-r e n u w y n o s i o k c ł o 105 m n . p . m . , n a t o m i a s t na z a c h ó d 108 m n.p.m. (od ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o ) d o 115 m n.p.m. (od W y s o k i e j i P o d g ó r -nej). T a k w i ę c o p r ó c z o b n i ż e n i a i d ą c e g o od z a c h o d u ku w s c h o d o w i p a r t i a p o ł u d n i o w a k w a r t a ł u j est p o ł o ż o n a wyżej niż północna. 0 - b e c n i e cały k w a r t a ł (oprócz p u s t e g o placu, stanowiącego czę ś ć dział-ki przy ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 1 0 ) jest z a b u d o w a n y d o m k a m i j e d n o r o -d z i n n y m i , k o m ó r k a m i i i n n y m i b u -d y n k a m i p o m o c n i c z y m i , a także p o -k r y t y s i e c i ą p a r -k a n ó w , p r z y d o m o w y c h o g r ó dków, k u r n ików , u s t ę p ó w i i n n y c h u r z ą d z e ń z w a n y c h n a j c z ę ś c i e j k o m u n a l n y m i . Z a b u d o w a ta, p o c h o d z ą c a w p r z e w a ż a j ą c e j c z ę ś c i z p o c z ą t k ó w XX w., nie p o s i a d a w y r a ź n y c h cech s t y l i s t y c z n y c h i z n a j d u j e się p r z e w a ż n i e w nie n a j -l e p s z y m s tanie t e c hnicznym .
S k r a j n e z a g ę s z c z e n i e op i s a n e j z a b u d o w y i p r z y w i ą z a n i e w ł a ś c i -cieli oo m i n i a t u r o w y c h , lecz b a r d z o d l a n ich istotnych, u ż y t k ó w r o l n y c h p o w o d u j e , że o p i s a n y k w a r t a ł n o s z ą c y w s z e l k i e c e c h y z a -b u d o w y m a ł o m i a s t e c z k o w e j n i e n a d a j e się p r a k t y c z n i e do badań. Nie u m o ż l i w i a on n i e t y l k o z a k ł a d a n i a m a ł y c h w y k o p ó w sondażowych,lecz n a w e t p o m i e s z c z e n i a c i ą g ó w odw i e r t ó w , w y k o n y w a n y c h r ę c z n y m strze- m i ą c z k o w y m ś w i d r e m g e o l o g i c z n y m . S y t u a c j a ta s k u t e c z n i e k o m p l i k o -w a ł a życie n a szej e k i p y p o w o d u j ą c , że l o k a l i z a c j a j e d n o s t e k b a -d a w c z y c h p o -d y k t o w a n a b y ł a nie t y l k o k o n i e c z n o ś c i ą b a d a w c z ą , lecz i k o n i e c z n o ś c i ą k o m p r o m i s u m i ę d z y p o t r z e b a m i a m o ż l i w o ś c i a m i .
C h a r a k t e r y s t y k a o p i s a n e g o k w a r t a ł u n i e b y ł a b y pełna, g d y b y nie w s p o m n i e ć o p a r c e l i ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 8 a. J e s t to sp ora d z i a ł k a (o w y m i a r a c h oko ł o 40 x 50 m) o t o c z o n a m u r o w a n y m p arkanem, w c e n t r u m której stoi b u d y n e k m i e s z k a l n y o i s t ö t n y c h w a l o r a c h a r -c h i t e k t o n i -c z n y -c h i k r a j o b r a z o w y -c h . B r y ł a jego g ó r u j e nad tą p a r
-tią w s c h o d n i e j p a n o r a m y mias t a , co d o c e n i o n e z o s t a ł o przez o k u -p a n t a - w c z asie II w o j n y świat o w e j d o m ten z a j ę t y był prz e z G e -stapo. O p i s y w a n y b u d y n e k to ceglana, o t y n k o w a n a , w o l n o s t o j ą c a w i l l a m i e s z k a l n a , w z n i e s i o n a w k o ń c u lat d w u d z i e s t y c h i na p o -c z ą t k u t r z y d z i e s t y -c h przez m i e j s -c o w e g o n o t a r i u s z a G u s t a w a O k o ł o - i\ułaka, b r a t a Jana, z n a n e g o d z i a ł a c z a P P S u i w i c e p r e z y d e n t a W a r -szawy. B u d y n e k ten, w y n a j m o w a n y w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h na s i e d z i -bę p r y w a t n e g o g i m n a z j u m , o zwartej, k u b i z u j ą c e j bryle, stanowi do-b r y p r z y k ł a d a r c h i t e k t u r y p o l s k i e j ep o k i m i ę d z y w o j e n n e g o m o d e r n i z m u (zapewne p r o j e k t w a r s z a w s k i e g o a r c h i t e k t a ) i w i n i e n b y ć o t o -c zo n y s t a r a n n ą o p i e k ą k o n s e r w a t o r s k ą P o s e s j a 8 a jest i n t e r e s u -jąca też d l a t e g o , że zajm u j e c a ł ą p o ł u d n i o w ą p a r t i ę działki nr 1 2 1 czy l i "za m c z y s k a " w i d o c z n e g o n a p l a n i e R a d z i e j o w a z 1820 r.
D o k ł a d n i e j s z e p r z e k a z y z a w i e r a j ą c e w y g l ą d d w o r u - z a m k u w Ra- o z i e j o w i e p o c h o d z ą d o p i e r o z XVII i XVIII w . 11 Obraz zabudoviy zamkowej nie był i m p o nujący. W s k ł a d o t o c z o n e g o p a r k a n e m o b i e k t u w c h o d z i ł o k i l k a b u d y n k ó w d r e w n i a n y c h o r a z jeden j e d y n y m u r o w a n y , o p i s y w a n y w l u s t r a c j i z 1767 r. j a k o " w l e i a d o t ą d na g r o n c i e z a m -k o w y m w -k w a d r a t m u r o w a n a , n i e wyso k a , z g ó r n ą i d o l n ą izbą stoi, w niej p r z e d t y m b y w a ł o A r c h i w u m X i ą g G r o d u R a d z i e j o w s k i e g o " 1 2 . J a k już w s p o m n i a n o , w 1820 r. po za m k u p o z o s t a ł j e d ynie k o p i e c - n a -syp z a j m u j ą c y ś r o d e k d z i a ł k i nr 1 2 1 . O b e c n i e r e l i k t y nie są już na p o w i e r z c h n i ziemi w i d o c z n e , zaś p r o c e s y m i g r a c y j n e (czy tylko?) s p o w o d o w a ł y , że n a w e t w ł a ś c i c i e l e p a r c e l z l o k a l i z o w a n y c h w i n t e r e -s u j ą c y m na-s k w a r t a l e nie p r z e c h o w a l i w i a d o m o ś c i o j e g o i s t -n i e -n i u . 10 ,
„
J. D a n i e l e w i c z , K. 0 r c z у к о w s k i, R a d z iejó w <u-;а ш к г
w l a t a c h o k u p a c ji h i t l e r o w s k i e j (19S9-194S), [„:] O z ie je R a d z ie jo -w a . . . , s. 91. Wartość architektoniczna tego budynku nie jest chyba właściwie oceniona. W studium: R ad ziejów K u jaw ski, Studium u rb a n isty cz n o -k o n ecrw a t ,>- a k i e , oprać. B. S a d u r s k a, A. N a r u s г e w i с z, Toruń 1984 plansza Wnioski konserwatorskie", oceniono go jako "do zachowania ze wzglą-dów ekonomicznych do czasu śmierci technicznej" (!).Głównie z lat 1616, 1628-1632, 1767 i 1777.
