Małłek, Janusz
"Bischofsamt und
Konsistorialverfassung in Preussen
im Ringen zwischen Herzog und
Landschaft im letzten Viertel des 16.
Jahrhunderts", Jürgen Petersohn,
"Archiv für Reformationsgeschichte"
52, 1961, h. 1 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 558-559
j e s t t a k o d r ę b n a , ż e w y m a g a o s o b n e g o o m ó w ie n ia . W y ż e j w y m ie n io n e o p r a c o w a n ia — j e ś li o d r z u c ić t e n d e n c y j n e s f o r m u ło w a n ia — d a ły g e n e r a ln y i c i e k a w y p r z e g lą d r o z w o j u w y ż s z y c h u c z e ln i z ie m z a b o r u p r u s k ie g o . I r e n a M a r i a K o ś c i a ń s k a J Ü R G E N P E T E R S O H N , B i s c h o f s a m t u n d K o n s i s t o r i a l v e r f a s s u n g in P r e u s s e n i m R i n g e n z w i s c h e n H e r z o g u n d L a n d s c h a f t im l e t z t e n V i e r t e l d e s 16. J a h r h u n d e r t s . A r c h iv fü r R e f c r m a t io n s g e s c h ic h t e , J g . 52, Ы. 1, 1961, s. 188— 205. W y m ie n io n y a r t y k u ł z o s t a ł o p r a c o w a n y p r z e z J. P e t e r s o h n a n a p o d s t a w i e jego* p r a c y d o k t o r s k ie j , p o z o s ta ją c e j w ó w c z a s je s z c z e w m a s z y n o p is ie , a k tó r a u k a z a ła s ię d r u k ie m w 1963 r.1). T e m a t p o d j ę t y p r z e z a u to r a j e s t j e d n y m z n a jb a r d z ie j in t e r e s u j ą c y c h z a g a d n ie ń w d z ie j a c h u s t r o j u k o ś c io ła e w a n g e li c k ie g o w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h w X V I w .
W K s ię s t w ie P r u s k im p o s e k u la r y z a c j i w 1525 r. w y k s z t a ł c ił s ię u r zą d b is k u p i o d m ie n n ie n iż w in n y c h k s ię s t w a c h i p a ń s t w a c h p r o t e s t a n c k ic h . Co p r a w d a , ju ż k s ią ż ę A lb r e c h t n ie o b s a d z a ł o b y d w u b is k u p s t w : s a m b ij s k ie g o ( w la t a c h 1550— 1567) i p o m e z a ń s k ie g o (w la t a c h 1551— 1566), j e d n a k d o p ie r o k ie d y 5 p a ź d z ie r n ik a 1587 r. z m a r ł w M iło m ły n ie o s t a t n i s p o ś r ó d b is k u p ó w p r u s k ic h J a n W ig a n d , n a s t ą p iło c a ł k o w it e z a ła m a n ie s ię u s t r o j u b is k u p ie g o . F a k t o g r a f ia t y c h w y p a d k ó w b y ła d o tą d w lit e r a t u r z e z n a n a d o ść o g ó l n i e 2). W o p a r c iu o m a t e r ia ły b. a r c h iw u m k r ó le w i e c k ie g o P e t e r s o h n z n a c z n ie ją p o s z e r z y ł. J e d n a k n ie t y lk o z t y c h w z g lę d ó w a r t y k u ł P e t e r s o h n a w a r t j e s t o d n o t o w a n ia . Z a s łu g ą a u t o r a j e s t p r z e d e w s z y s t k im to , ż e z d o ła ł on o d p o w ie d z ie ć n a p y t a n ie , d la c z e g o s t a n y ta k b a r d z o d o m a g a ły s ię z a c h o w a n ia u r z ę d u b is k u p ie g o , s t a n o w ią c e g o w p e w n e j m ie r z e k o n t y n u a c j ę d a w n e j k a t o lic k ie j g o d n o ś c i k o ś c ie ln e j . A n a liz a P e t e r s o h n a d o p r o w a d z iła w te j s p r a w ie d o n a s t ę p u j ą c y c h w n io s k ó w :
1) Z a c h o w a n ie u r z ę d u b is k u p ie g o o g r a n i c z a ł o a b s o l u t y z m k s i ą ż ę c y J e r z e g o F r y d e r y k a z w ła s z c z a , iż z g o d n ie z r e c e s a m i 1566 r. s t a n y m ia ły w p ł y w n a w y b ó r k a n d y d a t ó w d la o b s a d z e n ia t y c h u r z ę d ó w ; s t a n y u w a ż a ły z a c h o w a n ie b is k u p ó w za s w ó j p r z y w ile j .
