Streszczenie
Vending w dosłownym tłumaczeniu oznacza sprzeda rónego rodzaju produk-tów. W praktyce pod tym pojcie rozumie si sprzeda w wykorzystaniem samoob-sługowych urzdze sprzedaowych – automatów. Obecne zastosowania takich au-tomatów jest bardzo szerokie i dotyczy sprzeday drobnych rzeczy, jak równie bile-tów komunikacji miejskiej, czy bilebile-tów parkingowych.
Polski rynek vendingu jest obecnie w pocztkowej fazie rozwoju. Stopie nasy-cenia urzdzeniami vendingowymi jest bowiem w Polsce znacznie niszy ni w kra-jach wysoko rozwinitych UE. Podstawowym czynnikiem stymulujcym rozwój tej formy dystrybucji s zmiany w zachowaniach konsumentów, polegajce na wzrocie znaczenia samoobsługi. Dla wielu producentów jest to take sposób na sprzeda produktów w miejscach, w których nie mona otworzy klasycznych punktów sprze-daowych ( sklepów).
Z przedstawionej prognozy rozwoju vendingu w Polsce wynika, e polski rynek mona zaliczy do rynków perspektywicznych i w najbliszych kilku latach prawdo-podobnie nastpi dalszy wzrost popularnoci tej formy dystrybucji.
Z analizy polskiego rynku oraz wiatowych trendów, mona antycypowa, i zmienia si bd równie sposoby płacenia w urzdzeniach samoobsługowych. Mona spodziewa si stopniowego odchodzenia od płatnoci gotówkowych na rzecz kart bezstykowych i płatnoci mobilnych.
Słowa kluczowe: vending, automaty sprzedaowe, urzdzenia vendingowe, samoobsługa, zacho-wania konsumentów, kanał dystrybucji
1. Wprowadzenie
Coraz waniejszym kanałem dystrybucji towarów i usług w Polsce staje si tzw. vending. W dosłownym tłumaczeniu vending oznacza sprzeda towarów lub usług, natomiast vending machines oznaczaj urzdzania sprzedaowe – automaty. Std potocznie przyjło si rozumie vending jako sprzeda za porednictwem automatów samoobsługowych.
Urzdzenia sprzedaowe pojawiły si w Polsce dopiero pod koniec lat 90. XX w., tj. ze znacznym opó nieniem w stosunku chociaby do innych pastw UE. Obecnie w Polsce poziom nasycenia automatami jest cigle relatywnie niski w porównaniu z krajami wysoko rozwinitymi, mimo dynamicznego rozwoju rynku w ostatnich latach, co wskazywałoby na cigle duy potencjał dalszego rozwoju tego typu urzdze.
Temat vendingu jest w literaturze krajowej słabo opisany. Std te istnieje potrzeba zdefiniowania samego pojcia i okrelenia skali tego zjawiska w Polsce. Wane jest równie
wskazanie kierunków dalszego rozwoju vendingu. Najbardziej obiecujcym kierunkiem zastosowa urzdze vendingowych s usługi zwizane z odpłatnym parkowaniem w miejscach bdcych własnoci publiczn. Maszyny vendingowe słu wówczas do pobierania opłat za korzystanie z miejsca parkingowego. Coraz czciej Vending wykorzystywany jest take w komunikacji miejskiej, zastpujc prac kasjera i konduktora.
Dynamiczny rozwój vendingu jest przejawem wzrostu znaczenia samoobsługi w zachowaniach konsumenckich. Vending to take sposób na zwikszenie dostpnoci niektórych usług i towarów dla konsumentów. Urzdzenia vendingowe mog by równie wykorzystywane w komunikacji z konsumentami i stanowi wany kanał reklamowy.
Podstawowym celem artykułu jest przedstawienie dotychczasowego rozwoju rynku usług vendingowych w Polsce i okrelenie perspektyw rozwoju tej formy sprzeday towarów i oferowania usług w wietle dowiadcze midzynarodowych.
Realizacja celu wymagała m.in:
− zdefiniowania pojcia vending w teorii marketingu i scharakteryzowania jego najwaniej-szych form,
− oszacowania skali rynku urzdze automatowych w Polsce, − wskazania trendów rozwojowych usług vendingowych na wiecie.
W artykule poruszono równie problem sposobów płatnoci stosowanych w urzdzeniach vendingowych.