ACAD, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej ASK) LVI R 14 « 1 0 1S prawie pełny wypis zamieszcza V 'a w ł o w s к i, R a d z i e j ó w ...,
ś.
51-55.Fot. 1. Radziejów. Plan miasta z 1820 r. z widocznym kopcem-zamczyskiem na parceli nr 121. AGAD, Kartografia 48-3
II
P r z e j ś ć teraz w y p a d a do o b s z e r n i e j s z e j c h a r a k t e r y s t y k i z a k r e -su b a d a ń t e r e n o w y c h i ich efektów . J a k już n a d m i e n i o n o , w a r u n k i t e r e n o w e s k u t e c z n i e o g r a n i c z y ł y z a k r e s p r a c w y k o p a l i s k o w y c h . Z d o -ł a n o w y t y c z y ć i w y e k s p l o r o w a ć ty l k o 3 w y k o p y s o n d a ż o w e (o w y m i a -r ach 2,0 x 3,0 m), p -r z y c z y m k u b a t u -r a z b a d a n y c h n a w a -r s t w i e ń w y n o
-3 s iła o k o ł o 50 m .•
Rys. 1. Radziejów. Rejon badań z wykopami sondażowymi i ciągami odwiertów. Rys. M. Cyrek
P o s i ł k o w a n o się o d w i e r t a m i p o w o d u j ą c y m i m n i e j s z e z n i s z c z e n i e t e r e n u i ł a t w i e j s z y m i do p o m i e s z c z e n i a , np. n a ś c i e ż k a c h ogródków. Ł ą c z n i e w y k o n a n o 35 odw i e r t ó w , o g ł ę b o k o ś c i od 1 do 4 m, z k t ó
-r y c h 32 z l o k a l i z o w a n o w o b -r ę b i e c i ą g ó w o d w i e -r t ó w (ciągi I-V), a p o z o s t a ł e 4 t r a k t o w a ć n a l e ż y j a k o o d w i e r t y r o z p r o s z o n e . D z i a ł a n i a te p o z w o l i ł y z g r o m a d z i ć z b i ó r r u c h o m o ś c i w y n o s z ą c y 2456 zab ytków, w s k ł a d z i e k t ó r e g o w y r ó ż n i ć t r z e b a 2163 f r a g m e n t y n a c z y ń g l i n i a -nych, 58 f r a g m e n t ó w kaf l i p i e c o w y c h , 166 d e s t r u k t ó w k o ś c i z w i e -rzę c y c h , 36 f r a g m e n t ó w p r z e d m i o t ó w ż e l a z n y c h i 10 i nnych (szkło i m e t a l e kolor o w e ) . Z a b y t k i z o s t a n ą o b s z e r n i e j o m ó w i o n e w d r u g i e j p a r t i i t e g o o p r a c o w a n i a , tu n a t o m i a s t s k o n c e n t r u j e m y się na o p i -sie j e d n o s t e k b adawczych. C i ą g I o d ł u g o ś c i 27 m, s k ł a d a j ą c y się z 9 o d w i e r t ó w (o s k o -k u co 3 m), u l o k o w a n o n a p u s t y m p l a c u ..należącym d o p o s e s j i p rzy ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 1 0 w celu z b a d a n i a w s c h o d n i e g o s k r a j u p a r c e -li nr 121. C i ą g z l o k a l i z o w a n o n a g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j od 103,29 ru n.p.m. ( o d w i e r t 1) od 105,17 m n.p.m. (od w i e r t 9). M i ą ż -szo ś ć r e j e s t r o w a n y c h n a w a r s t w i e ń nie p r z e k r a c z a ł a 2,5 m, zaś w cz ę ś c i z a c h o d n i e j ciągu, czy l i p o ł o ż o n e j n a j b l i ż e j c e n t r u m p a r c e -li nr 121, b y ł a n a j m n i e j s z a w y n o s z ą c p oni ż e j 0,5 m. W c i ą g u I s t w i e r d z o n o t y l k o n a w a r s t w i ę n o w o ż y t n e .
Ci ą g II, o d ł u g o ś c i 17 m, s k ł a d a ł się z 5 o d w i e r t ó w (skok co 3 m, a m i ę d z y o d w i e r t a m i 4 oraz 5-5 m ) i u s y t u o w a n y został n a p a r c e l i p r z y ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 8 , na p o ł u d n i e od d o m u m i e s z -k al n e g o , a na p ó ł n o c od garażu. L o k a l i z a c j a t a k a z a p e w n i a ł a z b a -d a n i e z a c h o -d n i e g o s k r a j u n a s y p u k o p c a zamkow ego. C i ą g p o s a d o w i o -n o -n a g ł ę b o k o ś c i -n i w e l a c y j -n e j od 109,07 ( o d w i e r t l) do 109,51 ( o d w i e r t 5). S p o r a m i ą ż s z o ś ć p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h , s i ę g a j ą c y c h w o d w i e r t a c h 1 i 3 p o n a d 3 m, zadec y d o w a ł a , że n i e d r ą ż o n o o d w i e r -tu 2 , a w m i e j s c u jego p o s a d o w i o n o w y k o p s o n d a ż o w y nr I.
