Waldemar Chrostowski
"The Motherhood of God and Other
Studies", Mayer I. Gruber, Atlanta
1992 : [recenzja]
Collectanea Theologica 64/3, 183-185
R E C E N Z J E
M a y e r I. G R U B E R , The M o th erh o o d o f G od and O ther Studies, S o u th F lo rid a S tu d ies in the H isto ry o f Ju d a ism 57, S ch o lars P ress, A tla n ta , G eo rg ia, 1992, s. X V + 282.
M a y e r I. G r u b e r jest w Polsce z n an y głów nie u czestn ik o m bezprecedensow ego ch rześcijańsko-żydow skiego sem in ariu m n a u k o w eg o , k tó re w lecie 1989 r. o d b y ło się w S p ertu s C ollege o f Ju d a ic a w C hicago. Jeg o w ykłady, o b o k tych ja k ie wygłosili ra b in B yron L. S с h e r w i n i ks. p ro f. Jo h n T. P a w l i k o w s k i , należały d o najlepszych i najb a rd ziej interesujących. K o n ta k ty p ro f. G ru b e ra , w ykładow cy w uniw ersytecie w Beer-Szewie w Izraelu , z uczelniam i i uczonym i ch rześcijańskim i m ają d łu g ą trad y cję. W 1980 r. w w ydaw nictw ie P apieskiego In s ty tu tu B iblijnego w R zym ie u k a za ła się je g o k siążk a z aty tu ło w an a A sp ects o f N onverbal C om m unication in the A n cien t N ea r E a st. Praw ie n iezau w ażo n a w Polsce m a za p rz ed m io t niezw ykle ro zb u d o w an e system y p o zasło w n eg o p o ro z u m iew an ia się, w y rażan eg o w ro z m aity ch gestach i ru ch ach , k tó ry c h p o z n a n ie jes t b a rd z o p o m o cn e d o zro zu m ien ia realió w i o ręd zia Biblii.
N ajn o w sza, sta ran n ie w y d an a, k siążk a М . I. G ru b e ra zaw iera czternaście a rty k u łó w , p u b lik o w an y c h wcześniej w ró żn y ch czaso p ism ach . Są pod zielo n e w trzy g ru p y tem atyczne: 1. stu d ia d o ty czące k o b iet (s. 1-108); 2. d o d a tk o w e stu d ia n a d B iblią i sta ro ży tn y m Bliskim W sch o d em (s. 109-208); 3. stu d ia rab in iczn e (s. 209-262). N a jb ard ziej o d k ry w cza je s t część pierw sza i to o n a p rzed e w szystkim zasługuje n a uw agę. S k ład ają się n a n ią cztery teksty:
M a cierzyń stw o Boga u D eutro lza ja sza , H ebrajska q ed ësâ h oraz j e j kananejskie i aka d yjskie odpow iedniki, R ola k o b iet w kulcie według K odeksu Kapłańskiego, a tak że P r a k ty k a karm ienia piersią w biblijnym Izraelu i starobabilońskiej M ezopotam ii.
W otw ierający m książkę arty k u le a u to r p o d w a ża ste reo ty p u trw a lo n y w obiegow ym p rz ed sta w ian iu B oga. Z w raca uw agę, że o ile w szędzie w Biblii H eb rajsk iej B óg jest p o ró w n y w an y d o ojca, o tyle czasam i zn ajd u jem y je d n a k - n a o g ó ł n ied o cen ian e w teologii biblijnej - p o ró w n a n ia B oga d o m atk i. N ajw ażniejsze p rzy k ład y p o c h o d zą z Iz 42,13-14; 45,10; 49,15; 66,13 - to znaczy z drugiej i trzeciej części k anonicznej księgi Izajasza. G ru b e r sądzi, że m o g ą one być p o lem ik ą z p o g ląd a m i Jerem iasza i E zechiela, w edług k tó ry c h m ęskość sta n o w iła „ w arto ść p o zy ty w n ą, z ja k ą B óstw o chciało się u to żsam iać, p o d c za s gdy k obiecość b y ła w a rto ścią n eg aty w n ą, z ja k ą B óstw o nie chciało się id en ty fik o w ać ” (s. 14). K o n k lu z ja w yw odów je s t w ym ow na: nie m o żn a n au czać, że Bóg je s t p o za w szelką p łciow ością, bo zró żn ico w an ie płciow e G o nie dotyczy, a zara ze m łączyć prz ed staw ian ie G o ty lk o z je d n ą płcią. Jest p ra w d ą, że przed w ygnaniem b a b ilo ń sk im k o b iety w Izraelu b rały u dział w k u lta c h p o g a ń sk ich (Jr 7,18; Ez 8,14), co m o g ło w yw ołać nieufność i sprzeciw p ro ro k ó w w obec w łączan ia p ierw iastk a żeńskiego d o jęz y k a o B ogu jed y n y m . A le D e u tero lza jas z być m oże je rozgrzesza, tłu m acząc g o d n e n a p ię tn o w an ia z ach o w an ie b ra k ie m w rażliw ości sw oich p o p rz e d n ik ó w , k tó rzy do strzeg ali d o b re stro n y jed y n ie w p ierw iastk u m ęskim .
