Anna Korzeniewska-Lasota*
Glosa do Wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 5 lutego 2020 r., sygn. akt I OSK 3614/18
Commentary to the Judgment of the Supreme Administrative Court of 5 February 2020, Case I OSK 3614/18
In its judgment of 5 February 2020 (Case I OSK 3614/18) the Supreme Administrative Court found that the rights of a person who left property on territories belonging to the Republic of Poland before 1945 pass to his or her heirs.
The judgment under review concerns the important issue of inheritance of the right to so-called Bug River compensation and the related requirement for heirs to prove that their testator left property in the former eastern voivodeships of the interwar Polish Republic. The heir must prove that the testator, at the time of his death, fulfilled all the conditions entitling him to obtain a de- cision confirming his right to Bug River compensation, in particular that he was the owner of such property, which he was subsequently forced to leave behind.
Keywords: Bug River property, Bug River compensation, heirs, inheritance
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 5 lutego 2020 r. (sygn. akt I OSK 3614/18) uznał, że uprawienia po osobie, która pozostawiła mienie na terenach przynależących do Rze-czypospolitej Polskiej przed 1945 r., przechodzą na jej spadkobierców.
Glosowane orzeczenie dotyczy ważnej kwestii dziedziczenia prawa do tzw. rekompensaty zabu-żańskiej oraz związanego z nim wymogu udowodnienia przez spadkobierców okoliczności po-zostawienia przez ich spadkodawcę nieruchomości w byłych województwach wschodnich mię-dzywojennej Rzeczypospolitej. Spadkobierca musi wykazać, że spadkodawca w chwili śmierci spełniał wszystkie przesłanki uprawniające go do uzyskania decyzji potwierdzającej jego prawo do rekompensaty zabużańskiej, w szczególności że był właścicielem takiej nieruchomości, którą następnie zmuszony był pozostawić.
Słowa kluczowe: mienie zabużańskie, rekompensata zabużańska, spadkobiercy, dziedziczenie
* Dr hab. Anna Korzeniewska-Lasota, prof. AP
Akademia Pomorska w Słupsku, Instytut Prawa i Administracji, Polska Pomeranian University in Słupsk, Institute of Law and Administration, Poland anna.korzeniewska-lasota@apsl.edu.pl, https://orcid.org/0000-0002-2072-2807
Uprawienia po osobie, która pozostawiła mienie na terenach przynależących do Rzeczypospolitej Polskiej przed 1945 r., przechodzą na jej spadkobierców. Nie ma za-tem przeszkód, aby spadkobiercy przystąpili do postępowania wszczętego przez osobę, po której dziedziczą.
I. Przebieg postępowania poprzedzającego rozpoznanie
sprawy przed NSA
W dniu 24 września 1994 r. zmarł K.B., a spadek po nim zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego ze stycznia 1998 r. nabyły E.M., W.B., W.K. oraz E.B. Wnioskiem z dnia 30 grudnia 2008 r., doprecyzowanym pismem z dnia 14 grudnia 2009 r. E.M., W.B., W.K. i E.B., spadkobierczynie K.B. [dalej: wnioskodawczynie], wystąpiły do woje-wody o wydanie decyzji potwierdzającej prawo do rekompensaty z tytułu pozostawienia przez K.B. nieruchomości położonych w byłych województwach wschodnich między-wojennej Rzeczypospolitej. Jako dowody potwierdzające, że ich spadkodawca (K.B.) był przed wybuchem drugiej wojny światowej właścicielem takiej nieruchomości, wnio-skodawczynie przedłożyły oświadczenia czterech świadków: J.F. i K.G. z dnia 18 maja 1989 r. oraz M.O. i P.M. z dnia 15 lipca 2016 r.
W lutym 2017 r. wojewoda wydał decyzję odmawiającą wnioskodawczyniom potwierdzenia prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia przez K.B. nieru-chomości w byłych województwach wschodnich międzywojennej Rzeczypospo-litej. Przyjął bowiem, iż wnioskodawczynie nie udowodniły, że ich spadkodawca był przed wybuchem drugiej wojny światowej właścicielem takiej nieruchomości. W ocenie wojewody oświadczenia świadków J.F. i K.G. nie można było uznać za dowody w sprawie, ponieważ nie spełniają one wymogów określonych w art. 6 ust. 5 Ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozosta-wienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej1 [dalej:
ustawa zabużańska] , albowiem nie wiadomo, czy osoby te (świadkowie) były oso-bami bliskimi dla właściciela nieruchomości oraz jego następców prawnych, a także czy zamieszkiwały w miejscowości, w której znajdowała się pozostawiona nierucho-mość lub w miejscowości sąsiedniej. Jak wskazywał dalej w uzasadnieniu decyzji wojewoda, z powodu śmierci świadków uzupełnienie ich zeznań o te informacje nie było możliwe. Nadto wojewoda ustalił, że świadek J.F. urodził się 19 marca 1938 r., a repatriował do Polski w 1940 r. W momencie repatriacji świadek miał zatem 2 lata. Drugi ze świadków, K.G., urodziła się wprawdzie 23 kwietnia 1917 r., jednakże wo-jewodzie nie udało się ustalić, gdzie zamieszkiwała przed wybuchem drugiej wojny światowej. Zeznania świadkowie ci złożyli 18 maja 1989 r. – jeszcze za życia K.B. Trzeci świadek, M.O., urodziła się 14 października 1953 r., a zatem po zakończeniu drugiej wojny światowej, a informacje, jakie podała, opierały się na opowiadaniach
babci. Czwarty wskazany przez wnioskodawców świadek, M.P., urodził się 19 stycz-nia 1940 r. i po zakończeniu wojny miał pięć lat. Oświadczył, że informacje na temat majątku spadkodawcy wnioskodawczyń posiada od matki. Wojewoda uznał, iż ze-znania dwóch ostatnich świadków, z powodu ich młodego wieku w chwili repatria-cji, nie mogą być dowodem w sprawie na okoliczność posiadania i pozostawienia nieruchomości przez K.B.