2. Pojcie vendingu i jego formy
Pojcie vendingu zostało zapoyczone z jzyka angielskiego i w dosłownym znaczeniu okre-la sprzeda produktów, jednak potocznie vending utosamiany jest z okreleniem vending machi-nes (in.: ang. devices), czyli sprzeda z wykorzystaniem urzdze. Vending to wic urzdzenia automatowe przeznaczone do dystrybucji towarów i usług (ang.: vending machines, vending devi-ces, automated devices). Z perspektywy konsumentów automaty maj ułatwi dostp do towarów i usług oraz skróci czas obsługi. W praktyce mona si spotka z przynajmniej dwoma ujciami znaczeniowymi automatów w kontekcie dóbr dostarczanych konsumentom. W szerokim ujciu automaty postrzegane s jako urzdzenia, dziki którym realizowane s rónego typu operacje, w tym sprzeda towarów i usług, płatnoci za komunikacj miejsk oraz parkowanie.
Czsto jednak automaty postrzegane s w tzw. wskim ujciu, jako urzdzenia sprzedaowe do dystrybucji detalicznej drobnych produktów (ang. selling machines). W tym ujciu reprezento-wanym np. przez Polskie Stowarzyszenie Vendingu, pomija si obecnie coraz to szersze zastoso-wanie automatów w innych obszarach.
Porednie podejcie do definicji urzdzenia automatowego reprezentuje Europejskie Stowa-rzyszenie Vendingu (ang. European Vending Association – EVA), według którego urzdzenie au-tomatowe to takie, które słuy do bezobsługowej sprzeday lub dystrybucji towarów/usług, w któ-rych płatnoci mog by dokonywane z uyciem monet i banknotów, tzw. tokenów, urzdze chi-powych lub innych urzdze słucych do płatnoci bezgotówkowych. EVA nie uznaje jednak automatów rozrywkowych i hazardowych za urzdzanie automatowe (vending).
W teorii marketingu vending stanowi kanał dystrybucji produktów. Korzystanie przez konsu-mentów z vendingu jest przejawem wzrostu znaczenia samoobsługi w zachowaniach konsumen-tów, co poza skróceniem czasu transakcji i obsługi, wie si równie z zapewnieniem
anonimo-woci w kontaktach klienta z przedsibiorstwem. Korzystanie z urzdze automatowych wymaga pewnych zdolnoci ich obsługi, zatem wzrost rynku automatów wiadczy o technologicznym roz-woju społeczestw1.
Urzdzenia vendingowe jako kanał dystrybucji pełni nastpujce funkcje: − dostarczania produktów konsumentom,
− reklamowania towarów i usług, − wzmacniania marki, wizerunku firmy.
Uwzgldniajc moliwie szeroki zakres funkcjonalnoci urzdze automatowych, vending podzieli mona na:
− automaty do sprzeday towarów 2
(ang. selling machines),
− automaty biletowe wykorzystywane w komunikacji miejskiej oraz systemach płatnego par-kowania,
− automaty wiadczce drobne usługi (ang. service machines), w tym równie kasy bezob-sługowe w sklepach, a obecnie take awatary,
− automaty rozrywkowe (np. bujaki, gry) i hazardowe.
Najwiksz cz rynku urzdze automatowych stanowi automaty sprzedaowe, z czego najwicej słuy do sprzeday napojów gorcych. Do innych popularnych typów automatów sprze-daowych zaliczy mona np. automaty oferujce: napoje w opakowaniach, przekski w opako-waniach, rodki higieniczne, czy zabawki. Za porednictwem automatów konsumenci maj zatem dostp do drobnych, niedrogich produktów, takich, jak: kawa, herbata, czekolada, zupy błyska-wiczne, napoje puszkowane i butelkowane, drobne przekski (np. chrupki, kanapki), słodycze, chusteczki higieniczne, przedmioty codziennego uytku, gumy do ucia, piłki i drobne zabawki. W automatach sprzedawa mona równie np. papierosy lub alkohol, jednak moliwo tego typu działalnoci jest w róny sposób regulowana przez poszczególne pastwa. Zaawansowane techno-logicznie automaty oferuj np. pizz lub inne potrawy przygotowywane automatycznie na oczach konsumenta. Czasem w automatach dostpne s te drobne przedmioty elektroniczne o wyszych cenach jednostkowych. Jednake rynek automatów sprzedaowych zdominowany jest cigle przez drobne towary o niskich cenach, za które mona zapłaci monetami.
Biorc pod uwag dostpno automatów dla konsumentów, dziel si one na: mechaniczne oraz na takie, które wymagaj podłczenia mediów (wody, prdu).
