A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XXV (1) SECTIO EE 2007
Katedra Szczegółowej Hodowli Zwierz t Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa, e-mail: roman_niznikowski@sggw.pl
ROMAN NI NIKOWSKI, DOMINIK POPIELARCZYK, EWA STRZELEC, GABRIELA BRUDKA
P
oziom cech rozrodu u wysokoplennych wrzosówek
utrzymywanych w ramach programu hodowli zachowawczej
Level of reproduction traits of highly-prolific Polish heath sheep using in the rare breeds conservation program
Streszczenie. Celem bada było porównanie w zakresie cech rozrodu i masy ciała owiec rasy wrzosówka. Owce oceniono w zakresie cech rozrodu matek, odchowu i masy ciała jagni t przy urodzeniu. Stado osi gn ło wysoki poziom cech rozrodu, uzyskuj c wska nik plenno ci 2,11 jagni cia w przeliczeniu na 1 wykocon matk , przy wska niku płodno ci 0,97 matki wykoconej w stosunku do maciorek przeznaczonych do krycia. Rozkład cz stotliwo ci wyst powania miotów o ró nej liczbie jagni t wykazał 13,05% urodze pojedynczych, 66,16% bli niaczych, 19,21% trojaczych oraz 0,68% czworaczych. W zakresie cech odchowu jagni t stwierdzono przewag osobników pochodz cych z miotów pojedynczych i bli niaczych nad trojaczkami i czworaczkami.
W ogólnej ocenie wykazano zgodno wszystkich cech z wzorcem rasowym, co wskazuje na przydatno tej rasy do produkcji jagni t rze nych. Proces dalszego doskonalenia powinien doty-czy prac zmierzaj cych do zwi kszania udziału urodze bli ni t i ograniczenia miotów czwora-czych, trojaczych i pojedynczych.
Słowa kluczowe: owce wrzosówki, rozród, hodowla zachowawcza WST P
Wrzosówka polska, dominuj ca niegdy w krajowym pogłowiu [Czaja 1937], trafiła do hodowli zachowawczej, w ramach której pierwszy program jej doskonalenia uwzgl dniał problematyk odbudowy pogłowia tej rasy [Radomska 1982, Zalewska 1982]. W badaniach z tego okresu dominowała problematyka dotycz ca odtworzenia typu rasowego [Czaja 1937], którego zgodno ze wzorcem została potwierdzona w latach pó niejszych [Ni nikowski i in. 1997, 1999]. Prace nad odtworzeniem wzorca rasowego wrzosówek prowadzono z pełnym zaanga owaniem ze wzgl du na ich du
R. Ni nikowski, D. Popielarczyk, E. Strzelec, G. Brudka
110
odporno na warunki rodowiskowe i nisk podatno na choroby [Doligalska 1997, Kie i Muszy ska-Warsiewicz 1999]. Zwracano wi c uwag na wygl d zewn trzny [Fiszdon i Ni nikowski 1996, Ni nikowski i in. 1997, Kie i Muszy ska-Warsiewicz 1999] oraz cechy wełny i jako skór [Janik 1980, Krupi ski i in. 1980]. Zajmowano si równie u ytkowo ci mleczn [Nowak 1993, 1994, Nowak i Ni nikowski 1996] i mi sn [Jagiełło i in. 1997, Ni nikowski 1997, Ni nikowski i in. 1997, Koehler i in. 1999], a tak e dokonano porównania wrzosówek rodzimych z owcami wrzosówkopo-dobnymi hodowanymi na Białorusi [Ni nikowski i in. 1998]. Ocen cech rozrodu przed-stawiono w kilku opracowaniach [Krupi ski i in. 1980, Ni nikowski i in. 1997, 1999, Kie i Muszy ska-Warsiewicz 1999]. Osi gni cie opisanego przez Czaj [1937] pozio-mu wska nika plenno ci 190–210% jest trudne do zrealizowania. Pierwszym stadem owiec tej rasy, które w zakresie cech rozrodu osi gn ło zgodno ze wzorcem, było stado nale ce do Do wiadczalnej Fermy Owiec i Kóz SGGW im. prof. A. Skoczylasa w elaznej [Ni nikowski i in. 2002]. Uznano wi c za interesuj c analiz dotycz c oceny wpływu wy-branych ródeł zmienno ci na warto ci cech rozrodu maciorek i masy ciała jagni t przy uro-dzeniu w aspekcie wyznaczenia kierunków dalszej pracy hodowlanej.