C i ą g III, o d ł u g o ś c i 20 m (składał się z 5 o d w i e r t ó w o skoku 5 m), p r z e c i ą g n i ę t o n a p r z e d ł u ż e n i u w s c h o d n i e j ś c i a n y b u d y n k u sto-j ą c e g o na p a r c e l i p r z y ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 6 w k i e r u n k u p o ł u d n i o -w y m ( g ł ę b o k o ś ć n i -w e l a c y j n a od 109,37 - o d w i e r t 1 do 111,24 o d w i e r t 5). L o k a l i z a c j a t aka z a p e w n i a ł a p r z e ś l e d z e n i e n a w a r s t w i e ń z a c h o d n i e g o ( z e w n ę t r z n e g o ) s k r a j u rowu o t a c z a j ą c e g o k o p i e c z a m k o -wy. Z n a c z n ą m i ą ż s z o ś ć p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h s t w i e r d z o n o w o d w i e r -tach 1 1 5 , w k t ó r y c h s i ę g a ł a o n a p on a d 3 m. S p o r e n a w o d n i e n i e z a l e g a j ą c y c h w n i c h w a r s t w sugeruje, że r z e c z y w i ś c i e o d w i e r t y 1 i 5 z l o k a l i z o w a n o w o k o l i c y rowu - fosy. W c e l u p o t w i e r d z e n i a tej o b s e r w a c j i c i ą g I V (o d ł u a o ś c i 19 n:,
s k ł a d a j ą c y się z 6 o d w i e r t ó w , p o s a d o w i o n y na g ł ę b o k o ś c i n i w e l a - cyjnej 1 1 1 , 8 0 - 1 1 2 , 1 9 ) p o p r o w a d z o n o , na d z i a ł c e p r z y ul. Ś w i e r -c z e w s k i e g o 8 a, w k i e r u n k u p ó ł n o c - p o ł u d n i e , tak ab y jego p r z e b i e g p r z e c i n a ł h i p o t e t y c z n y r ó w o t a c z a j ą c y k o p i e c zamkow y. W o d w i e r c i e 4 z a o b s e r w o w a n o , że p o z i o m y k u l t u r o w e m a j ą m i ą ż s z o ś ć 4 m, n a t o -m i a s t w o d w i e r t a c h ЗА i 4A p o ł o ż o n y c h o b o k n i e g o z m n i e j s z a ł a się o n a d o 2 , 5 - 3 , 0 m. P r z e k o n u j e to, że o d w i e r t 4 u l o k o w a n o w d n i e rowu, zaś n a w a r s t w i e n i a o b s e r w o w a n e w d w ó c h p o z o s t a ł y c h w y z n a c z a -ją jego profil. W a r s t w y s t w i e r d z o n e w p ó ł n o c n e j p a r t i i c i ą g u IV są b a r d z o n i k ł e i n o s z ą śla d y g e n e r a l n y c h zakłóceń. W s k a z u j e to, że k o p i e c z a m k o w y został w zn a c z n e j c z ę ś c i zn i s z c z o n y , a z a c h o w a -ne n a n i m p o z i o m y k u l t u r o w e n i e d a j ą p ełnej i n f o r m a c j i o sy t u a c j i s t r a t y g r a f i c z n e j k o p c a zamkow ego. S u g e s t i a ta z o s t a ł a u p r a w d o p o d o b n i o n a w w y n i k u e k s p l o r a c j i c i ą g u V o łącz n e j d ł u g o ś c i 19 m ( 6 o d w i e r t ó w ) , p o s a d o w i o n e g o na g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j o k o ł o 110,90. M i ą ż s z o ś ć o b s e r w o w a n y c h w n i c h n a w a r s t w i e ń nie p r z e k r a c z a ł a 1,5 m, a t y l k o w o d w i e r c i e 6 s i ę g a ł a 2 m. Z a z n a c z y ć wypada,- że z l o k a l i z o w a n y był on na w s c h o -d n i m s k r a j u kopca, b e z p o ś r e d n i o p r z y d o o k o l n y m rowie.
O p rócz o p i s a n y c h c i ą g ó w ( g r u p u j ą c y c h o d w i e r t y 1-31) w y k o n a n o także 4 o d w i e r t y r o z p r o s z o n e . O d w i e r t 32 u l o k o w a n o na p a r c e l i p rzy ul. W ą s k i e j 5 (róg ul. W y z w o l e n i a ) , o d w i e r t 33 n a p i e r w s z y m p o d w ó r k u p o s e s j i p r z y ul. W ą s k i e j 5, o d w i e r t 34 na d z i a ł c e p r z y ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 10 i o d w i e r t 35 na ul. W ą s k i e j 10. Nie s t w i e r -d z o n o w n i c h i n t e r e s u j ą c y c h n a w a r s t w i e ń k u l t u r o w y c h , z w y j ą t k i e m o d w i e r t u 32, w m i e j s c u k t ó r e g o p o s a d o w i o n o p o t e m w y k o p s o n d a ż o w y n r III. E k s p l o r a c j a o p i s a n y c h o d w i e r t ó w p r z y n i o s ł a nie t y l k o d a n e u- ł a t w i a j ą c e u s y t u o w a n i e w y k o p ó w s o n d a ż o w y c h , lecz także i n f o r m a -cje d o t y c z ą c e st a n u z a c h o w a n i a n a w a r s t w i e ń z a m k o w y c h oraz r o z -p l a n o w a n i a siedzib y. N a j c e n n i e j s z e w y d a j e się p e w n e z l o k a l i z o w a -n i e r o w u o k a l a j ą c e g o " z a m c zysko" r a d z i e j o w s k i e w c i ą g u IV, a tak-że m o ż l i w a do p r z y j ę c i a o b e c n o ś ć tegoż r o w u w s k r a j n y c h o d w i e r -tach c i ą g u III. P o d k r e ś l e n i a w y m a g a też z a s a d n i c z a r ó ż n i c a w n a -w a r s t -w i e n i a c h z a o b s e r -w o -w a n y c h -w c i ą g a c h II i V, u l o k o w a n y c h na kopcu. C i ą g II z l o k a l i z o w a n o b o w i e m w h i p o t e t y c z n y m c e n t r u m n a -sypu, ciąg V n a jego p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m skraju. W p i e r w s z y m s t w i e r d z o n o z n a c z n ą m i ą ż s z o ś ć n a w a r s t w i e ń , w d r u g i m całkowity ich
Rys 2. Radziejów. Wykop I, profile S i W. 1 - próchnica współczesna, 2 - żużel, 3 - próchnica gliniasta z węglami drzewnymi, ułamkami cegły, gliną i zaprawa, 4 - żółty piasek podsypkowy, 5 - próchnica z piaskiem i gliną, ó - glina, 7 - ciemna próchnica gliniasta z piaskiem, węglami drzewnymi i ułamkami cegły i grudkami
polepy, 8 — piasek żółty calcowy. Rys. M. Cyrek
1 4 4 L e s z e k K aj zer
brak. O b s e r w a c j a ta sugeruje, że z n a c z n a czę ś ć k o p c a z a m k o w e g o z o s t a ł a b e z p o w r o t n i e zniszczona. P r z e d s t a w i o n e pow y ż e j s u g e s t i e s t a r a n o się u ś c i ś l i ć p r z y p o -m o c y w y k o p ó w s o n d a ż o w y c h . W y k o p I, o w y m i a r a c h 2,0 x 3,0 m, p o s a d o w i o n o n a g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j 1 0 9 , 0 6 - 1 0 9 , 1 1 i e k s p l o r o w a n o d o g ł ę b o k o ś c i n i w e l a - cyjnej o k o ł o 105,90. P o m i e s z c z o n o go na p o d w ó r k u p a r c e l i p r z y ul, Ś w i e r c z e w s k i e g o 8 m i ę d z y d o m e m m i e s z k a l n y m a s t o j ą c y m na p o ł u d -nie od n i e g o garażem . M i ą ż s z o ś ć p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h s t w i e r d z o -n y c h w w y k o p i e w y n o s i ł a o k o ł o 3 m. S k ł a d a ł y się na n i ą p o z i o m y g l i n i a s t e j p r ó c h n i c y ze ś l a d a m i k o l e j n y c h p i a s z c z y s t y c h p o d s y p e k N a j w y r a ź n i e j w y o d r ę b n i o n a b y ł a w a r s t w a d o l n a o g r u b o ś c i d o c h o -dzącej do 1 m, s k ł a d a j ą c a się z ciemnobrunatnej' p r ó c h n i c y z p i a -skiem, d r o b i n a m i cegły, p o l e p y i w ę g l a d r z e w n e g o . Z a l e g a ł a o n a b e z p o ś r e d n i o n a p i a s z c z y s t o - ż w i r o w y m ż ó ł t o b r u n a t n y m calcu. W w y -k o p i e nie s t w i e r d z o n o p o z o s t a ł o ś c i o b i e -k t ó w , zaś o p i s y w a n a s y -t u a c j a s -t r a -t y g r a f i c z n a nie n o s i ł a ś l a d ó w p o w a ż n i e j s z y c h zakłóceń.