Najlepszym miejscem lokalizacji urzdze sprzedaowych s m.in.: centra handlowo-usługowe, szpitale, hotele, dworce, szkoły, miejsca publiczne, zakłady pracy, szkoły, sklepy, stacje benzynowe, lotniska, baseny. Z punktu widzenia dostpnoci dla konsumentów lokalizacje auto-matów sprzedaowych mona podzieli na dwie grupy: ogólnodostpne oraz o ograniczonym do-stpie. Pierwszy typ lokalizacji to miejsca, w których pojawia si wielu potencjalnych klientów, a wic dworce kolejowe i autobusowe, centra handlowe itp. Drug grup lokalizacji stanowi miejsca, w których z automatu korzysta moe wska, zamknita grupa klientów. S to zakłady pracy, szkoły, szpitale, itp. Oba rodzaje lokalizacji maj swoje wady. Lokalizacje ogólnodostpne umoliwiaj wysze obroty, jednak generuj wiksze ryzyko wandalizmu czy kradziey. W lokali-zacjach zamknitych obroty bd nisze, ale ryzyko uszkodzenia automatu jest niskie. Ponadto
1
[5], s. 673. 2
w lokalizacjach zamknitych mona sprawniej zarzdza iloci artykułów w automacie. Pojawia-jce si braki s szybko sygnalizowane operatorowi automatu. W lokalizacjach otwartych ko-nieczny jest natomiast stały monitoring stanu produktów w automatach.
Coraz wiksz popularnoci wród konsumentów i zainteresowaniem ze strony władz lokal-nych oraz zarzdzajcych transportem publicznym i przestrzeni parkingow ciesz si automaty biletowe, gdy usprawniaj obsług klientów. Zainteresowanie automatami w komunikacji ronie wraz ze wzrostem zurbanizowania terenu i czasem, jaki trzeba powici na zakup biletów. Std te w najwikszych miastach na wiecie, dynamicznie rozwijaj si wielofunkcyjne systemy sprzeday biletów i kart w komunikacji miejskiej oraz systemy miejskiego parkowania (parkome-try). Poza stref parkowania miejskiego, coraz czciej automatyczne parkometry wykorzystywane s w centrach handlowych, na lotniskach, dworcach, biurowcach. Przy czym, o ile, w przypadku automatów sprzedaowych brakuje bod ca do rozwoju płatnoci bezgotówkowych, to w przypad-ku komunikacji miejskiej nieposiadanie drobnych monet utrudnia korzystanie z nich przez konsu-mentów, co w praktyce utrudnia a nie ułatwia dostp do usług. Dlatego tutaj zainteresowanie bez-gotówkowymi formami płatnoci ronie.
Moliwo korzystania z automatów doceniania jest przez konsumentów równie w sferze usługowej. Do automatów takich zalicza si np.: pralnie, wypoyczalnie płyt DVD/CD, alkomaty, automaty do zdj do dokumentów, kserokopiarki, maszyny do wywoływania zdj, urzdzenia do czyszczenia obuwia, wagi, myjnie i odkurzacze samochodowe. Tutaj istotn rol odgrywa cena usługi. Do rynku automatów usługowych zalicza si take obecnie automaty, które oferuj usługi kasjera i pozwalaj na dokonanie płatnoci. Automaty takie znalazły zastosowanie przede wszyst-kim w supermarketach lub na stacjach paliw. Ponadto, coraz czciej automaty zarzdzaj kolej-kami, ju nie tylko w urzdach, ale równie w sklepach (np. automaty w sklepach IKEA).
Najnowszym trendem wród automatów usługowych jest zastpowanie pracy ludzi automa-tami z awatarem (ang. avatars), czyli graficzn prezentacj z wirtualn postaci pełnic funkcj asystenta w zakupach3. Takie automaty z awatarami znajduj zastosowanie np. w odprawach lotni-skowych. Nowoczesne automaty usługowe pomog w ułoeniu fryzury, przygotuj pizz, czy zbadaj zdrowie konsumenta.
Kolejn cz rynku stanowi automaty wykorzystywane do celów rozrywkowych. Poza au-tomatami dla dzieci, typu bujaki, symulatory, gry, do automatów rozrywkowych zaliczy mona równie automaty hazardowe, dla których wikszo pastw posiada odrbne regulacje.
W bardzo szerokim ujciu do vendingu mona zaliczy równie urzdzenia samoobsługowe stosowane w bankowoci. W tym rozumieniu urzdzeniami vendingowymi byłyby bankomaty, wpłatomaty, czy panele do przeprowadzania transakcji. Trend w kierunku samoobsługi i wykorzy-stywania urzdze samoobsługowych w realizowaniu operacji bankowych jest coraz silniejszy, zwłaszcza w obszarze bankowoci detalicznej4.
3
[5] s. 673. 4
Szerzej nt. moliwoci wykorzystania urzdze samoobsługowych: B. wiecka, Detaliczna bankowo elektroniczna, CeDeWu, Warszawa 2007.