Wojewoda we własnym zakresie podjął działania w celu pozyskania dowodów, które potwierdziłyby, że K.B. pozostawił nieruchomości poza obecnymi granicami państwa. W tym celu występował o informację do wielu instytucji2. Konsulat
Gene-ralny RP we Lwowie w piśmie z dnia 15 grudnia 2015 r. przesłał dokument z urzędu ukraińskiego, z którego wynikało, że T.B. posiadał własność we wsi „S.” powiatu s., według stanu na dzień 31 marca 1939 r. o powierzchni 1,78 ha. Natomiast żadnych informacji o nieruchomościach należących do K.B. od tych instytucji nie otrzymano. Wnioskodawczynie twierdziły, że T.B. był ojcem K.B, tj. ich spadkodawcy, jednakże nie zostało to wykazane. Nie wykazano też, jakoby K.B. przysługiwały prawa spadko-we do wskazanej w dokumencie nieruchomości.
Wobec braku dowodów świadczących o tym, że spadkodawca wnioskodawczyń był właścicielem nieruchomości położonych poza obecnymi wschodnimi granicami Rzeczypospolitej, wojewoda odmówił potwierdzenia prawa do rekompensaty.
Skargę na powyższą decyzję wojewody E.B. i W.K. [dalej: skarżące] złożyły do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
W maju 2017 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji utrzymał w mocy decyzję wojewody. Zaskarżyły ją E.B. i W.K., spadkobierczynie K.B. Zarzuciły Mini-strowi naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik spra-wy w postaci obrazy art. 7, 75 § 1 i 2, 77 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego poprzez swobodną ocenę dowodów. Skarżące wniosły o uchylenie decyzji organów obu instancji. W odpowiedzi na skargę Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wniósł o jej oddalenie.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 7 marca 2018 r.3
oddalił skargę E.B. i W.K. na decyzję Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w przedmiocie odmowy potwierdzenia prawa do rekompensaty. WSA wskazał, że orga-ny obu instancji prawidłowo uznały, iż nie zostało udowodnione, aby K.B. był właści-cielem wymienionych nieruchomości, które pozostawił w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r.
W dniu 24 czerwca 2018 r. skargę kasacyjną od powyższego wyroku złożyła W.K., wnosząc o uchylenie zaskarżonego rozstrzygnięcia w całości i przekazanie sprawy Wojewódzkiemu Sądowi Administracyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania.
2 Wojewoda występował o informacje do Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum
Wojsko-wego, Archiwum PaństwoWojsko-wego, Instytutu Pamięci Narodowej oraz do Konsulatu Generalnego RP we Lwowie.
II. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
NSA po rozpoznaniu w dniu 5 lutego 2020 r. na posiedzeniu niejawnym w Izbie Ogólnoadministracyjnej oddalił skargę kasacyjną i sformułował w glosowanym orze-czeniu następującą tezę: „Uprawienia po osobie, która pozostawiła mienie na terenach przynależących do Rzeczypospolitej Polskiej przed 1945 r., przechodzą na jej spad-kobierców. Nie ma zatem przeszkód, aby spadkobiercy przystąpili do postępowania wszczętego przez osobę, po której dziedziczą”.
III. Ocena stanowiska wyrażonego w wyroku NSA
1. Dokonując oceny tezy zawartej w wyroku, należy wskazać, że dotyka ona istotnego społecznie zagadnienia – kwestii rozliczeń z tytułu mienia pozostawionego przez obywa-teli polskich w województwach wschodnich międzywojennej Rzeczypospolitej. Zawarte jesienią 1944 r. układy o ewakuacji4, regulujące zasady przesiedlenia obywateli polskich
z terenów województw wschodnich Rzeczypospolitej, przesądziły o pozbawieniu majątku ewakuujących się. Przesiedlana ludność została zmuszona do pozostawienia swoich nieru-chomości za obietnicę uzyskania w nowym miejscu osiedlenia mienia podobnej wartości. Zawarte wówczas układy, jak i kolejne umowy międzynarodowe, na podstawie których dokonywano dalszych przesiedleń ludności polskiej5, choć nie stanowiły wprost
podsta-wy prawnej dla roszczeń kompensacyjnych z tytułu utraty mienia pozostawionego poza granicami państwa polskiego w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r., kreowały zobo-wiązanie władz państwa polskiego do uregulowania tej kwestii w prawie wewnętrznym6 .
Czyniąc zadość temu zobowiązaniu, w okresie od 1946 r. aż po obecnie obowiązującą
4 Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Warszawie: sygn. 610/9, „Układ
po-między PKWN a Rządem Białoruskiej SSR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium BSRR i ludności białoruskiej z terytorium Polski z 9 września 1944 r.”, k. 1–9; sygn. 610/9, „Układ pomiędzy PKWN a rządem Ukraińskiej SSR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium USRR i ludności ukraińskiej z terytorium Polski z 9 września 1944 r.”, k. 12–19; sygn. 610/9, „Układ pomiędzy PKWN a Rzą-dem Litewskiej SRR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium Litewskiej SRR z 22 września 1944 r.”, k. 44–52.
5 Były to: Umowa z dnia 6 lipca 1945 r. między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej i Rządem
ZSRR o prawie zmiany obywatelstwa radzieckiego osób narodowości polskiej i żydowskiej mieszkających w ZSRR i ich ewakuacji do Polski oraz o prawie zmiany obywatelstwa polskiego osób narodowości rosyj-skiej, ukraińrosyj-skiej, białorurosyj-skiej, rusińskiej i litewrosyj-skiej, mieszkających na terytorium Polski, i o ich ewakuacji do ZSRR (Archiwum Akt Nowych, Generalny Pełnomocnik Rządu RP do Spraw Repatriacji, sygn. 522/1, k. 16–17); Umowa z dnia 25 marca 1957 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w sprawie terminu i trybu dalszej repatriacji z ZSRR osób narodowości polskiej (Dz.U. z 1957 r. nr 47, poz. 222); Umowa z dnia 15 lutego 1951 r. zawarta pomię-dzy Rzecząpospolitą Polską a ZSRR o zamianie odcinków terytoriów państwowych (Dz.U. z 1951 r. nr 11, poz. 63). Confer K. Michniewicz-Wanik, Mienie zabużańskie. Prawne podstawy realizacji roszczeń, Nortom, Wrocław 2008, s. 17.