MATERIAŁ I METODY
Badania wykonano w Do wiadczalnej Fermie Owiec i Kóz im. prof. Adama Skoczyla-sa w elaznej w latach 2001–2006. Ferma jest zlokalizowana około 12 km na południe od Skierniewic. Posiada gleby o niskiej warto ci rolniczej, głównie bielicowe. Przesuszenie gleby jest skutkiem stosunkowo niewielkiej ilo ci opadów. Teren jest lekko pofałdowany.
Materiał zwierz cy stanowiło stado maciorek rasy wrzosówka polska (686 sztuk). Zwierz ta ywione były według norm [Ry 1974], przy wykorzystaniu pasz gospodarskich. Od pocz tku istnienia fermy zbierano informacje dotycz ce płodno ci, plenno ci, prze y-walno ci do 7 dnia ycia oraz odchowu jagni t.
Dane dotycz ce poziomu poszczególnych cech rozrodu opracowano na podstawie do-kumentacji prowadzonej w DFOiK w elaznej. Stanówk prowadzono systemem haremo-wym w miesi cach wrzesie – pa dziernik ka dego roku, przydzielaj c pod stanowi ce tryki grup maciorek. Tryki przed stanówk oceniano w zakresie jako ci nasienia, eliminu-j c rozpłodniki niespełniaeliminu-j ce norm w zakresie ruchliwo ci plemników. Wska nik płodno-ci mapłodno-ciorek został oceniony na podstawie wyników kotelni. Wyra ono ten wska nik w formie liczby maciorek wykoconych w stadzie na jedn maciork wł czon do stanówki. Wska nik plenno ci obliczano jako wielko miotu wyra on w sztukach, przypadaj c na 1 wykocon matk . Wska niki odchowu i prze ywalno ci jagni t do 7 dnia ycia obliczano odpowiednio w 7 i 100 dniu po urodzeniu. Ponadto oceniano mas ciała jagni t przy uro-dzeniu. Analizowano wpływ roku wykotu, roku urodzenia, numeru (wieku matki) wykotu na poziom cech rozrodu oraz wpływ płci i typu urodzenia na mas ciała jagni t.
Ocen wpływu badanych czynników przeprowadzono metod najmniejszych kwa-dratów, których istotno oceniano testem F [Ruszczyc 1981]. Poziom testowanych cech przedstawiono w formie rednich arytmetycznych (x) i rednich najmniejszych kwadra-tów (LSM) oraz odchyle standardowych (S) i bł dów standardowych redniej (Se).
Obliczenia statystyczne wykonano przy u yciu programu SPSS [Anon 2004] według nast puj cych modeli:
– dla wska ników płodno ci i plenno ci matek: Yijkl = + ai + bj + ck + eijkl
– dla prze ywalno ci i odchowu oraz masy ciała jagni t przy urodzeniu: Yjklmn = + bj + ck + dl + fm + ejklmn
gdzie:
Yijkl, Yjklmn – warto obserwowana cechy;
– rednia ogólna;
ai – wpływ roku urodzenia matki (i = 1993–2004);
bj – wpływ roku wykotu (j = 2001–2006);
ck – stały wpływ numeru (wieku matki) wykotu (k = 2, ..., 10);
dl – wpływ liczby jagni t w miocie lub typu urodzenia (l = 1, ..., 4);
fm – wpływ płci (m = 1, 2);
eijkl, eijklmn – bł d losowy.