W y k o p I z a w i e r a ł ł ą c z n i e 522 zabytki. Z d e c y d o w a n i e p r z e w a ż a -ły u ł a m k i n a c z y ń g l i n i a n y c h (422 fra g m e n t y ) . Z n a l e z i o n o także 44 a e s t r u k t y k o ś c i z w i e r z ę c y c h , 30 f r a g m e n t ó w k a f l i p i e c o w y c h i inne n i e l i c z n e z a b y t k i ze szkła, b r ą z u i żelaza. W y k o p n i e d o s t a r c z v ł w i ę c l i c z n y c h zab ytków, a n a j s t a r s z e z a l e g a j ą c e w n a j g ł ę b s z y m p o -zi o m i e k u l t u r o w y m nie m o g ą być d a t o w a n e w c z e ś n i e j niż na w i e k XVI. W w a r s t w a c h m e c h a n i c z n y c h 9, 10 i 11, o d p o w i a d a j ą c y c h o- s t a t n i e m u p o z i o m o w i k u l t u r o w e m u (na g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j od o- k o ł o 107,0 d o o k o ł o 106,0) z n a l e z i o n o ł ą c z n i e 101 f r a g m e n t ó w n a -czyń g l i n i a n y c h , z c z e g o 3 f r a g m e n t y n a c z y ń w y p a l o n y c h v; słabej a t m o s f e r z e u t l e n i a j ą c e j typ ow ej d l a " t r a d y c y j n y c h " m e t o d g a r n c a r -stwa w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e g o , 59 f r a g m e n t ó w ( ponad 59%) n a c z y ń k u c h e n n y c h i s t o ł o w y c h w y p a l o n y c h w a t m o s f e r z e r e d u k c y j n e j , 3 3 f r a g m e n t y ( p o n a d 33%) tzw. s i l n i e u t l e n i a j ą c e , w y k o n a n e z glin że- lazi s t y c h , c h a r a k t e r y z u j ą c y c h się p o m a r a ń c z o w ą b a r w ą c z e r e p ó w naczyń, i 6 f r a g m e n t ó w n a c z y ń p o k r y t y c h szkliwem. Z n a c z n e r o z -d r o b n i e n i e o p i s a n e g o m a t e r i a ł u nie p o z w a l a na p e ł n i e j s z e a n a l i z y
form alne, c h o ć już s am o z e s t a w i e n i e p r o c e n t o w e w s k a z u j e , że jest to m a t e r i a ł c e r a m i c z n y t y p o w y d l a o s t a t n i e g o e t a p u t r w a n i a t r a d y -cji g a r n c a r s t w a p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e g o . J. K r u p p é d a t u j e schy ł e k s t o s o w a n i a r e c e p t p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e g o g a r n c a r s t w a na lata trz y
-1 3
d z i e s t e XVI w. , zaś w p r z y p a d k u o p i s y w a n e g o z b i o r u m o ż n a go d a -t o w a ć szerzej - n a c ały w i e k XVI. N a t o m i a s t t r u d n o p r z e s ą d z i ć , czy n i e l i c z n e f r a g m e n t y n a c z y ń g r u p y A p o c h o d z ą tak ż e z XVI w., czy s t a n o w i ą s t a r s z ą od op i s a n e j w a r s t w y d o m i e s z k ą , z w i ą z a n ą z w c z e ś n i e j s z y m i e t a p a m i f u n k c j o n o w a n i a zamku. W y k o p II z l o k a l i z o w a n o n a g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j 111,55- - 1 1 1 , ь4 i e k s p l o r o w a n o do g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j o k o ł o 110,40, U l o k o w a n o go na p o d w ó r e c z k u p a r c e l i p r z y ul. Ś w i e r c z e w s k i e g o 8 a, w o k o l i c y "dom u n o t a r i u s z a " . Za p o z i o m k u l t u r o w y o b s e r w o w a n y w o m a w i a n y m w y k o p i e u z n a ć m o ż n a tyl k o g r u b ą w a r s t w ę p r z y p o w i e r z c h -n i o w ą (o m i ą ż s z o ś c i d o c h o d z ą c e j do 1 m), s k ł a d a j ą c ą się z c i e m -nej g l i n i a s t e j p r ó c h n i c y z u ł a m k a m i cegieł, p o l e p y i węgli.
W w y k o p i e II r u c h o m y m a t e r i a ł z a b y t k o w y był n i e l i c z n y , ł ą c z -nie z n a l e z i o n o 105 zab ytków , w t y m 84 f r a g m e n t y c e r a m i k i n a c z y -niowej, p r e z e n t u j ą c e j c e c h y g a r n c a r s t w a n o w o c z e s n e g o i n o w o ż y t -nego.