6 Vide L. Antonowicz, Tożsamość państwa polskiego w prawie międzynarodowym, „Państwo i Prawo”
1993, z. 10, s. 9, oraz R. Kwiecień, Tożsamość i ciągłość prawnomiędzynarodowa państwa polskiego, „Pań-stwo i Prawo” 1998, z. 8, s. 20–21.
ustawę wydawano akty prawne normujące zasady przyznawania rekompensaty, określa-nej pierwotnie „prawem zarachowania”, a później „prawem zaliczenia”7 .
2. Zasady realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej w wyniku wypędzenia z byłego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub jego opuszczenia w związku z wojną rozpo-czętą w 1939 r. reguluje uchwalona 8 lipca 2005 r. ustawa zabużańska. Beneficjenta-mi ustawy są osoby fizyczne8 będące właścicielami nieruchomości pozostawionych
poza obecnymi wschodnimi granicami9, a gdy nieruchomości te były przedmiotem
współwłasności – wszyscy współwłaściciele albo niektórzy z nich, wskazani przez po-zostałych współwłaścicieli. W przypadku śmierci właściciela/współwłaściciela nieru-chomości pozostawionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej prawo do rekompensaty przysługuje wszystkim spadkobiercom albo niektórym z nich, wska-zanym przez pozostałych spadkobierców10, jeżeli spełniają wymóg określony w art. 2
pkt 2 ustawy, tj. posiadają obywatelstwo polskie. Nie jest to jednak wymóg jedyny. Spadkobiercy mogą bowiem skutecznie ubiegać się o potwierdzenie prawa do rekom-pensaty, jeżeli dodatkowo spełnią łącznie następujące wymogi:
1) są następcami prawnymi właściciela majątku pozostawionego poza obecnymi granicami państwa, który spełniał wszystkie przesłanki do uzyskania rekompensaty11;
7 A. Korzeniewska-Lasota, „Układy republikańskie” i ich skutki w zakresie praw majątkowych osób
podlegających przesiedleniu, [w:] Pogranicza w historii prawa i myśli polityczno-prawnej, red. D. Szpoper,
P. Dąbrowski, Wydawnictwo GSW, Gdańsk–Olsztyn 2017, s. 336–339.
8 Confer wyroki NSA: z dnia 18 lutego 2016 r., sygn. akt I OSK 1113/14, LEX nr 2035928, oraz
z dnia 5 października 2017 r., sygn. akt I OSK 734/17, LEX nr 2377555.
9 Vide Wyrok NSA z dnia 17 lutego 2017 r., sygn. akt I OSK 862/15, LEX nr 2260666; J. Majorowicz,
A. Poczobutt, Roszczenie rewindykacyjne i odszkodowawcze w związku z utratą własności nieruchomości
jako przedmiot działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, [w:] Utracone majątki – zwrot i odszkodowania,
Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 1992, s. 33.
10 Na temat charakteru prawnego wskazania, o którym mowa w art. 3 ustawy zabużańskiej, vide
Wyrok NSA z dnia 24 września 2019 r., sygn. akt I OSK 2808/17, LEX nr 2728983, oraz A. Korzeniewska--Lasota, Glosa do wyroku NSA z dnia 24 września 2019 r., I OSK 2808/17, LEX nr 2728983, „Nierucho-mości@. Kwartalnik Ministerstwa Sprawiedliwości” 2020, nr 2. W zakresie instytucji „wskazania” wątpli-wości budził też termin złożenia oświadczenia o wskazaniu osoby uprawnionej do rekompensaty. Confer J. Prokop, Kwestie problematyczne w realizacji roszczeń zabużańskich – próba analizy praktyki, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2013, nr 88, s. 144.
11 Zgodnie z przepisami ustawy zabużańskiej prawo do rekompensaty przysługuje właścicielowi
nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli: był w dniu 1 września 1939 r. obywatelem polskim i miał miejsce zamieszkania na byłym terytorium Rzeczypospo-litej Polskiej w rozumieniu przepisów art. 3 Ustawy z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych wewnętrznych (Dz.U. z 1926 r. nr 101, poz. 580) lub art. 24 Kodeksu Postępowania Cywilnego (Dz.U. z 1932 r. nr 112, poz. 934), lub § 3–10 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 maja 1934 r. wydanego w porozumieniu z Ministrem Skarbu co do § 2 ust. 3–5, z Ministrem Spraw Wojskowych co do § 20, 21, 22, 24 ust. 3, § 49 ust. 1 i 2, § 55 i § 56 oraz z Ministrem Spraw Za-granicznych co do § 18 ust. 1 i 2, § 51 i § 55, o meldunkach i księgach ludności (Dz.U. z 1934 r. nr 54, poz. 489), oraz opuścił byłe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z przyczyn, o których mowa w art. 1 ustawy zabużańskiej, lub z tych przyczyn nie mógł na nie powrócić i posiada obywatelstwo polskie. Prawo do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej
2) właściciel nieruchomości posiadał obywatelstwo polskie w chwili śmierci12;
3) spadkobiercy są osobami fizycznymi13 .