W przypadku stwierdzenia istotnego wpływu liczby jagni t w miocie lub typu uro-dzenia na badan cech stosowano ocen istotno ci statystycznej ró nic mi dzy poziomami czynnika przy u yciu wielokrotnego testu rozst pu Duncana [Ruszczyc 1981]. Ponadto przed-stawiono na wykresach cz stotliwo wyst powania miotów pojedynczych, bli niaczych, trojaczych i czworaczych, jak te mas ciała jagni t przy urodzeniu w zale no ci od płci.
OMÓWIENIE WYNIKÓW
W tabeli 1 zestawiono wyniki oceny dotycz ce wpływu poszczególnych czynników na cechy rozrodu i mas ciała przy urodzeniu. Rok wykotu nie wpłyn ł istotnie na adn z ocenianych cech dotycz cych rozrodu, jedynie na mas ciała przy urodzeniu. Wynik ten wiadczy o do wyrównanych warunkach rodowiskowych, jakie udało si utrzyma w trakcie wszystkich lat obserwacji. Z kolei poziom ocenianych cech wyra ony redni aryt-metyczn i miarami rozproszenia wskazuje na znaczn konsolidacj . Zarówno wska nik płodno ci, jak i plenpłodno ci znacznie przewy szaj dane przedstawione w pracach Kiecia i Muszy -skiej-Warsiewicz [1999] oraz Ni nikowskiego i in. [2002], osi gaj c zarazem poziom tych cech opisany przez Czaj [1937]. Wskazuje to na osi gni cie zało e wzorca rasowego w tym stadzie, do którego d ono ju od 1978 r. [Radomska 1982, Zalewska 1982]. Wrzosówki ze stada w elaznej znacznie przewy szaj inne stada owiec w Polsce w tym zakresie, z wyj t-kiem ras wysokoplennych, którym dorównuj [Wyniki... 2004, 2005].
Rok urodzenia matki wpłyn ł na cechy dotycz ce tylko jagni t. Z kolei wpływ wieku matki okazał si istotny na wszystkie badane cechy. Podobne wyniki, wiadcz ce o oddziaływaniu tego czynnika na ywotno jagni t, wykazali równie inni autorzy [Ni nikowski i in. 1999, 2002]. Oddziaływanie liczby jagni t w miocie okazało si istotne w przypadku wszystkich ocenianych cech, natomiast płe wpłyn ła tylko na mas ciała jagni t przy urodzeniu. Podsumowuj c wyniki przedstawione w tabeli 1, trzeba stwierdzi , i zakres oddziaływania badanych czynników na cechy rozrodu i mas ciała przy urodzeniu kształ-tował si podobnie jak w pracach innych autorów [Krupi ski i in. 1980, Nowak 1994,
R. Ni nikowski, D. Popielarczyk, E. Strzelec, G. Brudka
112
Tabela 1. Wpływ badanych czynników na cechy rozrodu i mas ciała przy urodzeniu u owiec rasy wrzosówka
Table 1. Effect of chosen factors on reproduction traits and body weight at birth in polish heath sheep Cecha
Trait Year Rok
Rok urodzenia matki Ewes’ year of birth Wiek matki Ewe’s age Liczba jagni t w miocie Litter size Płe Sex n x S
Wska nik płodno ci
Fertility NS NS XX - - 686 0,97 0,16
Wska nik plenno ci
Prolificacy NS NS XX - - 668 2,11 0,60
Wska nik prze y-walno ci jagni t do 7 dnia ycia Lamb’s survivability till 7 day NS XX XX X NS 1215 0,95 0,22 Wska nik odchowu jagni t Lambs’ rearing NS XX XX XX NS 1215 0,92 0,26
Masa ciała przy urodzeniu, kg
Body weight at birth XX XX XX XX XX 1158 2,70 0,56