3. Tendencje na rozwinitych rynkach urzdze automatowych
Do wiatowych liderów rynku urzdze automatowych, wyznaczajcych trendy w zaspokajaniu potrzeb konsumentów zalicza si Japoni, Stany Zjednoczone oraz Kore Połu-dniow. W Europie za najbardziej dojrzały rynek automatów uznaje si rynek niemiecki, a do najwikszych rynków zalicza si: Wielk Brytani, Francj, Włochy oraz Hiszpani5.
Dysproporcje w rozwoju midzy wiatowymi liderami, a rozwinitymi krajami europejskimi s cigle jeszcze bardzo due. I tak, w Europie rynek automatów uwaany jest jeszcze za rynek wzrostowy, o rocznej stopie wzrostu w brany na poziomie od 5% do 20% rocznie – w zalenoci od kraju6. Natomiast z raportu Euromonitor wynika, e np. w Korei Południowej nasycenie rynku automatami osignło ju poziom krytyczny i w roku 2010 obserwowany był nieznaczny spadek sprzeday za porednictwem automatów – w zwizku ze zmianami zachowa konsumentów. Tu-taj, zmiany zachowa konsumentów s zwizane ze spadkiem popytu na napoje pakowane (przede wszystkim Coca-Col) i nalewane (głównie kaw), które w 2010 r. stanowiły w Korei ponad 60% sprzeday na całym rynku automatów vendingowych. Mona jednak oczekiwa, e wzrost rynku bdzie moliwy w efekcie wprowadzania automatycznych systemów płatnoci. Jest to zasadniczy czynnik rozwoju rynku automatów w najbliszych latach7.
Podobna sytuacja zachowa konsumentów dotyczy Japonii, gdzie wzrasta wykorzystanie płatnoci mobilnych w automatach sprzedaowych. Japoski rynek jest rynkiem najbardziej roz-winitym, o najnowoczeniejszych urzdzeniach automatowych. Według Japan Vending Machine Manufacturers Association, w Japonii na jeden automat przypada ok. 23 mieszkaców. Automaty z powodzeniem lokalizowane s zarówno w duych miastach, jak i na terenach wiejskich i co inte-resujce – w Japonii nie ma problemu wandalizmu automatów, co powoduje, e s one czsto lo-kalizowane na ulicach. Poza najbardziej popularnymi produktami, takimi, jak: napoje niealkoho-lowe, soki, napoje energetyzujce, kawa i herbata, powszechne s równie: napoje alkohoniealkoho-lowe, papierosy, ry, błyskawiczne potrawy z makaronów (ang. instant noodles)8. Poza tym, japoskie automaty oferuj wiele innych produktów, np. pizz przygotowywan na oczach konsumentów, proste usługi medyczne, biuteri, baterie, proste aparaty fotograficzne i wiele innych9. Do najcie-kawszych automatów, których instalacja jest planowana na szersz skal w Japonii, zalicza si np. ładowarki do pojazdów elektrycznych10, czy automaty do sprzeday złota i srebra11.
Według najbardziej aktualnych szacunków European Vending Software Market oraz European Vending Accociation, w Europie w 2008 r. funkcjonowało ok. 3,8 mln automatów sprzedaowych prowadzonych przez ponad 3 tys. operatorów12. Analitycy rynku spodziewaj si w najbliszych
5
[8], s. 221. 6
Dane pochodz z European Vending Association (www.vending-europe.eu)[3]. 7
[2]. 8
W 2008 roku w Japonii wprowadzono midzynarodow kart do identyfikacji wieku „taspo” umoliwiajc zakup arty-kułów tytoniowych w automatach. Szerzej na temat: www.taspo.jp.
9
[4], s. 100. 10
Z informacji opublikowanych w marcu 2011 r. na stronie internetowej Autos & Trends wynika, e w najbliszym czasie w Japonii miało by zainstalowanych przynajmniej 10 tys. ładowarek elektrycznych.
11
Pierwsze automaty do sprzeday srebra i złota zainstalowano w Niemczech (na lotnisku we Frankfurcie) oraz w Emira-tach Arabskich.
12 [3].
latach stabilnego wzrostu iloci automatów w obrbie krajów tzw. „starej” UE oraz bardzo dyna-micznego wzrostu rynku automatów w nowych krajach UE13. W 2008 r. przychody europejskiego rynku vendingu sprzedaowego w badanych 20 krajach europejskich działajcych w ramach Euro-pejskiego Stowarzyszenia Vendingu (ang. European Vending Association – EVA) oszacowano na poziomie 13 mld euro14.