3. Dziedziczenie uprawnienia do rekompensaty zabużańskiej przewidywały również poprzednio obowiązujące w tej materii regulacje. Nadmienić należy, iż jedynie począt-kowo14 prawo zarachowania, w odniesieniu do tzw. mienia rolniczego, przyznawano
tylko repatriantom – właścicielom mienia, a odmawiano ich spadkobiercom15. Inaczej
było w odniesieniu do tzw. mienia nierolniczego. Z prawa zarachowania mogli skorzy-stać zarówno właściciele pozostawionych nieruchomości, jak i ich spadkobiercy po-siadający orzeczenie sądu stwierdzające prawo do dziedziczenia. Spadkobiercy mogli uzyskać zaliczenie odpowiadające wielkości udziału w masie spadkowej – w sumie uzyskać tyle, ile uzyskałby żyjący spadkodawca. Jeżeli spadek został otwarty przed opuszczeniem mienia, gdy śmierć spadkodawcy nastąpiła poza krajem, ale przed upły-wem okresu przewidzianego dla repatriacji, uznawano, że każdy ze spadkobierców miał prawo do odrębnego zarachowania, albowiem w momencie opuszczenia mienia był już właścicielem odrębnego majątku. Dopuszczano też możliwość rezygnacji jednego ze współdziedziczących na rzecz drugiego, np. gdy pozostały przy życiu małżonek
zostało przyznane tym właścicielom/współwłaścicielom pozostawionych nieruchomości, którzy powrócili do kraju na podstawie czterech enumeratywnie wymienionych w ustawie umów, tj. zawartych w 1944 r. tzw. umów republikańskich oraz wspomnianej umowy z dnia 6 lipca 1945 r. o prawie zmiany obywatel-stwa. Do beneficjentów ustawy należą też osoby, „które na skutek innych okoliczności związanych z wojną rozpoczętą w 1939 r. były zmuszone opuścić byłe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”. Po nowelizacji ustawy, której dokonano ustawą z dnia 8 września 2006 r. (Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o zmianie ustawy o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granica-mi Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2006 r. nr 195, poz. 1437), prawo do rekompensaty przysługuje również osobom, które pozostawiły nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej w związku z umową z dnia 15 lutego 1951 r. o zamianie odcinków terytoriów państwowych. Confer A. Korzeniewska-Lasota, Państwo, właściciele i ich spadkobiercy wobec mienia
po-zostawionego przez obywateli polskich w województwach wschodnich międzywojennej Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Arche, Gdańsk 2018, s. 372–387.
12 Tak też np. w Wyroku WSA w Warszawie z dnia 7 czerwca 2016 r., sygn. akt I SA/Wa 392/16, LEX
nr 2200573.
13 Vide np. teza zawarta w Wyroku NSA z dnia 26 kwietnia 2012 r., sygn. akt I OSK 606/11, LEX
nr 1271791: „Osoba prawna, jaką jest fundacja będąca spadkobiercą obywatela polskiego, byłego właści-ciela nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, nie może być be-neficjentem prawa do rekompensaty, którą przewiduje art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 169, poz. 1418, ze zm.)”.
14 Taka praktyka ukształtowała się w związku ze stosowaniem Dekretu z dnia 6 września 1946 r.
o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz.U. nr 49, poz. 279, ze zm.), który jako pierwszy tej rangi akt prawny expressis verbis regulował „prawo za-rachowania” na pokrycie ceny nabycia gospodarstwa (działki) wartości utraconego (pozostawionego) go-spodarstwa. Confer Z. Gronowski, Ekwiwalent za mienie nieruchome pozostawione za granicą w związku
z wojną 1939 r., „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1990, nr 8–9, s. 141.
15 Vide A. Korzeniewska-Lasota, Państwo, właściciele..., s. 175–176. Confer Z. Gronowski, op. cit.,
s. 141, oraz J. Forystek, Komentarz do ustawy o mieniu zabużańskim. Studium historyczno-prawne, Wydaw-nictwo JAK, Kraków 2020, s. 229.
rezygnował na rzecz wspólnego ze spadkodawcą dziecka16. Następnie od 1969 r.17
prawo zaliczenia wchodziło do spadku i w przypadku śmierci uprawnionego przysłu-giwało wszystkim spadkobiercom18 .
W Ustawie z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nie-ruchomości19 prawo zaliczenia zostało ukształtowane jako związane z osobą repatrianta.
Było dziedziczne, ale niepodzielne i nieprzenoszalne20. Następcy prawni właścicieli
zo-bligowani byli do wykazania, że są spadkobiercami osób, którym zgodnie z ustawą przy-sługiwało prawo do rekompensaty. W razie śmierci właściciela mienia prawo zaliczenia przysługiwało łącznie wszystkim jego spadkobiercom lub jednemu z nich, wskazanemu przez pozostałe osoby uprawnione, a więc osobom ściśle oznaczonym. Za niedopusz-czalne uznawano wyznaczenie jako osoby wskazanej, której przysługuje ekwiwalent za mienie pozostawione za granicą, osoby, która nie należała do kręgu spadkobierców usta-wowych zmarłego21. Prawo do rekompensaty spadkobiercom właścicieli
pozostawio-nego poza wschodnią granicą mienia przyznawała też pierwsza ustawa zabużańska, tj. Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczeniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomo-ści pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego22. Nadmienić jednak
należy, że obok wymogu obywatelstwa polskiego, które winien posiadać następca prawny, dodatkowo żądano wykazania przez spadkobierców faktu zamieszkiwania na stałe w Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od dnia wejścia w życie ustawy, tj. od dnia 30 stycznia 2004 r.23
Reasumując, należy podkreślić, iż ustawodawca zasadniczo od początku przyzna-nia prawa do rekompensaty za pozostawione wskutek przesiedleń zza wschodniej gra-nicy mienie przyznał je również następcom prawnym właścicieli tych nieruchomości.
16 Prawo zarachowania nie mogło być nabyte drogą kupna lub innego rozporządzenia między żyjącymi. 17 Kiedy weszła w życie nowelizacja Ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach
i osiedlach (Dz.U. z 1969 r. nr 22, poz. 159, ze zm.).
18 E. Szczygłowska, Sukcesja uprawnień i obowiązków administracyjnych, Wolters Kluwer, Warszawa
2009, s. 254–259.
19 Dz.U. nr 22, poz. 99.
20 Confer J. Mojak, Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 32/89,
„Państwo i Prawo” 1991, z. 1, s. 118–122.
21 Takie stanowisko zajmowały nie tylko organy administracji, ale i sądy, np. NSA w wyroku z dnia
12 stycznia 1988 r. w sprawie o sygn. akt I SA 498/87 sformułował następującą tezę: „Osoba, która nie jest spadkobiercą właściciela mienia pozostawionego za granicą, nie może być przez jego spadkobierców wskazana jako ta, której przysługuje ekwiwalent za to mienie na zasadzie art. 88 ust. 3 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 22, poz. 99)”. Confer Uchwała SN z dnia 7 czerwca 1994 r., sygn. akt III CZP 77/94, OSNC 1994/12/239, LEX nr 4090.