Obr a z n a w a r s t w i e ń o b s e r w o w a n y c h w w y k o p i e p o r ó w n a ć n a l e ż y z w y n i k a m i d r ą ż e n i a c i ą g u V, p o ł o ż o n e g o na p ó ł n o c od "domu n o t a -r iusza", w k t ó -r y m także nie z n a l e z i o n o s t a r s z y c h n a w a r s t w i e ń kul-turowych. O b s e r w a c j e te w s k a z u j ą , że p o z i o m y k u l t u r o w e z a l e g a j ą c e w o k o l i c y t e g o d o m u z o s t a ł y c a ł k o w i c i e zni s z c z o n e , a w z w i ą z k u z b u d o w ą w i l l i ter e n z o s t a ł o b n i ż o n y i c a ł k o w i c i e p r z e f o r m o w a n y . S u g e s t i ę t aką w z m a c n i a ob r a z n a w a r s t w i e ń s t w i e r d z o n y c h w p ó ł n o c -n y c h o d w i e r t a c h c i ą g u III ( o d w i e r t y 1, 2, 3), w k t ó r y c h m i ą ż -s z o ś ć p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h nie p r z e k r o c z y ł a 1,5 m i d o p i e r o w c z ę ś c i p o ł u d n i o w e j z n a c z n i e się z w i ę k s z y ł a n a s k u t e k p r z e w i e r c e -n i a d o o k o l -n e g o r o w u - fosy, o k a l a j ą c e g o k o p i e c zamkowy. W sum i e w s z y s t k i e j e d n o s t k i b a d a w c z e u l o k o w a n e n a m i e j s c u w i -d o c z n e g o j e s z c z e w w i e k u X I X k o p c a ( w y k o p y I i II, ciągi II, III IV i V ) w s k a z u j ą na z n a c z n e z n i s z c z e n i a p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h . W s t a n i e i n f o r m u j ą c y m o n a w a r s t w i e n i a c h z a m k o w y c h z a c h o w a ł y się o- ne w c a ł o ś c i t y l k o w c e n t r a l n e j p a r t i i n a s y p u (wykop I). N i e s t e t y w c e n t r u m n a s y p u n i e b y ł o n a w a r s t w i e ń p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z y c h - z c z e g o w y n i k a ć może, że n a j s t a r s z a z a b u d o w a u s y t u o w a n a b y ł a ob- rze ż n i e , na o k r a j a c h nasy p u , n a t o m i a s t w j ego c e n t r u m z n a j d o w a ł się p u s t y plac.
13
J. K r u p p i. Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, 1981, cz. I, s. 46-50.
Rys-. 3. Radziejów. Wykop XI, profile E i S. 1 - próchnica współczesna, 2 - żółty piasek ze żwirem, 3 - żół-ty gliniasżół-ty piasek, A - żółty piasek calcowy, 5 - żółty gliniasty piasek ze żwirem, 6 - rura kanalizacyj-na, 7 - rura wodociągowa,
8
- próchnica przemieszana z piaskiem. Rys.M.
CyrekZ a m e k w R a d z i e j o w i e w ś w i e t l e b a d a ń t e r e n o w y c h 19 87 r. _____________________________________________________________ 1 4 7
Rys. 4. Radziejów. Wykop III, profile N i E. 1 - szarobrunatna próchnica z węglami drzewnymi, ułamkami ceg-ły, gliną i zaprawą wapienną, 2 - piasek żółty, 3 - żółta glina nasypowa, 4 - czarna próchnica z gliną i dużą domieszką węgli drzewnych, 5 - żółty piasek z gliną, 6 - żółta glina, 7 - ciemna próchnica z piaskiem i węglem drzewnym, 8 - żółtobrunatna glina (rozlasowane ściany budynków?), 9 - ciemnobrunatna próchnica z wę-glami drzewnymi, 10 - czarna próchnica nasycona węwę-glami drzewnymi (poziom spalenizny), 11 - żółty piasek cal-
Z a c h ę c a j ą c e o b r a z s t w i e r d z o n y w o d w i e r c i e 32 p o ł o ż o n y m na p a r c e l i p r z y ul. W ą s k i e j 5 z a d e c y d o w a ł y o w y t y c z e n i u tam w y k o p u H I (o w y m i a r a c h 2,0 x 3,0 m). P o s a d o w i o n o go na g ł ę b o k o ś c i n i w e — lacyjnej 1 1 5 , 3 6 - 1 1 5 , 8 8 i e k s p l o r o w a n o d o g ł ę b o k o ś c i n i w e l a c y j n e j 111,5. M i ą ż s z o ś ć s t w i e r d z o n y c h w w y k o p i e III p o z i o m ó w k u l t u r o -w y c h -w y n o s i ł a -w i ę c b l i s k o 4 m. W y m a g a j ą o n e d o k ł a d n i e j s z e g o o p i -su, m i m o że w y k o p z l o k a l i z o w a n o p o z a k o p c e m zam kow ym, w y r a ź n i e na p o ł u d n i e od niego. S ą d z i ć można, że na t y m t e r e n i e l o k o w a ł a się z a b u u o w a t o w a r z y s z ą c a s i e d z i b i e s t a r o ś c i ń s k i e j : r o d z a j " p o d z a m -cza". Po w y e k s p l o r o w a n i u n a w a r s t w i e ń w s p ó ł c z e s n y c h na g ł ę b o k o ś c i ok o ł o 114,0 n a t r a f i o n o na p o z o s t a ł o ś c i s p a l o n e g o b u d y n k u d r e w n i a -nego, z k t ó r e g o p o z o s t a ł y w a r s t w y g l i n i a n e g o rumoszu, n i e l i c z n e cegły, a także p o z i o m g l i n i a n e g o k l e p i s k a . C h r o n o l o g i a o p i s a n e g o b u d y n k u z a m k n i ę t a b yć ir.oże w s z e r o k i c h g r a n i c a c h X I X w. P o d n imi z a l e g a ł y p o z i o m y p r ó c h n i c z e , p r z e d z i e l o n e p ł a t a m i g l i n y i r o z l a - sowanej p olepy. S ą d z i ć należy, że są to ś l a d y d e s t r u k c j i b u d y n k u ( x a c z e j 2 b u d y n k ó w d r e w n i a n y c h o ś c i a n a c h w y l e p i o n y c h gliną). U- l e g a ł y one n a t u r a l n e m u n i s z c z e n i u t w o r z ą c g r u b y na b l i s k o 1 , 5 m p łat p r ó c h n i c y p o p r z e d z i e l a n y g l i n i a n y m i w k ł a d k a m i . Pod o p i s a n ą w a r s t w ą , k t ó r ą ł ą c z y ć n a l e ż y z z a b u d o w ą t e r e n u z XVII i XV I I I w., s t w i e r d z o n o p o z i o m p r ó c h n i c y k u l t u r o w e j z w ę g l a m i d r z e w n y m i , b r y -łkam i p o l e p y itp. O s t a t n i m - p o ł o ż o n y m b e z p o ś r e d n i o p o n a d c a l c e m - p o z i o m e m kul-t u r o w y m b y ł a w a r s kul-t w a pożarov.'a, n a s y c o n a w ę g l e m d r z e w n y m i s p o r y -mi k a w a ł k a m i s p a l o n e g o drewna. P o d k r e ś l i ć warto, że n i e z a w i e r a ona p r a w i e w c a l e d r o b i n cegły, a p o c h o d z i ł a z d e s t r u k c j i d r e w -ni a n e g o , p i e r w s z e g o n a t y m t ere-nie, budynku.