Nowoci na europejskim rynku automatów sprzedaowych jest sprzeda produktów o jed-nostkowych wartociach ok. 100–150 euro. W automatach takich oferowane s np. telefony typu pre-paid lub aparaty fotograficzne dla turystów. W Stanach Zjednoczonych w ostatnich latach po-wstało przynajmniej kilka projektów sprzeday w automatach produktów o wyszej jednostkowej cenie. Projekty takie realizowane s np. przez sie Best Buy czy Macy’s. Sprzeda produktów o wyszej wartoci jest bod cem do zmian zachowa konsumentów w zakresie płatnoci, w kie-runku rozwoju płatnoci mobilnych.
4. Stan i perspektywy rozwoju rynku vendingu w Polsce
W Polsce urzdzenia vendingowe (automatowe) pojawiły si ze znacznym opó nieniem w stosunku do krajów Europy Zachodniej, tj. pod koniec lat 90. XX wieku. Bod cem do rozwoju sprzeday automatowej z pewnoci były wymiana pienidza i wejcie do obiegu monet o wik-szych nominałach15.
Opó nienia wzgldem krajów Europy Zachodniej maj jednak swoje zalety. Urzdzenia au-tomatowe działajce w Polsce s relatywnie nowoczesne, a rynek automatów ma cigle duy po-tencjał wzrostu i moliwoci kreowania zachowa konsumentów. Szacuje si, e sprzeda produk-tów przez automaty dotyczy nawet piciokrotnie mniejszego asortymentu produkproduk-tów ni w krajach Europy Zachodniej. W Polsce za porednictwem automatów sprzedaje si jedynie ok. 3% produk-tów kupowanych przez konsumenproduk-tów, podczas, gdy w krajach Europy Zachodniej udział ten wy-nosi nawet do 15% rónego rodzaju produktów. Równie poziom nasycenia rynku automatami jest znacznie niszy ni w krajach zachodnioeuropejskich.
Niestety, w Polsce nie prowadzi si jeszcze szczegółowych analiz tego rynku. Std jedynie szacunkowo mona oceni, i na 1 automat sprzedaowy moe przypada nawet na około 1 tysic mieszkaców, podczas, gdy w krajach zachodnioeuropejskich automat przypada na około ST mieszkaców. Z bada Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow wynika, e cały rynek automa-tów w Polsce obejmuje blisko 115 tys. urzdze, w tym znaczn cz – nawet do 50% – stanowi cigle automaty hazardowe, których udział w rynku w najbliszych latach bdzie znacznie malał.
Polski rynek automatów jest rozdrobniony. Obecnie podejmowane działania prowadz jednak do integracji na wzór rynków zachodnich16. Natomiast struktura rynku w Polsce według typów automatów nie odbiega od tendencji wiatowych i ok. 50% automatów sprzedaowych stanowi automaty oferujce kaw. Nastpnie, dominujcym produktem jest Coca-Cola oraz inne napoje, np. Kropla Beskidu, Nestea czy Cappy. Na polskim rynku brakuje natomiast produktów higienicz-nych, czy produktów spoywczych wiodcych producentów przeksek, takich, jak: Star Foods,
13 [9]. 14
Według European Software Market, warto rynku vendingu w całej Europie wyniosła w 2007 r. ok. 27 mld euro͘ 15
Denominacja pienidza spowodowała, e monety miały na tyle du warto, e mogły by wykorzystywane do zakupów w automatach.
16 [1].
Frito Lay, Lorenz, Bahlsen. Ponadto, nie przyjł si zwyczaj kupowania gazet z automatów, a sprzeda leków i papierosów jest niemoliwa z powodu regulacji prawnych.
W Polsce działa wikszo znaczcych wiatowych producentów, którzy postrzegaj polski rynek jako rozwojowy i perspektywiczny. Wiodcymi wiatowymi producentami automatów sprzedaowych, którzy s obecni w Polsce, s m.in.:
− N&W Global Vending – dostarczajcy produkty marek Necta i Wittenborg; znanymi au-tomatami marki Necta na rynku europejskim i polskim s np. KIKKO i SNAKKY, − Rheavendors – oferujcy w Polsce ok. 50 modeli automatów,
− Vendo Sanden – reprezentowany w Polsce przez firm Polmar, który pocztkowo obsługi-wał wyłcznie dwóch najwaniejszych klientów producenta, tj. Coca-Col oraz Pepsi-Col. W Polsce automaty sprzedaowe lokowane s przede wszystkim w miejscowociach powyej 50 tys. ludnoci. Geograficznymi obszarami wyróniajcymi si pod wzgldem nasycenia automa-tami s: Górny lsk oraz Kraków i jego okolice. Wysoki współczynnik automatów w przelicze-niu na tysic mieszkaców jest równie w: Warszawie, Wrocławiu, Poznaprzelicze-niu i Trójmiecie. Naj-słabiej rozwinitym obszarem pod ktem liczby automatów samoobsługowych jest natomiast Pol-ska Wschodnia.