22 Dz.U. z 2004 r. nr 6, poz. 39.
23 Wymóg domicylu (zarówno właścicieli, jak i ich następców prawnych) na terytorium państwa
polskie-go od dnia wejścia w życie ustawy ustawodawca wprowadził po raz pierwszy, a ustanowiona granica czasowa nie miała dostatecznego uzasadnienia merytorycznego. Jak bowiem słusznie zauważył TK w wyroku z dnia 15 grudnia 2004 r., wymóg ten nie pozostawał „w koniecznym związku z analogicznym wymogiem sprzed 60 lat”. Kryterium domicylu zostało przez Trybunał uznane za niekonstytucyjne i przestało obowiązywać z dniem 27 grudnia 2004 r. Vide Wyrok TK z dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. akt K 2/04, LEX nr 140356.
4. Nabycie prawa do rekompensaty za nieruchomości pozostawione poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej przez spadkobierców zawsze miało charakter pochodny względem praw byłego właściciela. Tak jest również w obecnie obowiązu-jącej ustawie. Przepis art. 3 ust. 2 ustawy zabużańskiej nie kreuje odrębnego upraw-nienia spadkobierców, niezależnego od tego, które przysługiwało spadkodawcy24 .
Następca prawny spadkodawcy musi nie tylko spełniać wynikające z ustawy przesłanki materialnoprawne sformułowane w odniesieniu do spadkobierców, lecz dodatkowo wykazać, że również jego spadkodawca w chwili śmierci spełniał wszystkie prze-słanki uprawniające go do uzyskania decyzji potwierdzającej prawo do rekompensaty zabużańskiej.
5. Wobec powyższych ustaleń należy uznać, że w glosowanym orzeczeniu sąd słusz-nie orzekł, iż „uprawienia po osobie, która pozostawiła miesłusz-nie na terenach przyna-leżących do Rzeczypospolitej Polskiej przed 1945 r., przechodzą na jej spadkobier-ców”. Takie stanowisko dominowało również na tle poprzednio obowiązujących przepisów.
6. Glosowane orzeczenie jest godne uwagi nie tylko ze względu na rozważony w nim problem podmiotowego zakresu zastosowania ustawy zabużańskiej, ale również z racji zawartych w nim rozważań dotyczących kwestii dowodowych w sprawach o potwier-dzenie prawa do rekompensaty.
Zgodnie z ustawą zabużańską to następcy prawni zobowiązani są do wykazania spełnienia przesłanek uprawniających do uzyskania potwierdzenia prawa do rekom-pensaty25. Wymóg bycia właścicielem pozostawionych w byłych województwach
wschodnich nieruchomości wynika z zakresu zastosowania ustawy zabużańskiej sformułowanego w art. 1 i był wielokrotnie potwierdzany w judykatach26. Obowiązek
udowodnienia przez ubiegającego się o uzyskanie potwierdzenia prawa do rekom-pensaty faktu bycia właścicielem (współwłaścicielem) czy spadkobiercą właścicie-la/współwłaściciela nieruchomości również nie budził wątpliwości w judykaturze. Niejednoznaczne było natomiast określenie terminu, w którym legitymowanie się tytułem własności do nieruchomości winno następować – czy z datą 1 września 1939 r., czy na dzień pozostawienia mienia? W praktyce organów administracji dominowało to drugie stanowisko27. Organy orzekające uznawały, że wnioskodawca musi dowieść,
24 Takie stanowisko prezentowane jest również w orzecznictwie, np. w wyrokach NSA z dnia:
11 stycznia 2011 r., sygn. akt I OSK 1745/11; 26 kwietnia 2012 r., sygn. akt I OSK 606/11; 9 grudnia 2014 r., sygn. akt I OSK 1020/13, LEX nr 1590974.
25 H. Knysiak-Molczyk, T. Kiełkowski, Postępowanie w sprawie potwierdzenia prawa do
rekompen-saty za mienie zabużańskie, „Przegląd Prawa Publicznego” 2007, nr 12, s. 46.
26 Vide np. wyroki: WSA w Warszawie z dnia 26 maja 2010 r., sygn. akt I SA/Wa 299/10, LEX
nr 673587; NSA z dnia 5 października 2011 r., sygn. akt I OSK 1649/10, LEX nr 984380.
27 Informacje uzyskane przez autorkę od poszczególnych wojewodów w drodze dostępu do informacji
publicznej. Confer też J. Wittlin, Mienie zabużańskie. Realizacja prawa do rekompensaty, Wolters Kluwer, Warszawa 2019, s. 73.
iż on (bądź jego spadkodawca) posiadał prawo własności do nieruchomości na dzień jej pozostawienia28 .
Ciężar udowodnienia spełnienia przesłanek niezbędnych do nabycia prawa do re-kompensaty spoczywa na jednostce ubiegającej się o to prawo. To ona winna być aktyw-na, a przede wszystkim współpracować z właściwym organem w zakresie poszukiwania dowodów potwierdzających jej uprawnienie29. Zobligowana jest dołączyć do wniosku
dowody świadczące o fakcie pozostawienia nieruchomości, jak również o ich rodzaju i powierzchni30. Dowodami tymi mogą być w szczególności: urzędowy opis mienia,
orzeczenie wydane przez Państwowy Urząd Repatriacyjny, dokumenty urzędowe, w tym sądowe, a także dokumenty archiwalne. W przypadku braku takich dokumentów środ-kiem dowodowym pozwalającym wykazać spełnienie wymogu własności mogą być oświadczenia dwóch świadków złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej za złoże-nie fałszywego oświadczenia, przed notariuszem, organem prowadzącym postępowazłoże-nie lub w polskiej placówce konsularnej w kraju zamieszkania świadka31. Katalog środków
dowodowych dopuszczalnych w celu wykazania spełnienia wymogu własności nieru-chomości pozostawionych poza obecnymi granicami RP, ich rodzaju oraz powierzchni jest otwarty32 .
