Pawe³ Lis
1Jezuici a geomagnetyzm
Towarzystwo Jezusowe (jezuici) tomêski zakon apostolski, zatwierdzony przez papie¿a Paw³a III w 1540 r. G³ównym zada-niem towarzystwa by³a walka z rozsze-rzaj¹cymi siê wp³ywami reformacji. Okazuje siê jednak, ¿e zainteresowania zakonników by³y ró¿norodne i niekoniecznie zwi¹zane tylko z dzia³alnoœci¹ duszpastersk¹. Wed³ug wydanej niedawno Encyclopaedia of Geo-magnetism and PaleoGeo-magnetism (Gubbins & Herrero-Bervera, 2007) zakon odegra³ wa¿n¹ rolê w pierwszych badaniach zwi¹zanych z geomagnetyzmem. Prawdopodobnie przyczyni³a siê do tego jedna z ich podstawowych zasad zobowi¹zuj¹ca do sta³ego edukowania zakonników, tak aby mieli oni jak najlep-sze wykszta³cenie, pozwalaj¹ce nad¹¿aæ im za „duchem wspó³czesnoœci”. Najwiêkszy nacisk k³adli oni na wiedzê z zakresu matematyki, astronomii i nauk przyrodniczych.
Zainteresowanie jezuitów magnetyzmem siêga lat 90. XVI w. W 1590 r. Jose de Acosta, przebywaj¹cy na misji w Ameryce, opisa³ zmiany w deklinacji magnetycznej zaobser-wowanej przez niego podczas podró¿y przez Atlantyk. Zauwa-¿y³ on, ¿e w pobli¿u Azorów deklinacja magnetyczna równa jest zeru. Pierwsza ksi¹¿ka napisana przez jezuitów, dotycz¹ca magnetyzmu, pochodzi z 1629 r. i nosi tytu³ Philosophia Magnetica, in qua Magnetis Natura penitus explicatur, et Omnium quae hoc Lapide cernuntur, causae propriae afferun-tur (ryc. 1). Autor tego dzie³a — zakonnik Nicole Cabbeo — zawar³ w niej informacje bazuj¹c na ówczesnym stanie wiedzy oraz w³asnych doœwiadczeniach i obserwacjach. Czêœæ jego pracy by³a oparta na materia³ach weneckiego profesora Leonardo Garzoni, który to powinien byæ wymieniany jako pierwszy jezuita zajmuj¹cy siê tematyk¹ magnetyzmu. Jedn¹ z najbardziej znanych publikacji jezuitów, która dotyczy tematu magnetyzmu, jest Magnes sive de arte magnetica, napisana przez Athanasiusa Kirchera i opublikowana w 1641 r. Oko³o 1640 r. powsta³a pierwsza mapa deklinacji magnetycznej opar-ta w du¿ej mierze na obserwacjach Martina Martiniego, prze-sy³anych do A. Kirchera z Chin. Zakres wiedzy Athanasiusa Kirchera by³ ogromny, oprócz magnetyki zajmowa³ siê on równie¿ jêzykami staro¿ytnymi, optyk¹, muzyk¹ i medycyn¹, udowadniaj¹c swoj¹ erudycjê licznymi publikacjami. Na kar-tach ksi¹g splata³ tak¿e aspekty biblijne z archeologi¹ oraz swoimi imaginacjami, tworz¹c bardzo wartoœciowe i ciekawe dzie³o. W 1645 r. kolejny jezuita, pionier magnetyki, Jacques Grandami opublikowa³ ksi¹¿kê pt. Nova demonstratio inmobi-litatis terre petita ex virtute magnetica, w której przedstawiaj¹c rozwa¿ania z zakresu magnetyki, broni teorii geocentrycznej.
Jezuici dysponowali 72 obserwatoriami zlokalizowany-mi w Europie, Ameryce Pó³nocnej, Œrodkowej i Po³udnio-wej, Azji (w tym na Bliskim Wschodzie) oraz Afryce. Obecnie wiêkszoœæ z nich zosta³a zamkniêta lub przekazana do dyspozycji innych instytucji. Pierwsze z obserwatoriów
zosta³o za³o¿one w 1824 r. w Rzymie, swoje badania prowadzi³ tam m.in. Angelo Secchi, który u¿ywaj¹c magnetometru, inklino-metru oraz deklinoinklino-metru, studiowa³ charakterystykê zmian periodycznych, staraj¹c siê ³¹czyæ je z aktywnoœci¹ S³oñca. Rela-cja geomagnetyzmu i aktywnoœci S³oñca by³a ulubionym tema-tem badawczym jezuitów. W 1858 r. w obserwatorium Stonyhurst College (Wielka Brytania) obserwacje magnetycz-ne rozpocz¹³ Stephen J. Perry, analizuj¹c badania przeprowa-dzone we Francji oraz Belgii, gdzie zlokalizowa³ du¿¹ anomaliê magnetyczn¹, która okaza³a siê byæ bezpoœrednio zwi¹zana z pok³adami wêgla. Misjonarze jezuiccy przez kilka stuleci przeprowadzali wnikliwe badania zwi¹zane z magnety-zmem, które analizowali i publikowali w licznych pismach naukowych w Europie.
Dla zainteresowanych:
GUBBINS D. & HERRERO-BERVERA E. 2007 — Encyclopaedia of Geomagnetism and Paleomagnetism. 1054 p. Springer.
MAYAUD P.N. 1980 — Derivation, Meaning, and Use of Geomagnetic Indices. Geophysical Monograph 22. [In:] Washington, D.C., American Geophysical Union.
UDIAS A. 2000 — Observatories of the Society of Jesus, 1814–1998. Archivum Historicum Societatis Desu, 69: 151–178.
UDIAS A. 2003 — Searching the Heavenus and the Earth: The History of Jesuit Observatories. Dordrecht: Kluwer Academic
30
Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 1, 2010
KALEJDOSKOP GEOLOGICZNY
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; pawel.lis@pgi.gov.pl
Ryc. 1. Philosophia Magnetica, in qua Magnetis
Natura penitus explicatur, et Omnium quae hoc Lapide cernuntur, causae propriae afferuntur (Cabbeo, 1629)