Równie parkometry i parkomaty działaj niemal wyłcznie w duych miastach. Najwicej parkometrów i parkomatów jest w Warszawie, w której zainstalowano ponad 1,5 tysica takich urzdze, wobec ogólnej szacunkowej liczby automatów na poziomie 4 tysicy w całej Polsce. Wikszo parkometrów funkcjonuje w ramach miejskich stref płatnego parkowania. Parkometry s popularne na: lotniskach, dworcach kolejowych i autobusowych oraz w centrach handlowych i obiektach sportowych. Pierwszy system mobilnych biletów parkingowych Idea WaPark SMS został wprowadzony w 2001 r. w Warszawie. Projekt powstał w kooperacji operatora Centertel oraz WaPark. Obecnie projekt ten jest realizowany pod nazw moBILET przez operatora mPay, we współpracy z firm Projekt & Parking Serwis Polska Sp. z o.o. oraz lokalnymi samorzdami.
Na szczególn uwag zasługuj w Polsce pierwsze systemy mobilnych biletów (moBILET KM) w komunikacji miejskiej, wprowadzane przez Projekt & Parking Serwis Polska Sp. z o.o., we współpracy z lokalnymi samorzdami. Pierwsze bilety smsowe wprowadzono w Poznaniu, na-stpnie w takich miastach, jak: Bielawa/Dzieroniów, Grudzidz, Lublin, Olsztyn, Stargard Szcze-ciski, Szczecin, widnica, Tychy.
Wanym operatorem wdraajcym usługi w miejskim transporcie w Polsce jest Mennica Pol-ska, która od 2001 r. aktywnie rozwija usługi z wykorzystaniem bezgotówkowego pienidza dla samorzdów. Mennica opracowała autorskie produkty: System Karty Miejskiej oraz GOLD. Sys-tem Karty Miejskiej, poza Warszaw17, działa równie w: Jaworznie, Lublinie, Radomsku, Suwał-kach. Od 2009 r. Mennica oferuje równie automaty stacjonarne i mobilne automaty do sprzeday biletów tradycyjnych. Bezdotykowa Warszawska Karta Miejska18 działa zgodnie ze standardem MIFARE19, opracowanym przez firm Philips. System ten jest wykorzystywany równie m.in. przez TranSys – konsorcjum wspierajce rozwój systemu płatnoci transportu w Londynie.
17
Mennica Polska zainstalowała w Warszawie w ok. 700 terminali do sprzeday kart. 18
WKM oferuje okresowe bilety komunikacji miejskiej oraz bilety parkingowe. 19
Celem MIFARE jest zbudowanie najwikszej sieci kart bezdotykowych. Obecnie w systemie MIFARE działa ok. 1 miliar-da kart, przy ok. 10 mln sprzemiliar-danych czytników͘
5. Sposoby płatnoci w urzdzeniach vendingowych i perspektywy zmian
W Polsce głównym instrumentem płatniczym w obrocie detalicznym, pomimo intensywnego rozwoju kart płatniczych i kredytowych w ostatnich kilku latach, pozostaje gotówka. Z bada wy-nika, e płatnoci w małych sklepach spoywczych, ale take w hipermarketach zdominowane s przez gotówk. Tak istotne znaczenie gotówki w transakcjach płatniczych uwarunkowane jest w duej mierze przyzwyczajeniem konsumentów do tej formy płatnoci. Oczywicie nie jest to jedyna przyczyna niskiego wykorzystywania bezgotówkowych form płatniczych w płatnociach w sklepach, czy punktach usługowych. Obrót gotówkowy utrwala take wysoki na tle innych kra-jów UE poziom tzw. opłaty interchange. Opłata ta wystpuje w czterostronnych systemach płatni-czych (VISA i Mastercard) i płacona jest przez akceptanta kart płatnipłatni-czych, czy kredytowych, głównie na rzecz wydawcy karty. Wysoki poziom tej opłaty wpływa na trudnoci w płaceniu za pomoc kart, które wystpuj w Polsce. Przejawiaj si one m.in. brakiem moliwoci płacenia kart lub narzucaniem limitów kwotowych na płatnoci za pomoc karty.
Płatnoci gotówkowe dominuj równie w urzdzeniach vendingowych. W Polsce wikszo urzdze umoliwia płacenie wyłcznie w formie gotówkowej. Preferowanie gotówki w automa-tach sprzedaowych, ale rosnce zainteresowanie bezgotówkowymi formami płatnoci w komuni-kacji miejskiej wynika w duej mierze z postaw konsumentów. Chocia i te róni si w krajach europejskich. Na przykład, w Finlandii konsumenci równie chtnie w automatach, jak i w płatno-ciach za parkingi korzystaj z telefonu komórkowego.