Należy zauważyć, że w kwestii udowodnienia spełnienia wymogu własności ustawa zabużańska stanowi lex specialis wobec Kodeksu postępowania administracyjnego, na-rzucając w odniesieniu do świadków wymogi niewystępujące w Kodeksie postępowania administracyjnego. Spełnienie przez dwóch świadków kryteriów określonych w art. 6 ust. 5 ustawy zabużańskiej pozwala co prawda na potwierdzenie uprawnień do rekom-pensaty bez konieczności przedstawiania innych dowodów własności, jednak wymogi dotyczące świadków są bardzo rygorystyczne. Świadkami mogą być tylko osoby, które
28 Vide np. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 5 marca 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2340/12, LEX
nr 1518763. Confer J. Wittlin, Aktualne zagadnienia legislacyjne i orzecznicze dotyczące mienia
zabużań-skiego, „Krytyka Prawa” 2014, t. 6, nr 1, s. 491.
29 Tak też NSA w wyrokach z dnia: 19 września 2014 r., sygn. akt I OSK 371/13, LEX nr 1569535;
7 listopada 2014 r., sygn. akt I OSK 703/13, LEX nr 1598214. Confer Wyrok WSA w Warszawie z dnia 14 maja 2015 r., sygn. akt I SA/Wa 31/15, LEX nr 1734326.
30 Confer Wyrok NSA z dnia 6 lutego 2015 r., sygn. akt I OSK 1295/13, LEX nr 1657926.
31 Nie każdy jednak dowód z przesłuchania każdego świadka może być podstawą do udowodnienia
pozostawienia określonego mienia. Takim wyłącznym dowodem nie może być również jedynie dowód z przesłuchania strony. Confer Wyrok NSA z dnia 14 kwietnia 2016 r., sygn. akt I OSK 3108/14, LEX nr 2081176, oraz Wyrok WSA w Warszawie z dnia 2 lutego 2016 r., sygn. akt I SA/Wa 1866/15, LEX nr 2008866. Vide też J. Forystek, op. cit., s. 310–313.
32 Confer Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 października 2011 r., sygn. akt I SA/Wa 619/11,
LEX nr 1235942; Wyrok WSA w Warszawie z dnia 23 listopada 2011 r., sygn. akt I SA/Wa 1107/11, LEX nr 1133514; Wyrok NSA z dnia 10 kwietnia 2013 r., sygn. akt I OSK 2066/11, LEX nr 1336362. Tak też: Wyrok NSA z dnia 24 maja 2013 r., sygn. akt I OSL 796/12, LEX nr 1442854; Wyrok WSA w War- szawie z dnia 3 lipca 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2553/12, LEX nr 1351185; Wyrok NSA z dnia 22 lutego 2011 r., sygn. akt I OSK 1460/10, LEX nr 990177; Wyrok NSA z dnia 1 czerwca 2016 r., sygn. akt I OSK 2207/14, LEX nr 2106432; Wyrok NSA z dnia 9 grudnia 2016 r., sygn. akt I OSK 426/15, LEX nr 2288803; Wyrok NSA z dnia 11 maja 2017 r., sygn. akt I OSK 1748/15, LEX nr 2415897.
zamieszkiwały w miejscowości, w której znajduje się nieruchomość pozostawiona poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, lub w miejscowości sąsiedniej i nie są osobami bliskimi – w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospo-darce nieruchomościami33 – właścicieli lub spadkobierców ubiegających się o
potwier-dzenie prawa do rekompensaty34 .
7. Odnosząc powyższe uwagi do sprawy, na kanwie której zapadło glosowane orzecze-nie, trzeba podkreślić, iż to spadkobiercy winni byli wykazać, że ich spadkodawca był właścicielem nieruchomości pozostawionej poza obecnymi granicami Rzeczypospoli-tej Polskiej. Jest to niezmiernie trudne, w szczególności ze względu na brak dostęp-nej współcześnie jednolitej ewidencji własności nieruchomości na byłym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz znaczny upływ czasu od momentu, dla którego należy udowodnić spełnienie wymogu własności. Uzyskanie przez uprawnionych dokumen-tów z polskich czy zagranicznych archiwów jest skomplikowane i długotrwałe, a często wręcz niemożliwe. Nawet jeżeli uprawniony do rekompensaty dysponuje wymaganymi ustawą dokumentami, w wielu sytuacjach zawarte w nich opisy są bardzo lakoniczne, nie zawierają parametrów niezbędnych do oszacowania ich wartości (np. parametrów powierzchniowych, kubaturowych, opisu drzewostanów leśnych)35. Natomiast
rozwią-zanie pozwalające na skorzystanie ze środka dowodowego w postaci zeznań świad-ków, mimo teoretycznie dużej elastyczności, rodzi w praktyce trudności organizacyj-ne i orzecznicze. W związku ze znacznym upływem czasu, jaki minął od zakończenia drugiej wojny światowej, większość naocznych świadków już nie żyje. Znalezienie świadka spełniającego rygorystyczne wymogi ustawy zabużańskiej bywa zatem często trudniejsze niż odnalezienie dokumentu potwierdzającego własność. Jeżeli się to nawet uda, to przeważająca część świadków, która mogłaby złożyć zeznania, to osoby obec-nie w bardzo podeszłym wieku i jednocześobec-nie takie, które w momencie wystąpienia zdarzeń, odnośnie do których składają zeznania, były bardzo młode. Stąd też powstają uzasadnione wątpliwości co do wiarygodności podawanych informacji.