D rugi tek s t ro zp o czy n a stw ierdzenie, że przyjm uje się zazw yczaj, iż a k ad . ą a d iś tu i hebr. q ë d ë s â h m ają funkcję k u lto w ą i ozn aczają „ k u lto w ą /s a k ra ln ą n ierząd n icę” . T ym czasem term in a k ad y jsk i o zn acza kobietę, k tó ra pośw ięciła się n a służbę b ó stw a ja k o k u lto w a śpiew aczka, a k u sz erk a , a n aw et a rch iw istk a lu b w ró żk a. N a to m ia st term in h e b rajsk i o zn acza zw yczajną p ro sty tu tk ę (R d z 38,21.22; P w t 23.18; O z 4,14 - tu ja k o po e ty ck i sy nonim z ó n a h , czyli p ro sty tu tk i). G ru b e r nie bez iro n ii z au w aż a, że sz k o d a iż uczeni zajm u jący się sta ro ży tn y m Bliskim W sch o d em nie zauw ażyli żadnej kultow ej roli k o b iet w M ez o p o ta m ii, k tó ra nie o b ejm o w ałab y sto su n k ó w seksualnych. T o schem atyczne podejście u trw a lił H. R in g g ren w poczytnej książce Religie sta ro żytn eg o Bliskiego W schodu (w yd. angielskie P h ilad elp h ia 1973). R ów nież w tek sta ch ug ary ck ich nie m a d o w o d ó w n a p ro sty tu c ję k u lto w ą. A k a d y sk i term in q a d is tu , ró w n o w ażo n y z u g ary ck im i fenickim q d śt o ra z h e b rajsk im q ë d e s a h , o zn acza „ św ię tą " (a k ad ., u g „ fen.) „p o św ię co n ą ” (ty lk o a k a d .) o ra z „ p ro s ty tu tk ę ” (zw yczajną nie k u lto w ą). W szystkie zn aczen ia w yw odzą się z rd zen ia m ającego sens „ ta ,
k tó ra jes t w y łą c z o n a/o d łąc zo n a ” , zaró w n o z asp ek tem w yniesienia ja k i po n iżen ia, n a to m iast term in h eb rajsk i stan o w i sem antyczny o d p o w ie d n ik a k ad y jsk ieg o h a rim tu = n ierządnica, p ro s ty tu tk a . R efleksja w o k ó ł sp raw y nierząd n ic sak raln y c h to p ro b lem nie ty lk o historyczny. J e d n o s tro n n a egzegeza tek stó w b iblijnych p rzesądziła, że rab in i podjęli decyzję o n ied o p u sz czalności k o b iet d o szkół rab in iczn y ch , bo p ro w a d ziło b y to ich z d an iem d o o rgii seksualnych. T rzeci arty k u ł też przełam uje u trw alo n e schem aty m yślenia. Biblia jest n a ogół trak to w a n a ja k o m o n o lit i istnieje pow szechna zgodność, że w staro ży tn y m Izraelu kobiety były całkowicie w yłączone ze spraw o w an ia k ultu. T en stan rzeczy jest tłum aczony tym , że była to form a zabezpieczenia k obiet i o b ro n y integralności rodziny. D o d a je się, że K o d ek s K apłański w yraźnie ograniczył d o stęp k o b iet d o k u ltu , poniew aż w okresie Sędziów i wcześniej taki udział był d o ść znaczący. G ru b e r wylicza je d n a k teksty, k tó re po d w ażają takie ujęcie: w Pw t 31,10-12 m ów i się o udziale kobiet w p ra k ty k a ch kultow ych; W j 38,3 w zm iankuje udział kobiet w p osłudze przy N am iocie S p o tk an ia (por. L b 4,23; 8,24 - rdzeń sb ’ opisuje posługę Lewitów); lS m 2,22 w spom ina o czynnej obecności A n n y w sa n k tu ariu m p o uro d zen iu dziecka; K p ł 12,6; 15,29 p o d aje ro zp o rząd zen ia co d o ofiary kob iety uzdrow ionej; L b 6,2 i inne tek sty (np. K pł 7,16-17; K p ł 27; L b 15,1-10; 29,39 i K p ł 22) p o d a ją ustalenia co d o o fiar kultow ych kobiet; Wj 35,22; lS m 1,11; Pw t 