Generalnie do bezgotówkowych form płatnoci, które mog by potencjalnie wykorzystywane w automatach, zaliczy mona:
− karty płatnicze,
− pienidz mobilny (np. elektroniczne portmonetki, karty przepłacone),
− bezstykowe płatnoci mobilne (np. karty bezstykowe, wykorzystanie telefonów komórko-wych do płatnoci).
W praktyce jednak karty płatnicze nie znalazły wikszego zastosowania w automatach. Wyni-ka to w duej mierze z koniecznoci autoryzacji Wyni-karty w postaci PIN-u lub podpisu, co w przypad-ku automatów jest do kłopotliwe.
Równie pienidz mobilny nie zyskał popularnoci w działalnoci automatów. Karty przed-płacone znalazły zastosowanie przede wszystkim w usługach telekomunikacyjnych. Spore nadzie-je natomiast pokładano w elektronicznych portmonetkach, które z kolei, z małymi wyjtkami, nie znalazły szerokiego zastosowania. Portmonetki takie maj łczy kilka funkcji uytecznoci dla konsumentów, tj.: przechowywanie pienidzy, zarzdzanie informacj, zbieranie punktów w pro-gramach premiowych, czy pełnienie funkcji kart lojalnociowych. W praktyce portmonetki wyko-rzystywane s obecnie z powodzeniem jedynie w transporcie miejskim, ale tylko w kilku wik-szych miastach na wiecie.
Instrumentem, który w najbliszych kilku latach moe diametralnie zmieni sposób płacenia w urzdzeniach vendingowych jest technologia bezstykowa (ang. contactless payments). Pojawiła si ona na szersz skal w Polsce w 2010 roku.
Karta bezstykowa umoliwia szybk realizacj transakcji w niskich kwotach. W tym sensie transakcje realizowane za pomoc kart płatniczych, czy kredytowych z funkcj bezstykow s
po-dobne to transakcji realizowanych za pomoc gotówki. S bowiem szybkie i nie wymagaj autory-zacji. Skracaj redni czas dokonywania transakcji płatniczej o 10–40%.
Technologia bezstykowa moe działa nie tylko w ramach kart płatniczych, ale równie w oparciu o telefon komórkowy. Tak moliwo stwarza standard NFC (ang. near field commu-nication), który zapewnia bezprzewodow wymian danych na odległo do 20 cm. Wraz z roz-wojem tego standardu, telefon komórkowy moe sta si wanym instrumentem płatnoci w urz-dzeniach vendingowych.
W opinii autorów artykułu zmiany w sposobach płacenia w automatach vendingowych bd istotnym czynnikiem rozwoju tego typu urzdze. Podstawow wad płacenia gotówk w urz-dzeniach vendingowych jest fakt, e nie zawsze posiadamy monety w odpowiedniej iloci i nomi-nałach, co utrudnia korzystanie z automatów. Karty płatnicze z technologi bezstykow s wolne od tej wady i umoliwiaj szybk realizacj transakcji. Dlatego te mona si spodziewa, i w najbliszych latach technologie bezstykowe wyeliminuj z zachowa konsumentów tendencje do płatnoci gotówkowych w transakcjach do ok. 25 USD. Technologia bezstykowa moe zatem zwikszy skal korzystania z produktów oferowanych w automatach – w szczególnoci w sprze-day detalicznej oraz komunikacji miejskiej, a tym samym przyczyni si do poprawy zyskowno-ci automatów. To w konsekwencji moe przyczyni si do przyspieszenia rozwoju tego kanału dystrybucji. Wanym sygnałem wiadczcym o wzrocie znaczenia płatnoci mobilnych jest wzrost wiatowych obrotów z wykorzystaniem płatnoci mobilnych, który w ostatnich latach ro-nie w niewiarygodnym tempie.
Oceniajc zachowania konsumentów oraz moliwoci rozwoju płatnoci bezgotówkowych w Polsce, warto zwróci uwag, e ju teraz producenci automatów gotowi s na dostarczanie in-nowacyjnych technologii bezstykowych w automatach, natomiast obecny popyt jest jeszcze nie-wystarczajcym czynnikiem rozwoju takich płatnoci. Oceniajc trendy na bardziej rozwinitych rynkach, jakimi s kraje zachodnioeuropejskie, warto zaznaczy, e najlepiej rozwinit czci rynku pod ktem płatnoci bezstykowych s zautomatyzowane usługi w zakresie komunikacji pu-blicznej oraz parkowania.