NS – brak istotno ci wpływu – non-significant effect; x – rednia arytmetyczna – arythmetic means; S – odchylenie standardowe – standard deviation, X – P < 0,05; XX – P < 0,01, n – liczebno – number of animals
Jagiełło i in. 1997, Ni nikowski i in. 1997, 1999, 2002, Kie i Muszy ska-Warsiewicz 1999]. Na szczególn uwag zasługuje osi gni cie zgodnego ze wzorcem rasowym [Cza-ja 1937] ustabilizowanego poziomu cech rozrodu u owiec wrzosówek, mimo ich wyso-kiego poziomu, widocznego w odniesieniu do wska nika plenno ci. Ocen wpływu wie-ku matki na badane cechy przedstawiono w tabeli 2. Wykazano w niej bardzo ciekawe zale no ci. Otó w wieku od 2 do 6 lat, a wi c do 5 wykotu, obserwowano wysoki po-ziom wska ników płodno ci i plenno ci oraz wzrastaj cy prze ywalno ci. Od wieku 7 lat wska niki płodno ci i plenno ci ulegały istotnemu obni aniu si , natomiast w zakresie wska ników prze ywalno ci i odchowu stwierdzono ich najwy szy poziom w tych gru-pach wiekowych. Z przedstawionego układu ró nic w odniesieniu do cech rozrodu wyni-ka, e do wieku 6 lat matki charakteryzuj si wysok plenno ci i płodno ci , natomiast ich poziom opieku czo ci i odchowu jagni t osi ga swoje optimum w wieku starszym. Tendencje te potwierdzaj ró nice stwierdzone w odniesieniu do masy ciała przy uro-dzeniu, która wzrastała wraz z wiekiem ich matek. Stan ten wynika mo e z faktu, e w wieku młodszym maciorki rodziły wi cej jagni t i st d straty przy ich odchowie były wi ksze, z kolei w wieku starszym, przy odchowywaniu mniejszej liczby jagni t, ich po-ziom odchowu wzrastał. Wynik ten uzna nale y za typowy dla stad charakteryzuj cych si wysokim poziomem cech rozrodu [Peterson i Danell 1985]. Wykazane relacje odbiegaj nieco od wyników opracowania Ni nikowskiego i in. [2002], którzy wykazali obni aj cy si poziom wska ników prze ywalno ci i odchowu jagni t post puj cy wraz z wiekiem. Badania te dotyczyły stada owiec rasy wrzosówka charakteryzuj cych si w tym czasie znacz-nie ni szym poziomem cech rozrodu. Na uwag zasługuje jednak to, e badaniom
Tabela 2. Wpływ wieku matki na cechy rozrodu i mas ciała przy urodzeniu u owiec rasy wrzosówka Table 2. Effect of ewe’ s age on reproduction traits body weight at birth in polish heath sheep
Wiek matki (lata) – Mother’ s age (years)
Cecha – Trait 2 (A) 3 (B) 4 (C) 5 (D) 6 (E) 7 (F) 8 (G) 9 (H) 10 (I)
n 127 175 133 100 66 39 25 13 8
LSM 1,00 1,00 1,00 0,99 0,94 0,88 0,82 0,53 0,58
SE 0,00 0,00 0,00 0,03 0,10 0,21 0,32 0,44 0,55
Wska nik płodno ci
Fertility * eFGHI EFGHI eFGHI eFGHI abcdfGHI ABCDegHI ABCDEfHI ABCDEFGi ABCDEFGh
n 122 171 129 99 66 39 25 10 7
LSM 2,47 2,25 2,38 2,28 2,04 1,89 1,47 1,67 1,17
SE 1,33 0,91 0,50 0,12 0,36 0,78 1,20 1,63 1,04
Wska nik plenno ci
Prolificacy * BdEFGHI AeFGHI EFGHI aeFGHI ABCdGHI ABCDGhI ABCDEFhI ABCDEfgI ABCDEFGH
n 223 282 226 226 136 78 47 23 14 LSM 0,63 0,77 0,85 0,85 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 SE 0,42 0,29 0,17 0,17 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Wska nik prze ywalno ci jagni t do 7 dnia ycia Lamb’ s