Z taką sytuacją miały do czynienia organy stosujące prawo. Dwoje spośród świków to dwu- i pięcioletnie dzieci. Trudno zatem nie zaaprobować oceny organów ad-ministracji i sądów obu instancji, że dwu- czy pięcioletnie dziecko nie może posiadać wiedzy na temat tego, kto i w jakim udziale jest właścicielem sąsiedniej nieruchomości (jej wielkości, składników majątku czy wartości). Zeznań dwóch pozostałych osób sąd również nie mógł uznać, ponieważ wnioskodawczynie nie wskazały ich miejsca za-mieszkania. Ustawa zabużańska wymaga tymczasem, aby świadkowie zamieszkiwali w miejscowości, w której znajdowała się nieruchomość pozostawiona poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, lub w miejscowości sąsiedniej. Spadkobierczy-nie Spadkobierczy-nie podały rówSpadkobierczy-nież, czy świadkowie Spadkobierczy-nie byli osobami bliskimi spadkodawcy bądź
33 Dz.U. nr 115, poz. 741.
34 Art. 6 ust. 5 ustawy zabużańskiej.
35 Vide B. Szykulska, Rzeczoznawca majątkowy w trybach ustawy zabużańskiej, „Biuletyn Polskiego
spadkobierców, a z uwagi na śmierć wskazanych osób okoliczności tych – niezbęd-nych dla przyjęcia, czy mogą być świadkami – nie można było ustalić.
Oceniając stanowisko sądu wyrażone w glosowanym orzeczeniu, można stwierdzić, że wobec obowiązujących przepisów sąd nie mógł postąpić inaczej. Zauważyć przy tym należy, iż wprowadzenie formalnej oceny dowodów w zakresie uwzględniania zeznań świadków jako dowodu na okoliczność własności mienia pozostawionego jest istotną wadą ustawy zabużańskiej. Narzucone kryteria w stosunku do osób, które mogą być uznane za świadków, są w mojej opinii zbyt restrykcyjne. Osoby bliskie były często je-dynymi, które dysponowały faktyczną wiedzą na temat stanu stosunków majątkowych w rodzinie. Rozwiązanie ograniczające krąg potencjalnych świadków do miejscowo-ści, w której znajdowała się pozostawiona nieruchomość, lub miejscowości sąsiedniej36
eliminuje natomiast z grona potencjalnych świadków osoby, które mogą dysponować informacjami na temat mienia osób ubiegających się o potwierdzenie prawa do rekom-pensaty zabużańskiej.
Bibliografia
Źródła
Archiwum Akt Nowych, Generalny Pełnomocnik Rządu RP do Spraw Repatriacji, sygn. 522/1, „Umowa z dnia 6 lipca 1945 r. między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej i Rządem ZSRR o prawie zmiany obywatelstwa radzieckiego osób narodowości polskiej i żydowskiej mieszkających w ZSRR i ich ewakuacji do Polski oraz o prawie zmiany obywatelstwa polskiego osób narodowości rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej, rusińskiej i litewskiej, mieszkających na terytorium Polski i o ich ewakuacji do ZSRR”, k. 16–17. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Warszawie, sygn. 610/9, „Układ
pomiędzy PKWN a Rządem Białoruskiej SSR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium BSRR i ludności białoruskiej z terytorium Polski z 9 września 1944 r.”, k. 1–9. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Warszawie, sygn. 610/9, „Układ
pomiędzy PKWN a Rządem Litewskiej SRR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z terytorium Litewskiej SRR z 22 września 1944 r.”, k. 44–52.
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Warszawie, sygn. 610/9, „Układ pomiędzy PKWN a Rządem Ukraińskiej SSR dotyczący ewakuacji obywateli polskich z tery-torium USRR i ludności ukraińskiej z terytery-torium Polski z 9 września 1944 r.”, k. 12–19. Dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych
i byłego Wolnego Miasta Gdańska, Dz.U. nr 49, poz. 279, ze zm.
Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 1932 r. w sprawie ogłoszenia jednoli-tego tekstu Kodeksu Postępowania Cywilnego, Dz.U. z 1932 r. nr 112, poz. 934.
36 Określenie „miejscowość sąsiednia” rodzi wiele problemów interpretacyjnych. W owym czasie
realia życia społecznego przesądzały o utrzymywaniu stosunków towarzyskich nie tyle z osobami z naj-bliższego sąsiedztwa, co z wiodącymi ten sam styl życia, z tej samej grupy społecznej, w szczególności z osobami ze środowiska ziemiańskiego, których miejsce zamieszkania było często znacznie oddalone od nieruchomości, na temat której własności osoba ta miała zeznawać. Confer Wyrok WSA w Warszawie z dnia 22 kwietnia 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2432, LEX nr 1316681.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 maja 1934 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu co do § 2 ust. 3–5, z Ministrem Spraw Wojskowych co do § 20, 21, 22, 24 ust. 3, § 49 ust. 1 i 2, § 55 i § 56 oraz z Ministrem Spraw Zagranicznych co do § 18 ust. 1 i 2, § 51 i § 55, o meldunkach i księgach ludności, Dz.U. z 1934 r. nr 54, poz. 489.
Uchwała SN z dnia 7 czerwca 1994 r., sygn. akt III CZP 77/94, OSNC 1994/12/239, LEX nr 4090. Umowa z dnia 15 lutego 1951 r. zawarta pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a ZSRR o zamianie
odcinków terytoriów państwowych, Dz.U. z 1951 r. nr 11, poz. 63.
Umowa z dnia 25 marca 1957 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w sprawie terminu i trybu dalszej repatriacji z ZSRR osób narodowości polskiej, Dz.U. z 1957 r. nr 47, poz. 222.
Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych wewnętrznych (Prawo prywatne międzydzielnicowe), Dz.U. z 1926 r. nr 101, poz. 580.
Ustawa z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach, Dz.U. z 1969 r. nr 22, poz. 159, ze zm.
Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, Dz.U. nr 22, poz. 99.
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. nr 115, poz. 741. Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczeniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu
użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości pozosta-wionych poza obecnymi granicami państwa polskiego, Dz.U. z 2004 r. nr 6, poz. 39. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia
nieru-chomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. z 2016 r. poz. 2042, ze zm.
Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o zmianie ustawy o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2006 r. nr 195, poz. 1437.
Wyrok NSA z dnia 11 stycznia 2011 r., sygn. akt I OSK 1745/11.