I n t e r e s u j ą c a s t r a t y g r a f i a z a o b s e r w o w a n a w w y k o p i e III d o s t a r -czy ł a także sporej liczby z a b y t k ó w r u c h o m y c h ( ł ą c z n i e 1814 sztuk). Z d e c y d o w a n i e n a j l i c z n i e j s z e b yły f r a g m e n t y c e r a m i k i (1642), s p o -ro b y ł o kości z w i e r z ę c y c h ' (117 f r a g m e n t ó w ) , mniej f r a g m e n t ó w k a f -li, p r z e d m i o t ó w szkl a n y c h , ż e l a z n y c h i innych. N a j w i ę k s z e z g r u -p o w a n i e m a t e r i a ł ó w r u c h o m y c h ł ą c z y ć m o ż n a z p o z i o m e m n a j m ł o d s z e -go i n a j s t a r s z e g o d o m u ( w a r s t w y m e c h a n i c z n e 12 i 13, w k t ó r y c h z n a l e z i o n o b l i s k o 500 f r a g m e n t ó w n a c z y ń g l i n i a n y c h ) . C e r a m i k a z w y k o p u III p r e z e n t o w a ł a w m a s i e ce c h y g a r n c a r s t w a n o w o ż y t n e g o , tyl k o w a r s t w y m e c h a n i c z n e 12 i 13 g r o m a d z i ł y m a t e r i a ł zarówno późn o ś r e d późn i o w i e c z późn y , jak i z późn a j d u j ą c y się późna p o g r a późn i c z u późpóźnecro ś r e d -n i o w i e c z a i c z a s ó w -n o w o ż y t -n y c h .
Fot. 2. Radziejów. Eksploracja wykopu III, Fot. L. Wojda
Z e s t a w i e n i e m a t e r i a ł ó w c e r a m i c z n y c h z w y k o p u III p r z e d s t a w i a t a b . 1 .
14 .
Z p r z e d s t a w i o n e g o z e s t a w i e n i a jas n o w y n i k a d u z a p r z e w a g a z a r ó w n o s t ołow ego, jak i k u c h e n n e g o m a t e r i a ł u c e r a m i c z n e g o w y p a -l o n e g o w a t m o s f e r z e r e d u k c y j n e j (od 68,14% w w a r s t w i e 12 do 87,02% w w a r s t w i e 10), s t a n o w i ą c e g o ś r e d n i o 3/4 zbioru. N i e jest to o b -s e r w a c j a d z i w n a d l a t e r e n u K u j a w B r z e -s k i c h
Zastosowano tu metodę podziału ceramiki sprawdzoną w zamku w Raciąż-ku koło Ciechocinka, por. L. K a j z e r , Opracowanie zbioru ceramiki naczy-niowej z wieży Karmkowskiego zamku v Raciążku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1986, R. XXXIV, nr, 2, s. 199-335.
Podobna, zdecydowana przewaga materiałów określonych jako Б i С stwier- dzona została w Raciążku, por. przyp. 14, a także w Lubieniu Kujawskim i na innych stanowiskach.
T a b e l a 1 War-stwa Ceramika grupy Razem 100% A B/C D E F 1-5 1 (1,2 )a 57 (68,66) 19 (22,9) 3 (3,62) 3 (3,62) 83 6 31 (11,92) 192 (73,85) 36 ( 13,85) 1 (0,38) - 260 7 39 (17,65 ) 152 (68,78) 30 ( 13,57) - - 221 8 16 (10,39) 1 14 ( 74,02) 24 ( 15,59) - - 154 9 24 (12,77) 142 (75,53) 16 (8,51) - 6 (3,19) 188 10 10 (7,63) 114 (87,02) 4 (3,05) 2 (1,53) 1 (0,77) 131 11 7 (5,89) 97 (81,51) 12 (10,08) 3 (2,52) - 191 12 12 (10,62) 77 (68,14) 24 (21,24) - - 113 13 10 (2,68) 297 (79,62) 17 (4,56) 34 (9,12) 15 (4,02) 373 Razem 150 (9,14) 1 242 (75,64) 182 (11,08) 43 (2,62) 25 (1,52) 1642
W nawiasach podano wartości w procentach.
U s t a l o n e już d a n e p o t w i e r d z a t a k ż e s t o s u n k o w o s k r o m n a f r e k -w e n c j a u ł a m k ó -w n a c z y ń o p o w i e r z c h n i p o k r y t e j s z k l i w e m (E) i in -ny c h grup n a c z y ń (F), a także b l i s k o 10Í u ł a m k ó w n a c z y ń "trady- cyjnych", w y k o n a n y c h z z a s t o s o w a n i e m r e c e p t n i e w i e l e r ó ż n i ą c y c h się o d u ż y w a n y c h we w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u . O m ó w i o n y m a t e r i a ł jest z na c z n i e p o k a w a ł k o w a n y i nie p o z w a l a na d o k ł a d n i e j s z e analizy, a r e l a t y w n i e n a j l e p i e j z a c h o w a n a jest c e r a m i k a z d o l n e g o s p a l o n e g o d o m u ( w arstwy 12 i 13). P r e z e n t u j e o n a s c h y ł k o w e c e c h y g a r n c a r -s t w a p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e g o , a. o b e c n e są w t y m z b i o r z e tak ż e u ł a m -ki w o c z y w i s t y s p o s ó b (tak f o rmalnie, j a k i t e c h n o l o g i c z n i e ) n o -w ożytne. P o z w a l a to r o b o c z o o d n o s i ć p o ż a r o b s e r w o w a n e g o w w y k o -p ie III b u d y n k u d o -p o ł o w y X VII w. i ł ą c z y ć ze z n i s z c z e n i e m zam k u r a d z i e j o w s k i e g o w c z a s i e s z w e d z k i e g o "potopu". W ś w i e t l e a n a l i z y u ł a m k ó w ce r a m i k i z n a c z n i e t r u d n i e j s z e jest d a t o w a n i e p o w s t a n i a domu, co o d n o s i ć m o ż n a z a r ó w n o do II p o ł o w y w i e k u XV, jak i I p o -łowy w i e k u XVI. D o k ł a d n i e j s z e u ś c i ś l e n i e c h r o n o l o g i i nie jest, na p o d s t a w i e p o s i a d a n e g o zbioru, m o ż l i w e , c h o ć d r u g a d a t a jest praw-d o p o praw-d o b n i e j sza.