survivabi-lity till 7 day * BCDEFGHI ACDEFGHI ABdEFGHI ABcEFGHI ABCD ABCD ABCD ABCD ABCD
n 233 282 226 186 136 78 47 23 14
LSM 0,42 0,62 0,76 0,85 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
SE 0,05 0,34 0,20 0,06 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
Wska nik odcho-wu jagni t
Lambs’ rearing * BCDEFGHI ACDEFGHI ABDEFGHI ABCEFGHI ABCD ABCD ABCD ABCD ABCD
n 212 273 214 172 131 77 44 22 13
LSM 1,51 1,97 2,20 2,48 2,69 2,92 3,09 3,42 3,56
SE 0,93 0,65 0,37 0,11 0,22 0,50 0,78 1,07 1,35
Masa ciała przy urodzeniu, kg Body weight at
birth * BCDEFGHI ACDEFGHI ABDEFGHI ABCEFGHI ABCDFGHI ABCDEGHI ABCDEFHI ABCDEFGi ABCDEFGh
a, …, i – P < 0,05; A, …, I – P < 0,01; n – liczebno – number of animals; LSM – rednia najmniejszych kwadratów – least square mean; SE – standardowy bł d redniej – standard error; * – istotno statystyczna ró nic – statistical significance
R. Ni nikowski, D. Popielarczyk, E. Strzelec, G. Brudka
114
poddano owce o znacznie ni szym poziomie plenno ci (166,06%, czyli ok. 1,66 jagni -cia w miocie), podczas gdy u wysokoplennych wrzosówek obecnie w stadzie jest on znacznie wy szy (2,11 jagni cia w miocie), co uzasadnia dalsze prowadzenie prac ba-dawczych z tego zakresu.
Na rysunku 1 przedstawiono rozkład urodze miotów o ró nej liczebno ci. Zdecy-dowanie dominuj urodzenia miotów bli niaczych (66,16%), natomiast najmniej jest urodze czworaczych (0,68%). Mioty pojedyncze wyst puj w 13,95% urodze , a troja-cze – 19,21%. Mioty z trojaczkami stanowi jednak do du y udział w puli ogólnej urodze , co ze wzgl du na ich znaczn liczb (prawie co pi ty wykot) mo e wyra nie oddziaływa na wska niki rozrodu całego stada. Podsumowuj c, stwierdzi mo na, e osi gni ty poziom cech rozrodu zgodny ze wzorcem [Czaja 1937, Radomska 1982, Za-lewska 1982] nale y utrzyma , natomiast ich dalsze doskonalenie trzeba prowadzi po-przez prace stabilizuj ce poziom u ytkowo ci na drodze zwi kszenia udziału urodze bli niaczych w ogólnej liczbie porodów w stadzie.
0 10 20 30 40 50 60 70 % Pojedynki Singles
Bli ni ta Twins Trojaczki
Triplets
Czworaczki Quadruplets
Rys. 1. Cz stotliwo wyst powania miotów o ró nej liczebno ci u owiec rasy wrzosówka Fig. 1. Variability of litter sizes’ frequency in Polish heath sheep
Oddziaływanie typu urodzenia jagni t na wska niki odchowu, prze ywalno ci i masy ciała przy urodzeniu przedstawiono w tabeli 3. W odniesieniu do wska ników odchowu i prze ywalno ci stwierdzono doskonałe wyniki w grupach jagni t pochodz cych z mio-tów pojedynczych i bli niaczych, w przeciwie stwie do grup pochodz cych z liczniejszych miotów. Z kolei masa ciała przy urodzeniu malała w miar zwi kszania si liczby jagni t w miocie. Wyniki te potwierdzaj tendencje wykazane podczas oma-wiania rys. 1, mimo e wska niki odchowu jagni t u trojaczków i czworaczków nie wypadały le. Trzeba jednak wyra nie stwierdzi , e odchowywanie trojaczków i czwo-raczków wi e si na ogół z wi kszym nakładem pracy na opiek nad jagni tami, co te jest pewnym wyznacznikiem efektywno ci produkcji.
