R
E
C
E
N
Z
J
E
___________________________________________________________
ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 8(44), numer 4 2016
MARIAN SURDACKI, Opieka spoeczna w Polsce do kon´ca XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2015, ss. 650.
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).4-8
W pierwszym kwartale 2016 r. ukazaa sie ksi azka prof. Mariana Surdackiego, datowana na 2015 r., wydana przez Towarzystwo Naukowe KUL, pt. Opieka spoecz-na w Polsce do kon´ca XVIII wieku. Praca ta fispoecz-nansowaspoecz-na bya ze s´rodków budzeto-wych na nauke w latach 2010-2012 jako projekt badawczy w ramach autorskiego grantu naukowego. Wydanie publikacji sfinansowane zostao przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyzszego grant wydawniczy z 2015 r.
Geneze powstania tej pracy nalezy wi azac´ z reaktywowaniem w 1981 r. Sekcji Pedagogiki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. To was´nie wówczas rodziy sie podstawy oryginalnych i koniecznych badan´ nad histori a opieki spoecznej. Wyzna-czona problematyka badawcza bya realizowana konsekwentnie przez trzydzies´ci piec´ lat przez Mariana Surdackiego we wszystkich niemal jego badaniach i publikacjach, których ukoronowaniem jest omawiana synteza, a takze oryginalna i unikatowa Ka-tedra Historii Opieki Spoecznej, powstaa w 1999 r.
Na tle dotychczasowej historiografii polskiej monografia ta, a raczej synteza, ma charakter pionierski. Koniecznos´c´ i potrzeba jej napisania wynikaa z braku caos´cio-wego ujecia tej problematyki. A przeciez zarówno w s´redniowieczu, jak i w czasach nowozytnych troska o opieke spoeczn a nad swoimi mieszkan´cami i o ich wykszta-cenie nalezaa do gównych aspiracji i potrzeb spoeczen´stwa. Zarówno w prze-szos´ci, jak i dzisiaj jest to sfera zycia ludzi tak samo wazna jak edukacja. Zreszt a, opieka spoeczna bya mocno zwi azana z edukacj a i wychowaniem. W wielu szpita-lach istniay szkoy dla ich podopiecznych, np. u duchaków czy szarytek.
Historia opieki spoecznej i szpitalnictwa z punktu widzenia naukowego i poznaw-czego nie jest mniej istotnym zagadnieniem niz historia wychowania i szkolnictwa czy filozofii, a nawet literatury, które takie syntezy juz od dawna posiadaj a. Wyraz´ne ostatnio ozywienie badan´ nad szpitalnictwem, opiek a spoeczn a i dobroczynnos´ci a na ziemiach polskich dao Autorowi solidn a podstawe do stworzenia syntetycznego ujecia tego zagad-nienia, a w konsekwencji podsumowania dotychczasowego stan badan´ w tym zakresie. W pracy dokonano typologizacji i usystematyzowania szerokiej, zozonej i róznorodnej tematyki zwi azanej z dziejami polskiej opieki i dobroczynnos´ci.
Praca ukazuje system i rodzaj opieki spoecznej dla ludzi potrzebuj acych pomocy, organizowanej w dawnych czasach przez Kos´ció i inne s´rodowiska: pan´stwowe, miejskie oraz osoby prywatne. Zajeto sie w niej problemem wszystkich kategorii ludzi nieradz a-cych sobie w zyciu, z uwagi na staros´c´, kalectwo, ubóstwo, chorobe, porzucenie, sieroc-two, bezdomnos´c´, itd., a takze dotknietych róznymi patologiami, jak przestepczos´c´,
pro-124 RECENZJE
stytucja. Dlatego gównym celem pracy byo przedstawienie sposobów pomocy tym ludziom poprzez ukazanie instytucji i innych dziaan´ charytatywnych.