2) U t r z y m a n ie je d n o o s o b o w e j g o d n o ś c i b is k u p ie j — z d a n ie m s t a n ó w — b y ło le p s z ą fo r m ą u s t r o j o w ą d la o b r o n y k o ś c io ła p r z e d w s z e lk im i s e k t a m i n iż w p r o w a d z e n ie k o le k t y w n e g o u s t r o j u k o n s y s t o r ia ln e g o , g d z ie ła t w ie j b y ło o p o w s t a n ie o d m ie n n y c h r e lig i j n i e s t a n o w is k . 3) S t a n y w id z ia ł y w u r z ę d z ie b is k u p im g w a r a n t a e w a n g e li c k ie j p r z y s z ło ś c i P r u s K s ią ż ę c y c h . Z a c h o d z iła b o w ie m o b a w a , ż e n a w y p a d e k w c ie le n ia P r u s K s ią ż ę c y c h d o P o ls k i, k r ó l p o ls k i s t o s u j ą c z a s a d ę c u j u s r e g i o , e i u s r e l i g i o p r z e p r o w a d z i t u t a j r e k a t o liz a c j ę . T y m c z a s e m is t n ie n ie b is k u p ó w p r u s k ic h d a w a ło b y im p ie r w s z e ń s t w o w o b j ę c iu w ła d z y g u b e r n a t o r ó w w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h z g o d n ie z p o w s z e c h n ie s t o s o w a n ą w ó w c z a s z a s a d ą in d y g e n a t u , co *) J ü r g e n P e t e r s o h n , F ü r s t e n m a c h t u n d S t ä n d e t u m i n P r e u s s e n w ä h r e n d d e r R e g i e r u n g H e r z o g s G e o r g F r i e d r i c h 1578— 1603, M a r b u r g e r O s t fo r s c h u n g e n , h r s g . v o n H e llm u t h W - e i s s , B d . 20, W ü r z b u r g 1963, s. 196. 2) A lf r e d N і с о 1 o v i u s, D i e B i s c h ö f l i c h e W ü r d e i n P r e u s s e n s e v a n g e l i s c h e r K i r c h e , K ö n ig s b e r g 1834: A g a t h o n H a r n o c h , C h r o n i k u n d S t a t i s t i k d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e n i n d e n P r o v i n z e n O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , N e id e n - b u r g 1890. 558
z a g w a r a n t o w a ło b y z a r ó w n o e w a n g e li c k ą p r z y s z ło ś ć k r a ju ja k r ó w n ie ż m o ż e p e w n ą o d r ę b n o ś ć u s t r o j o w ą . T a k w ię c s p ó r m ię d z y k s i ę c i e m a s t a n a m i o f o r m ę u s t r o j u k o ś c ie ln e g o m ia ł p r z e d e w s z y s t k im c h a r a k t e r p o lit y c z n y . S t a n y c h c ia ły w y k o r z y s t a ć u r z ą d b is k u p i d la o g r a n ic z e n ia w ła d c y , n a t o m ia s t k s ią ż ę , p r z e z w p r o w a d z e n ie u s t r o j u k o n s y s t o r ia ln e g o , c h c ia ł u m o c n ić s w o j e r z ą d y a b s o lu tn e . T e z y P e t e r s o h n a p o k r y w a j ą s ię z n ie d a w n o o p u b lik o w a n y m i w y n ik a m i H. F r e i w a l d a o u r z ę d z ie b is k u p im w u s t a w ie R e g i m e n t s n o t t e l z 1542 r., g d z ie s t a n y w u r z ę d z ie b is k u p im w id z ia ły g łó w n ie g w a r a n c j ę o d r ę b n o ś c i u s t r o j o w e j n a w y p a d e k p r z y łą c z e n ia P r u s K s ią ż ę c y c h d o P o ls k i, m a j ą c p r z e d o c z y m a t a k ż e a u t o n o m ię P r u s K r ó le w s k ic h . W p r o w a d z e n ie u s t r o j u k o n s y s t o r ia ln e g o w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h o d b y w a ło s ię s t o p n io w o w o s t a t n ie j ć w ie r c i X V I w ie k u , n a t o m ia s t s p r a w ę o b s a d z e n ia b is k u p s t w p r u s k ic h p o d n o s iły s t a n y aż d o 1628 r. J a n u s z M a l l e k