Oddziaływanie płci na mas ciała przy urodzeniu przedstawiono na rysunku 2. Tryczki istotnie przewy szały pod tym wzgl dem maciorki, co nale y uzna za fakt zna-ny w literaturze [Nowak 1993, 994, Nowak i Ni nikowski 1996, Ni nikowski i in. 1997,
Bli ni ta Twins
1999, 2002]. Natomiast brak ró nic pomi dzy płciami w zakresie wska ników odchowu i prze ywalno ci jagni t (tab. 1) wiadczy o dalece wyrównanych warunkach odchowu we wszystkich latach bada , co prowadzi mogło do wyrównania szans obu płci. Na szczególn wag tego okresu w produkcji jagni t rasy wrzosówka polska zwracali uwag tak e
2,45 2,5 2,55 2,6 2,65 2,7 2,75 kg
Tryczki – Rame lambs Maciorki – Ewe lambs
Rys. 2. Wpływ płci na mas ciała jagni t przy urodzeniu u owiec rasy wrzosówka (P 0,01) Fig. 2. Effect of sex on body weight of lambs at birth in polish heath sheep
inni autorzy [Czaja 1937, Jagiełło i in. 1997, Ni nikowski i in. 1997]. Wskazuje to na istotne znaczenie warunków odchowu jagni t w szczególno ci w pierwszych 28 dniach ycia, co owocuje pó niejszymi dobrymi rezultatami produkcyjnymi, charakteryzuj cymi si znaczn liczb pozyskiwanych jagni t.
Tabela 3. Wpływ liczby jagni t w miocie na cechy rozrodu i mas ciała przy urodzeniu u owiec rasy wrzosówka
Table 3. Effect of litter size on reproduction traits body weight at birth in Polish heath sheep Cecha – Trait Pojedynki (A) Singles Bli ni ta (B) Twins (B) Trojaczki (C) Triplets (C) Czworaczki (D) Quadruplets (D)
n 82 778 339 16
LSM 1,00 1,00 0,97 0,93
SE 0,00 0,00 0,10 0,11
Wska nik prze ywalno ci jagni t do 7 dnia ycia Lamb’ s survivability till
day * CD CD AB AB
n 82 778 339 16
LSM 1,00 1,00 0,97 0,93
SE 0,00 0,00 0,11 0,11
Wska nik odchowu jagni t Lambs’ rearing * CD CD AB AB N 79 753 311 15 LSM 3,28 2,89 2,46 1,96 SE 0,22 0,22 0,22 0,25 Masa ciała przy urodzeniu, kg Body weight at birth, kg
* BCD ACD ABD ABC
A, B, C, D – P < 0,01; n – liczebno – number of animals; LSM – rednia najmniejszych kwadratów – least square mean; SE – standardowy bł d redniej – standard error; * – istotno statystyczna ró nic, statistical significance
kg
Tryczki
Rame lambs Ewe lambs Maciorki
R. Ni nikowski, D. Popielarczyk, E. Strzelec, G. Brudka
116
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Oceniane stado maciorek rasy wrzosówka polska osi gn ło wysoki poziom cech roz-rodu zgodny ze wzorcem rasowym [Czaja 1937]. Uzyskano wska nik plenno ci 2,11 jagni cia w przeliczeniu na 1 wykocon matk przy wska niku płodno ci 0,97 matki wykoconej w stosunku do maciorek przeznaczonych do krycia. Wykazano wysoki po-ziom płodno ci i plenno ci matek w pierwszych 6 latach oraz najwy szy prze ywalno ci i odchowu jagni t od matek 6-letnich i starszych, co wi zano ze zmniejszaj ca si li-czebno ci jagni t w miotach w tych kategoriach wiekowych. Rozkład cz stotliwo ci wyst powania miotów o ró nej liczbie urodze wykazał 13,05% urodze pojedynczych, 66,16% bli niaczych, 19,21% trojaczych oraz 0,68% czworaczych. W zakresie cech odchowu jagni t stwierdzono znaczn przewag osobników pochodz cych z miotów pojedynczych i bli niaczych nad pochodz cymi z miotów trojaczych i czworaczych. Masa ciała przy urodzeniu malała w miar przyrastania liczby jagni t w miocie. Wpływ płci na cechy odchowu jagni t okazał si nieistotny, natomiast w przypadku masy ciała przy urodzeniu tryczki były ci sze od maciorek.