6. Podsumowanie
1. Przez pojcie vendingu naley rozumie automatyczne urzdzenia samoobsługowe, które słu- do dystrybucji drobnych produktów. Najczciej wykorzystywane s te urzdzenia do dys-trybucji napojów, kanapek, słodyczy.
2. Vending stanowi nie tylko wany kanał dystrybucji, ale jest take narzdziem ułatwiajcym komunikacj z klientem. Słuy do poprawy wizerunku i reklamowania produktów firmy wy-korzystujcej t form sprzeday. Stwarza take moliwo wzrostu efektywnoci sprzeday produktów. W polityce dystrybucyjnej firm produkujcych napoje, czy słodycze pełni rol uzupełniajc w stosunku do innych kanałów dystrybucji.
3. Polski rynek urzdze vendingowych jest obecnie w pocztkowej fazie rozwoju. W Polsce nie prowadzi si jeszcze szczegółowych analiz tego rynku, std tylko szacunkowo mona oceni, e jeden automat sprzedaowy moe przypada nawet na ok. tysic mieszkaców, podczas, gdy krajach zachodnioeuropejskim – na ok. 100 mieszkaców.
4. Relatywnie niski poziom nasycenia tego typu urzdzeniami wskazuje na duy potencjał roz-woju polskiego rynku vendingu. Mona si spodziewa, e w najbliszych kilku latach tempo wzrostu urzdze vendingowych bdzie wysokie, co wspłynie na zwikszenie dostpnoci do
produktów w oparciu o ten kanał dystrybucji. Wanym czynnikiem stymulujcym rozwój tej formy sprzeday moe by coraz wiksza skłonno konsumentów do korzystania z urzdze samoobsługowych. Vending wpisuje si bowiem w obserwowany proces wzrostu znaczenia samoobsługi w zachowaniach konsumentów.
5. Obecnie w automatach vendingowych dominuje gotówkowy sposób realizowania płatnoci. Karty płatnicze maj w urzdzeniach vendingowych niewielkie znaczenie. Wynika to w duej mierze z przyzwyczajenia konsumentów do gotówki. Jednak w najbliszych kilku latach moe wzrosn znaczenie bezgotówkowych form płatnoci w urzdzeniach vendingowych. Nadzie-j na przemian w tym zakresie stwarza rozwój kart bezstykowych, które maj podobne zalety do gotówki. Umoliwiaj bowiem szybkie zrealizowanie płatnoci w niskiej kwocie, czego nie mona osign w oparciu o klasyczne karty płatnicze, czy kredytowe.
Bibliografia
[1] Domagała A., Vending, czyli szybko i tanio, Rynek Spoywczy 2009. [2] Euromonitor Internatonal (http://www.euromonitor.com).
[3] European Vending Association (http://www.vending-europe,org).
[4] Karan P.P., Japan in 21st Century – Environment, Economy and Society, University Press of Kentucky, Kentucky 2005.
[5] Kotler P. i in., Marketing Management, Pearson Education Limited, Essex, 2009. [6] Mobile Payments in Central & Eastern Europe, KPMG 2008, raport.
[7] Polskie Stowarzyszenie Vendingu (http://www.psv.org.pl).
[8] Sagrave K., Vending Machines – An American Social History, Mc Farland & Company Inc., North Carolina 2002.
[9] http://www.irn-research.com. [10] http://www.tasop.jp.
VENDING AS THE AUTOMATED DISTRIBUTION CHANNEL OF THE CONSUMER GOODS
Summary
The main objective of the article is to define and examine the size, structure and growth of vending market (self-service kiosk market) as the distribution channel of the consumer goods. There are three main sectors of the automatic vending machine market: selling machines, service machines and automated devices in public com-munication. Vending market is still undeveloped in Poland. The authors forecast that the sale of products and services through vending will increase steadily in Poland, following the Western European trends. Although cash payments are still dominant in vending payments, the near future will be driven by cashless payments, especially in public transport, vending parking machines and the other urban ticketing. The other driver, which will strengthen the increase of the vending market is the self-service trend in distribution and economy. The automated devices’ ability to provide product conveniently is its key competitive advantage versus other distribution chan-nels.
Keywords: vending, automated devices, automated vending machines, channels of distribution of consumer goods, self-service kiosk market
Joanna Próchniak
Katedra Ekonomiki Przedsibiorstw Wydział Zarzdzania
Uniwersytet Gdaski
ul. Armii Krajowej 101, 80-824 Sopot e-mail: Joanna@wzr.pl
Błaej Lepczyski Katedra Bankowoci Wydział Zarzdzania Uniwersytet Gdaski