Choc´ praca dotyczy terenów Rzeczypospolitej, to jednak omawianie opieki spo-ecznej na ziemiach polskich prowadzone jest w konteks´cie i w nawi azaniu do Euro-py Zachodniej. Tam bowiem, zwaszcza w Italii, Francji, a takze w Ziemi S´wietej tkwi a korzenie i wzorce miosierdzia, opieki spoecznej, pierwszych hospicjów i za-konów dobroczynnych, szpitali zakonnych i biskupich hospicjów oraz wielu innych zjawisk charytatywnych, które z czasem przechodziy do cywilizacji pónocnoeuropej-skiej i pan´stw Europy s´rodkowo-wschodniej. Sytuacja opieki spoecznej w s´rednio-wiecznym pan´stwie polskim bya w duzym stopniu odbiciem sytuacji europejskiej. Tytuowe zagadnienie opracowano w szerokich granicach terytorialnych i chrono-logicznych, obejmuj acych czasy od pocz atków pan´stwa polskiego az po jego upadek w wyniku rozbiorów. Doln a cezure czasow a wyznacza pocz atek istnienia pan´stwa polskiego, a dokadniej przyjecie w 966 r. chrztu i zwi azane z nim tworzenie sie podstaw organizacji kos´cielnej, która stanowia baze do rozwoju szpitali. Górn a granice czasow a wyznaczaj a rozbiory oraz radykalne zmiany, jakie w koncepcji dobroczynnos´ci przyniosy pr ady os´wieceniowe. Nowe idee i przemiany, wyrazaj ace sie w upan´stwowieniu oraz laicyzacji szpitali i wyksztaceniu sie modelu lecznicy, takze szpitali specjalistycznych, a urzeczywistniane przez rewolucje francusk a, syste-matycznie rozprzestrzeniay sie po caej Europie. Z tego wzgledu zmierzch XVIII wieku zamyka pewn a epoke w rozwoju instytucji szpitalnych i miosierdzia w Polsce i w Europie, stanowi cezure, okres przejs´ciowy miedzy kos´cielnymi szpitalami szcze-gólnie dla biednych a szpitalami nowego typu, których gówn a funkcj a byo leczenie. Autor wyraz´nie podkres´la, ze pojecie „opieka spoeczna” ma charakter umowny, susznie zauwaza, ze az do schyku XVIII wieku bardziej was´ciwe wydaje sie opero-wanie pojeciami „miosierdzie”, „dziaalnos´c´ dobroczynna” czy „charytatywna”, nieroz acznie kojarzonymi z doktryn a chrzes´cijan´sk a, która inspirowaa i warunkowa-a kos´cielny przez cae stulecia charakter instytucji i dziawarunkowa-an´ opiekun´czych. W rozu-mieniu dzisiejszym termin ten pojawi sie u schyku czasów nowozytnych, dokadniej w Os´wieceniu, kiedy opieke zaczeto pojmowac´ jako czysto socjalny obowi azek pan´stwa w stosunku do swoich obywateli.
W pracy przedstawiono równiez, uwzgledniaj ac wielonarodowos´ciow a i wielo-wyznaniow a specyfike Rzeczypospolitej, szpitalnictwo i dobroczynnos´c´ w innych wyznaniach i religiach: w Kos´ciele protestanckim (luteranie, kalwini, bracia czescy, bracia polscy), Kos´ciele wschodnim (prawosawnym, unickim, ormian´skim), u Z ydów oraz nielicznych w enklawach wyznawców islamu. Problemowi opieki spoecznej w mniejszos´ciach wyznaniowych i narodowych zamieszkuj acych tereny Rzeczypospo-litej, pos´wiecono trzy ostatnie, spos´ród trzynastu, rozdziay tej pracy, niemaj acej w nauce polskiej zadnych wczes´niejszych wzorców. Jest to najbardziej nowatorski i najmniej dotychczas opracowany aspekt opieki spoecznej na ziemiach polskich.
Oprócz walorów czysto naukowych, poznawczych i historiograficznych, opracowanie dziejów dobroczynnos´ci i opieki spoecznej ma wartos´c´ uzytkow a i aplikacyjn a dla takich dyscyplin, jak pedagogika opiekun´cza czy praca socjalna, socjologia. Jest przydatne zarówno dla badaczy tych zagadnien´, jak i studentów. Moze przyczynic´ sie do promocji dobrych praktyk i poszerzenia ogólnej wiedzy na temat dawnych form opieki spoecznej
125
RECENZJE
dla pracowników róznych instytucji spoecznych, opiekun´czych, resocjalizacyjnych, peda-gogicznych, kos´cielnych, s´wieckich, pan´stwowych, gminnych i samorz adowych. Wiedza ta moze im posuzyc´ do wykorzystania minionych dos´wiadczen´ dobroczynnych i charyta-tywnych do zapobiegania i rozwi azywania wspóczesnych problemów i patologii zwi aza-nych z ludz´mi zmarginalizowanymi i wyobcowanymi spoecznie.