z g r o m a d z o n y c h w w y n i k u e k s p l o r a c j i w y k o p u III u ł a m k ó w n a c z y ń za-o p a t r z za-o n y c h w n a p i s y - za-o r n a m e n t y literza-owe. Są to n a s t ę p u j ą c e f r a g -m enty: nr inw. 81/87 - 2 u ł a m k i z w a r s t w y 6 , nr inw. 87/87 - 1 u-
łam e k z w a r s t w y 8 , nr inw. 94/87 - 1 u ł a m e k z w a r s t w y 10, nr inw. 102/87 - 2 u ł a m k i z w a r s t w y 13. S y t u a c j a s t r a t y g r a f i c z n a 6 z n a l e z i o n y c h u ł a m k ó w nie t ł u m a c z y w i ę c ich c h r o n o l o g i i , gdyż z n a l e z i o -n o je (op rócz w a r s t w y 13) w p o z i o m a c h w y r a ź n i e n o w o ż y t n y c h . W s z y -stk i e w y m i e n i o n e to u ł a m k i f r a g m e n t ó w b r z u á c ó w n a c z y ń w y p a l o n y c h w a t m o s f e r z e r e d u k c y j n e j , c h a r a k t e r y z u j ą c y c h się c z a r n ą ( c z a r -n i a w ą ) b a r w ą c z e r e p ó w i g l i -n ą z a w i e r a j ą c ą d r o b n o z i a r n i s t ą d o m i e -szkę. T e c h n o l o g i a o m a w i a n y c h f r a g m e n t ó w łączy je z p ó ź n y m ś r e d -n i o w i e c z e m , c z e m u p r z e c z y s y t u a c j a s t r a t y g r a f i c z n a . P o n i e w a ż w l i t e r a t u r z e p o d o b n e z n a l e z i s k a ł ą c z y się z t r a d y c j a m i h u s y c k i - m i ' 6 , p o z o s t a j ą c p r z y takiej i n t e r p r e t a c j i s ą d z i ó można, że alb o n a c z y n i a takie u ż y t k o w a n e b y ł y w R a d z i e j o w i e z n a c z n i e d ł u ż e j , a l -bo że m a m y tu do c z y n i e n i a z m a t e r i a ł e m p o c h o d z ą c y m ze s t a r s z y c h p o z i o m ó w k u l t u r o w y c h , d o m i e s z a n y m d o w a r s t w n o w o ż y t n y c h . P o n i e w a ż o p i s a n e z n a l e z i s k a s t a n ą się p r z e d m i o t e m o s o b n e g o studium, p r o -b l e m u t e g o n i e -b ę d z i e m y tu r o z s t r z y g a ć , c hoć z n a c z n i e p r a w d o p o -d o b n i e j s z a w y -d a j e się d r u g a z p r z e d s t a w i o n y c h tu sugestii. R e a s u m u j ą c , e k s p l o r a c j a w y k o p u III d o s t a r c z y ł a p e ł n e g o o b r a -zu n a w a r s t w i e ń k u l t u r o w y c h r e j o n u r a d z i e j o w s k i e g o " p r z e d z a m c z a " , p o s i a d a j ą c y c h m i ą ż s z o ś ć 4 m od II p o ł o w y XV lub I p o ł o w y XV I w. S t w i e r d z o n o także s p a l e n i e z a b u d o w y , w i ą z a n e r o b o c z o z n a j a z d e m s z w e d z k i m w c zasie "potop u" i t r w a n i e z a b u d o w y t ego t e r e n u do n a s z y c h czasów. III M i m o s k r o m n e g o , w y m u s z o n e g o tzw. o k o l i c z n o ś c i a m i o b i e k t y w n y -mi, z a k r e s u b a d a ń t e r e n o w y c h p o z w o l i ł y o n e z g r o m a d z i ć s p o r o in-f o r m a c j i d o t y c z ą c y c h zamku r a d z i e j o w s k i e g o , j e g o p r z e m i a n i s t a -n u z a c h o w a -n i a p o z o s t a ł o ś c i po -nim. B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e z 1987 r. 16 T. H o r b а с z, A. M i k o ł a j c z y k , L. W o j d a , Cerami-ka huaycCerami-ka a Wboaławka., "Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie" 1980, ser. C, s. 25- -50.
nie w n i o s ł y w i e l u i n f o r m a c j i o p o c z ą t k a c h zamku w R a dziejow ie. P o n i e w a ż w k o ń c u XV w. R a d z i e j ó w w c h o d z i ł j e s z c z e w skład s t a r o -stwa b r z e s k i e g o , K. P a w ł o w s k i sądzi, że s t a t u s j e o o w z r ó s ł d o -p i e r o w XVI w., czy l i w o k r e s i e z a s i a d a n i a na u r z ę d z i e starościń-s k i m p r z e d starościń-s t a w i c i e l i r o d z i n y L e starościń-s z c z y ń starościń-s k i c h 1 7 . S t w i e r d z e n i e to, c h o ć b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , nie p r z e s ą d z a j ednak d a t o w a n i a p o c z ą t -ków. P r z y p o m n i e ć b o w i e m w yp a d a , że R a d z i e j ó w był s t a c j ą W ł a d y -sław a J a g i ełły, k t ó r ą m i ę d z y rokierr 1399 a 1428 odwiedził aż
trzy-1 8 n a s t o k r o t n i e . S ą d z i ć w i ę c można, że p o c z ą t k i s i e d z i b y u l o k o w a -nej na w s c h o d n i m s k r a j u w y s p y m i e j s k i e j o d n i e ś ć m o ż n a do p r z e ł o m u X I V i XV w. R ola R a d z i e j o w a w z r o s ł a z n a c z n i e p o 1510 r., k i e d y to m i a -sto s t a ł o się m i e j s c e m o d b y w a n i a s e j m i k ó w g e n e r a l n y c h d l a c a ł y c h Kujaw, czy l i d l a s z l a c h t y w o j e w ó d z t w b r z e s k i e g o i i n o w r o c ł a w -1 9
skiego. O d b y w a ł y się one w m i e j s c o w y m k o ś c i e l e f a r n y m . P o d n i o -s ło to z n a c z e n i e R a d z i e j o w a i na p e w n o u ł a t w i ł o L e s z c z y ń s k i m , sta-r o s t o m sta-r a d z i e j o w s k i m , p r o w a d z e n i e w ł a s n e j p o l i tyki. O k r e s e m in-t e n s y w n i e j s z e j z a b u d o w y k o p c a z a m k o w e g o w R a d z i e j o w i e ir.ógł w i ę c b y ć d o p i e r o p o c z ą t e k XVI w. D a t o w a n i e takie d o b r z e o d p o w i a d a c h r o n o l o g i i n a j s t a r s z e g o p o -zio m u k u l t u r o w e g o s t w i e r d z o n e g o w w y k o p i e III, s u g e r u j ą c z a r a -zem, że z a b u d o w a r a d z i e j o w s k i e g o d w o r u - z a m k u w X V w. b y ł a b a r -d z o wątła. P r z e k o n u j e o t y m b r a k p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e j c e r a m i k i w w y k o p i e II, k t ó r e g o z a w a r t o ś ć w s k a z u j e , że ś r o d k o w a p a r t i a k o p c a z a m k o w e g o b y ł a i n t e n s y w n i e u ż y t k o w a n a d o p i e r o w c z a s a c h n o w o ż y t -nych. P o n i e w a ż w l a t a c h 1 5 6 4 - 1 5 6 5 L e s z c z y ń c y nie d o p u ś c i l i do z l u s t r o w a n i a s t a r o s t w a r a d z i e j o w s k i e g o , p i e r w s z a r e l a c j a infor-17 P a w ł o w s k i , Radziejów,..3 s. 28 i n. 18
Król ten przebywał w Radziejowie: 10 maja 1399 r. (w drodze z Inowro-cławia do Brześcia), 13-18 kwietnia 1401 r. (w drodze z Brześcia do Inowro-cławia), 8 kwietnia 1404 r. (w drodze z Konina do InowroInowro-cławia), 8 i 13 kwietnia 1407 r. (w drodze z Konina do Koronowa), 23 kwietnia 1409 , r. (w drodze z Kouina do Brześcia), 1 maja 1416 r. w drodze z Kalisza do Brześcia w kwietniu 1418 r. (w drodze z Konina na Brześć), na przełomie lipca i sierp-nia 1419 r. (w drodze z Brześcia do Strzelna), 19 kwietnia oraz na przełomie września i października 1422 r., 8 do 12 maja I4?.4 r. (w drodze z Konina do Brześcia), 23 kwietnia 1425 r. (w drodze z Konina do Brześcia) i 15 kwietnia 1428 r. jw. - w g A . G a s i o r o w s k i e g o , Itinerárium króla Wła-dysława Jagiełły (1386-1434), Warszawa 1972, s. 41-109.