W ogólnej ocenie wykazano zgodno wszystkich cech rozrodu, odchowu i masy ciała przy urodzeniu ze wzorcem rasowym [Czaja 1937], co wskazuje na wysok przy-datno tej rasy do produkcji jagni t rze nych. Proces jej dalszego doskonalenia powi-nien dotyczy prac hodowlanych zmierzaj cych do zwi kszania udziału urodze bli ni t i ograniczenia miotów czworaczych, trojaczych i pojedynczych.
PI MIENNICTWO
Anon. 2004. Statistical Product and Service Solution base version 12.0 for Windows. SPSS inc. USA. Czaja M. 1937. Studia nad wrzosówk . Przegl. Hod. Warszawa.
Doligalska M., Moskwa B., Ni nikowski R. 1997. The repeatability of faecal egg counts in Polish Wrzosówka sheep, Vet. Parasitol., 70, 241–246.
Fiszdon K., Ni nikowski R. 1996. Porównanie wyników pomiarów zoometrycznych wybranych cech pokroju w stadzie podstawowym matek wrzosówkowych w DFO elazna w latach 1981–1996, Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 23, 93–99.
Jagiełło M., Ni nikowski R., Rant W., Sztych D. 1997. Ocena jako ci tusz jagni t polskich owiec nizinnych i wrzosówek w porównaniu do ich miesza ców pochodz cych po trykach berrichon du cher. Rola i znaczenie hodowlane chronionych przed wygini ciem ras i odmian owiec. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 82–89.
Janik K. 1980. Rozwój okrywy włosowej jagni t owcy rasy wrzosówka. Rocz. Nauk. Zoot. Monogr. i Rozpr. 18, 183–202.
Koehler P., Kallweit E., Ni nikowski R., 1999. Untersuchungen ueber rassenspezifische Fettsau-renmuster Verschiedener Koerperfette von Schafen. Martin-Lutter-Universitaet Halle-Wittenberg, Forschung im Schafsektor, (2) 34–42.
Kie W., Muszy ska-Warsiewicz W. 1999. Wpływ zmiany warunków utrzymania na produkcyj-no owiec rasy wrzosówka. Zesz. Nauk. Przegl. Hod., 43, 378–380.
Krupi ski J., Kie W., Zalewska S., Janik K. 1980. Cechy produkcyjne ko uchowej owcy rasy wrzosówka w warunkach hodowli zachowawczej. Mat. 31 Zjazdu EAAP w Monachium, 1–12. Ni nikowski R., Kie W., Błahuta B., Rant W. 1997. Stan aktualny oraz wybrane zagadnienia
dotycz ce u ytkowania wrzosówek utrzymywanych w ramach programu hodowli zacho-wawczej. Rola i znaczenie hodowlane chronionych przed wygini ciem ras i odmian owiec. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 48–61.
Ni nikowski R., 1997. Badania nad warto ci rze n i jako ci mi sn wrzosówek w porównaniu z owcami innych genotypów. Rola i znaczenie hodowlane chronionych przed wygini ciem ras i odmian owiec. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 70–81.