Ksi azka ukazuje dobre dawne tradycje charytatywne, moze pomóc w wykreowaniu wrazliwos´ci spoecznej, dowartos´ciowac´ pracowników socjalnych i osoby pracuj ace z ludz´mi sabszymi, winna zachecic´ spoeczen´stwo do reaktywacji starych lub two-rzenia nowych charytatywnych stowarzyszen´ s´wieckich, podobnych np. do dawnych bractw czy towarzystw dobroczynnos´ci. Dzieje opieki spoecznej w Polsce do kon´ca XVIII wieku maj a uniwersalny, interdyscyplinarny, wrecz humanitarny wymiar, suz ac od strony naukowej poznaniu waznego aspektu historii ogólnej, zwaszcza historii spoecznej, a w wezszym odbiorze historii Kos´cioa, zas´ od strony praktycznej lu-dziom zwi azanym z tzw. opiek a spoeczn a czy socjaln a. Zainteresowac´ tez powinna s´rodowiska wolontariatu czy Caritasu. Powodzenie idei wolontariatu czy Caritasu, czy innych dziaan´ opiekun´czych w praktyce zalezy w duzej mierze od wszechstron-nej formacji i s´wiadomos´ci historyczwszechstron-nej ludzi w ni a zaangazowanych.
Zgodnie z maksym a: „historia jest nauczycielk a zycia” oraz inn a zasad a „nie nalezy wywazac´ otwartych drzwi”, wiedza historyczna zawarta w tej ksi azce moze wskazac´ wypracowane juz wczes´niej wzorce i modele postepowania z ludz´mi potrze-buj acymi pomocy. Przy dostosowaniu ich do realiów dzisiejszych czasów i odpo-wiedniej modyfikacji wiele dawnych rozwi azan´ mozna by z powodzeniem zastosowac´ w czasach wspóczesnych.
Opieka spoeczna na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów w okresie staro-polskim oparta bya przede wszystkim na szpitalnictwie, obejmuj acym szpitale zakon-ne, prepozytury szpitalne oraz przytuki parafialne. W potrzebie mozna tez byo korzystac´ z pomocy bractw charytatywnych, opieki cechowej, fundacji stypendialnych dla ubogich studentów, fundacji posagowych, banków poboznych, kas zapomogowo--pozyczkowych, dobroczynnos´ci indywidualnej, zapisów testamentowych na cele cha-rytatywne, a takze miejskich i prywatnych medyków. W opieke spoeczn a dla swych poddanych zaangazowana tez bya szlachta i magnaci. Dbano tez o ksztacenie ubo-gich uczniów i biedne panny, pragn ace wyjs´c´ za m az. Wszystkie te zagadnienia za-prezentowane zostay szczegóowo w poszczególnych rozdziaach omawianej ksi azki. Niezwykle wazny jest komparatystyczny aspekt analiz, ukazuj acy specyfike i ogromne róznice miedzy szpitalnictwem w Prusach Królewskich, na Warmii, Li-twie, na Kresach Wschodnich i w centralnych rejonach Rzeczpospolitej, nie mówi ac o funkcjonuj acych poza strukturami pan´stwa polskiego szpitalach s´l askich.
Praca Opieka spoeczna w Polsce do kon´ca XVIII wieku, choc´ w bardzo duzym stopniu zredagowana na bazie opracowan´, posiada po czes´ci tez charakter badawczy. W wielu przypadkach uwzglednia rezultaty dodatkowych badan´ archiwalnych i odwo-uje sie bezpos´rednio do z´róde, zwaszcza normatywnych, które ukazuj a teoretyczne, postulowane wzorce i podstawy funkcjonowania szpitali i opieki spoecznej.
Wiesaw Partyka Katedra Historii Opieki KUL