19
W II połowie XVIII w. przeniesiono także do niego archiwum ksiąg gro- dzkićh i ziemskich radziejowskich.
Rys. 5. Radziejów. Hipotetyczna lokalizacja kopca zamkowego. Rys. M. Cyrek
m u j ą c a o j ego w y g l ą d z i e p o c h o d z i d o p i e r o z 1616 r.: "[...] dw ór r a d z i e j o w s k i g d z i e S e y m i k i i Roki G r o d z k i e z w y k ł y się o d p r a w o w a ć , k t ó r y b a r d z o st a r y i w ą t ł y , p o t r z e b u j e w i e l k i e y p o p r a w y . Izb c z t e -ry, w k a ż d e y d w a o k n a s z k l a n e i p i e c e dobre. K o m ó r na d o l e dwie, s k l e p i k p r z y tym że b u d o w a n i u w ś c i a n i e p r z y m u r o w a n y , na d o l e A k t a G r o d z k i e chow ają, a na g ó r z e i z d e b k a p i ą t a m u r o w a n a , tak ż e i p i w -nica. S t a j n i a zła t r z e b a ją zn o w u b udow ać. K u c h n i a sama w sobie na s tronie, l e p i o n a z g l i n y w s t r y c h u l c e stara i zła. M ł y n k o ń -ski [ . . . ] " 2 0 . N a s t ę p n y o b s z e r n y o p i s s p o r z ą d z o n y został w c z a s i e l u s t r a c j i p r z e p r o w a d z o n e j w l a t a c h 1628-1632. B r z m i on: " P o p i -sanie d w o r u r a d z i e j o w s k i e g o . T e n d w ó r d o k o ł a p a r k a n e m ob to c z o n y , do n i e g o w r o t a od m i a s t a na o b ł ą k a c h d w oiste, p r z y n i c h fortka. K a n c e l a r y j a m u r o w a n a s k lep ista, g d z i e s e j m i k i i roki g r o d z k i e
o d p r a w o w a ć się zwykły; d o niej d r z w i ż e l a z n e z w r z e c i ą d z e m i kłó-dką. W niej o k n o 1 bez błon, o k i e n n i c a ż e l a z n a i k r a t y żelazne. W c h o d z ą c do sieni d r z w i na z a w iasach. T a m ż e zaraz izba sądowa, d o niej d r z w i n a z a wiasach, z z a m k i e m i klamką, o k i e n 4 po 4 k w a -tery w ołów, p i e c b i a ł y c h ka f l i p o l e w a n y c h n i e d o b r y , p rzy n i m k o -m i n -m u r o w a n y , s t o ł ó w 2, ł awy 2. Z te j ż e sieni d o małej sionki idąc dr z w i n a z a w iasach. T a m ż e izba p i e k a r n i a n a , d r z w i na z a w i a -sach, o k n o 1 w drewno, p i e c p r o s t y c h k a f l i na w yw r ó t . W tejże si e c i w i e l k i e j komora, do niej d r z w i n a zawiasach. Z te j ż e sieni p i w n i c a na d o l e p o w s c h o d z i e , do niej d r z w i na z a wiasach. T a m ż e nad tą p i w n i c ą s p iżarnia, d o niej d r z w i n a z a w i a s a c h , z w r z e c i ą - dzeni i skoblem. P r z e c i w k o izbie sądowej jest izba w ielka, do niej dr z w i na zaw i a s a c h . W tej izbie ok i e n 4 w o ł ó w o p r a w n y c h , p i e c z i e l o n y c h kafli. Z tej izby p o b o k komora, d o niej d r z w i na z a -w ia s a c h . Z t e j ż e sieni, n a g órę idąc p o w s c h o d z i e , j est sala p r z e s t r o n n a , w której o k i e n 5 bez błon. T a m ż e n a d k a n c e l a r y j ą jest p o k o i k letni, do n i e g o d r z w i na z a w i a s a c h z z a m k i e m i k l a m -ką, komin, o k i e n 4 w o ł ó w o p r a w n y c h . T a m ż e k o m o r a pusta, do niej dr z w i na zawiasach. N a d tą s a l ą p o ł a p b a r d z o zła, r u i n a m i natur. W c h o d z ą c z tej sale d o izby stołowej, d r z w i s t o l a r s k i e j r o b o t y n a zawiasach. W niej o k i e n 6 w o ł ó w o p r a w n y c h , ław y 2, stół 1, p i e c z i e l o n y c h kafli, k o m i n murow a n y . Z tej i zby do k o m o r y drz w i m a l o w a n e na z a w i a s a c h z klamką, w niej o k i e n 2. Z tej k o m o r y jest izba p o k o j o w a , do n iej d r z w i na zaw ia s a c h , w niej o k i e n 4 w ołów, p i e c z i e l o n y c h kafli, k o m i n m u r o w a n y . Z t e g o p o k o j u są 21 d r u g i e d r z w i n a salą" O b i e p r z y t o c z o n e tu r e l a c j e p o z w a l a j ą c n a d o k ł a d n i e j s z y o p i s d w o r u - z a m k u p r z e d s p a l e n i e m go prz e z S z w e d ó w w c z a s i e " p o t o p u " , czy l i w o k r e s i e n a j w i ę k s z e j " p r o s p e r i t y " o b iektu. W y n i k a z n i c h n i e t y l k o o b e c n o ś ć o b w o d u w a r o w n e g o (czy m o ż e tylko p o r z ą d k o w e -go, gdyż r e a l n y w a l o r d r e w n i a n e g o p a r k a n u n i e był zbyt w i elki), lecz o d d z i e l e n i e i w y d z i e l e n i e z a b u d o w y s i e d z i b y s t a r o ś c i ń s k i e j od miej s k i e j .
S y t u a c j a ta d o b r z e o d p o w i a d a o b r a z o w i , k t ó r y z a r e j e s t r o w a n o j e s z c z e w 1820 r. W skł a d z a b u d o w y z a m k o w e j w c h o d z i t y l k o je d e n
21
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1822, wyd. Z. G u i d o n , Bydgoszcz 1967, cz. III, s. 90-91.