Wyrok NSA z dnia 22 lutego 2011 r., sygn. akt I OSK 1460/10, LEX nr 990177. Wyrok NSA z dnia 5 października 2011 r., sygn. akt I OSK 1649/10, LEX nr 984380. Wyrok NSA z dnia 26 kwietnia 2012 r., sygn. akt I OSK 606/11, LEX nr 1271791. Wyrok NSA z dnia 10 kwietnia 2013 r., sygn. akt I OSK 2066/11, LEX nr 1336362. Wyrok NSA z dnia 24 maja 2013 r., sygn. akt I OSL 796/12, LEX nr 1442854. Wyrok NSA z dnia 19 września 2014 r., sygn. akt I OSK 371/13, LEX nr 1569535. Wyrok NSA z dnia 7 listopada 2014 r., sygn. akt I OSK 703/13, LEX nr 1598214. Wyrok NSA z dnia 9 grudnia 2014 r., sygn. akt I OSK 1020/13, LEX nr 1590974. Wyrok NSA z dnia 6 lutego 2015 r., sygn. akt I OSK 1295/13, LEX nr 1657926. Wyrok NSA z dnia 18 lutego 2016 r., sygn. akt I OSK 1113/14, LEX nr 2035928. Wyrok NSA z dnia 14 kwietnia 2016 r., sygn. akt I OSK 3108/14, LEX nr 2081176. Wyrok NSA z dnia 1 czerwca 2016 r., sygn. akt I OSK 2207/14, LEX nr 2106432. Wyrok NSA z dnia 9 grudnia 2016 r., sygn. akt I OSK 426/15, LEX nr 2288803. Wyrok NSA z dnia 17 lutego 2017 r., sygn. akt I OSK 862/15, LEX nr 2260666. Wyrok NSA z dnia 11 maja 2017 r., sygn. akt I OSK 1748/15, LEX nr 2415897. Wyrok NSA z dnia 5 października 2017 r., sygn. akt I OSK 734/17, LEX nr 2377555. Wyrok NSA z dnia 24 września 2019 r., sygn. akt I OSK 2808/17, LEX nr 2728983. Wyrok NSA z dnia 5 lutego 2020 r., sygn. akt I OSK 3614/18, LEX nr 2783175. Wyrok TK z dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. akt K 2/04, LEX nr 140356.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 26 maja 2010 r., sygn. akt I SA/Wa 299/10, LEX nr 673587. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 października 2011 r., sygn. akt I SA/Wa 619/11, LEX
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 23 listopada 2011 r., sygn. akt I SA/Wa 1107/11, LEX nr 1133514.
Wyrok WSA w Warszawie z dnia 5 marca 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2340/12, LEX nr 1518763. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 22 kwietnia 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2432, LEX nr 1316681. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 3 lipca 2013 r., sygn. akt I SA/Wa 2553/12, LEX nr 1351185. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 14 maja 2015 r., sygn. akt I SA/Wa 31/15, LEX nr 1734326. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 2 lutego 2016 r., sygn. akt I SA/Wa 1866/15, LEX nr 2008866. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 7 czerwca 2016 r., sygn. akt I SA/Wa 392/16, LEX nr 2200573. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 7 marca 2018 r., sygn. akt I SA/Wa 1139/17, LEX nr 2614107.
Piśmiennictwo
Antonowicz L., Tożsamość państwa polskiego w prawie międzynarodowym, „Państwo i Prawo” 1993, z. 10.
Forystek J., Komentarz do ustawy o mieniu zabużańskim. Studium historyczno-prawne, Wyda-wnictwo JAK, Kraków 2020.
Gronowski Z., Ekwiwalent za mienie nieruchome pozostawione za granicą w związku z wojną 1939 r., „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1990, nr 8–9.
Knysiak-Molczyk H., Kiełkowski T., Postępowanie w sprawie potwierdzenia prawa do rekom-pensaty za mienie zabużańskie, „Przegląd Prawa Publicznego” 2007, nr 12.
Korzeniewska-Lasota A., Glosa do wyroku NSA z dnia 24 września 2019 r., I OSK 2808/17, LEX nr 2728983, „Nieruchomości@. Kwartalnik Ministerstwa Sprawiedliwości” 2020, nr 2, https://doi.org/10.5604/01.3001.0014.1594.
Korzeniewska-Lasota A., Państwo, właściciele i ich spadkobiercy wobec mienia pozostawionego przez obywateli polskich w województwach wschodnich międzywojennej Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Arche, Gdańsk 2018.
Korzeniewska-Lasota A., „Układy republikańskie” i ich skutki w zakresie praw majątkowych osób podlegających przesiedleniu, [w:] Pogranicza w historii prawa i myśli polityczno- -prawnej, red. D. Szpoper, P. Dąbrowski, Wydawnictwo GSW, Gdańsk–Olsztyn 2017. Kwiecień R., Tożsamość i ciągłość prawnomiędzynarodowa państwa polskiego, „Państwo
i Prawo” 1998, z. 8.
Majorowicz J., Poczobutt A., Roszczenia rewindykacyjne i odszkodowawcze w związku z utratą własności nieruchomości jako przedmiot działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, [w:] Utracone majątki – zwrot i odszkodowania, Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 1992.
Michniewicz-Wanik K., Mienie zabużańskie. Prawne podstawy realizacji roszczeń, Nortom, Wrocław 2008.
Mojak J., Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 22 czerwca 1989 r., III CZP 32/89, „Państwo i Prawo” 1991, z. 1.
Prokop J., Kwestie problematyczne w realizacji roszczeń zabużańskich – próba analizy praktyki, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2013, nr 88.
Szczygłowska E., Sukcesja uprawnień i obowiązków administracyjnych, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
Szykulska B., Rzeczoznawca majątkowy w trybach ustawy zabużańskiej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Rzeczoznawców Majątkowych” 2011, nr 2.
Wittlin J., Aktualne zagadnienia legislacyjne i orzecznicze dotyczące mienia zabużańskiego, „Krytyka Prawa” 2014, t. 6, nr 1.
Wittlin J., Mienie zabużańskie. Realizacja prawa do rekompensaty, Wolters Kluwer, Warszawa 2019.