Ni nikowski R., Rant W., Sztych D., Daszkowska E., 1997. The effect of crossbreeding of the Polish Lowland sheep of elazna variety and Polish Wrzosówka sheep on the chosen performance traits of their progeny. Ann. Warsaw. Agricult. Univ. SGGW, Anim. Sci., 33, 69–77.
Ni nikowski R., Sztych D., Radzik-Rant A., Ku nicka E., Rant W., 1998. Plago D., Wst pne porównanie wybranych cech okrywy i pomiarów ciała wrzosówek polskich z owcami tego samego typu na Białorusi. Zesz. Nauk. ZHOiK KSHZ SGGW, 2, 124–129.
Ni nikowski R., Kie W., Rant W., Błahuta B., 1999. Poziom i kierunki u ytkowania owiec rasy wrzosówka w Polsce. Zesz. Nauk. ZHOiK KSHZ SGGW, 3, 177–186.
Ni nikowski R., Rant W., Zali ska M., abicka A., Stachowiak J., 2002. Efekty pracy hodowlanej prowadzonej w kierunku doskonalenia cech rozrodu u wrzosówki polskiej. Rocz. Nauk. Zoot. 29, 89–103.
Nowak W., 1993. Wst pne wyniki oceny mleczno ci owiec rasy wrzosówka karmi cych jagni ta. Zesz. Nauk. Przegl. Hod., 11, 43–51.
Nowak W., 1994. Poziom wybranych cech produkcyjnych maciorek wrzosówki polskiej, ze szcze-gólnym uwzgl dnieniem cech mleczno ci, na przykładzie jednego ze stad obj tych programem ho-dowli zachowawczej. Zakład Hoho-dowli Owiec i Kóz SGGW. Praca dokt. (maszynopis).
Nowak W., Ni nikowski R., 1996. Wpływ wybranych czynników na cechy mleczno ci maciorek rasy wrzosówka karmi cych jagni ta. Zesz. Nauk. Przegl. Hod., 23, 145–160.
Petersson C.J., Danell O., 1985. Factors influencing lamb survival in four Swedish sheep breeds. Acta Agric. Scand., 35, 217–232.
Radomska M.J., 1982. Owca wrzosówka. Zasady pracy hodowlanej nad wrzosówk . IZZZD Czechnica, 34–40.
Ruszczyc Z., 1981. Metodyka bada zootechnicznych. PWRiL, Warszawa. Ry R., Normy ywienia zwierz t. 1974. PWRiL, Warszawa, 31–50.
Wyniki oceny warto ci u ytkowej owiec i kóz w roku 2003. 2004. Polski Zwi zek Owczarski, Warszawa.
Wyniki oceny warto ci u ytkowej owiec i kóz w roku 2004. 2005. Polski Zwi zek Owczarski, Warszawa.
Zalewska S., 1982. Owca rasy wrzosówka. Ramowy wzorzec rasy wrzosówka. IZZZD Czechnica, 30–34.
Summary. The aim of the research was to examine reproduction traits and body weight at birth of Polish heath sheep. Sheep were examined according to reproduction traits of ewes, rearing abilities and body weight at birth of lambs. The flock presented a high level of reproduction traits reaching fertility indicator as 2.11 lambs per ewe as well as prolificacy level at 0.97 lambed ewe in relation to all ewes used in a mating season. Distribution of variability of litter sizes was reported to be as following: 13.05% of sin-gles, 66.16% of twins, 19.21% of triplets and 0.68% of quadruplets. In case of the rearing abilities, lambs from the singles and twins dominated over the triplets and quadruplets. Body weight at birth deacreased when the litter size inreased. The effect of sex on rearing of lambs occurred to be not statistically impor-tant, although body weight of male lambs was higher than in female lambs.
Generally, the conformity of all examined traits with the breed pattern was observed therefore, indicating the usefulness of Polish heath sheep in lambs’ production. The further breeding im-provement of Polish heath sheep to inrease the frequency of born twins and elimination of quadru-plets, triplets and singles should be undertaken.