23,19; P rz 7,14; 31,2 - m ów ią o ślubach skład an y ch przez kobiety. R ab in iczn a egzegeza K pł 1,5 o b jaśn ia, że ubój zw ierząt n a ofiarę lub d o spożycia nie był wyłącznie funkcją kap łan ó w , lecz m ogli go d o k o n y w ać zaró w n o m ężczyźni ja k i kobiety - zob. przedw ygnaniow y precedens w lS m 1,25. K o nsekw entnie więc, praw o d aw stw o kultow e P zaw iera język n eu traln y , p o zb aw io n y aluzji d o jednej określonej płci. T akże p o w ygnaniu m am y ślady obecności kobiet w kulcie (np. IK rn 25,5; E zd 2,65; N e 7,67). W kontekście nasilających się tak w judaizm ie ja k i w chrześcijaństw ie dyskusji w okół roli i m iejsca kobiety o ra z k a p łań stw a kobiet ro zw ażan ia G ru b e ra p o siad ają w ażne im plikacje teologiczne.
C iekaw y jes t też czw arty arty k u ł. A u to r w ychodzi od prześw iaczenia głoszącego, że kobiety w biblijnym Izraelu m iały wiele dzieci, zaś rodziny były liczne. Sugestia d o weryfikacji tego p o g ląd u m a tym razem osobliw e ź ró d ła. G ru b e r pow ołuje się n a p rzykład k rajów tzw. T rzeciego Św iata, gdzie k obiety długo k arm ią dzieci piersią, co w n a tu ra ln y sposób pow oduje pow strzym anie m enstruacji. Tę „an ty k o n cep cy jn ą” funkcję karm ienia piersią podkreślają lekarze, n o tu ją c p rzy p ad k i b ra k u m enstruacji naw et d o p ó łto ra ro k u p o n aro d zin ach dziecka. Spraw ia to , że przerw y m iędzy poczęciem i n aro d zin am i kolejnych dzieci są dłuższe, co reguluje liczbę u ro d zin d o o k o ło czterech w ciągu pro k reacy jn eg o okresu życia kobiety. W Biblii G reckiej znajdujem y aluzję, że k arm ienie piersią trw ało naw et do trzech lat (zob. 2M ch 7,27). G ru b e r staw ia tezę, że w zam ożnych społeczeństw ach m ezopotam skich p o ok. 2100 r. przed C h r. k obiety m aso w o zatru d n iały n iańki, przez co sam e częściej zachodziły w ciążę, co w płynęło n a znaczny w zrost populacji. T ym m o żn a też tłum aczyć nagły p rz y ro st H ebrajczyków , o k tó ry m m ow a w W j 1,7 (por. 2,7-9). Biblia H e b rajsk a k ilk ak ro tn ie w spom ina o n iań k ach (zob. 2 K rl 11,2-3; Iz 49,23 o ra z połączenie trzech m e ta fo r w Iz 66,10-13).
Z a w a rto ść drugiej i trzeciej części książki m o żn a p rzed staw ić ju ż ty lk o w telegraficznym skrócie. N a d ru g ą sk ła d a się siedem arty k u łó w : The Sens o f the Biblical Sabbath (szab at ja k o specyficzny w kład religii biblijnego Izraela), The T ragedy o f Cain a n d A bel: A case o f
R epression (zab ó jstw o A b la ja k o sk u te k z ałam a n ia psychicznego i gniew u, k tó ry w yniszcza
tego, k to m u ulega), A kk a d ia n L A B A N A P P I in the L ig h t o f A r t and L iterature (gest p ro stra cji w sta ro ro ży tn ej M e zo p o tam ii i jeg o sens w języ k u a k ad y jsk im ). The D ance D erived
E xpressions in the_Hebrew Bible (a n aliz a dziesięciu b iblijnych term in ó w o pisujących taniec:
h a g a g , s a b a b , r a q a d , q ip p û s, dillûg, k ir k e r , pizzez, p a sa h , hyl/hll, śiheq - niezykle p rz y d a tn ą d la re k o n stru k cji ta ń c a sta ro ży tn y c h H ebrajczy k ó w ), The M a n y Faces o f Hebrew
N A S A ' P A N IM ..L ift up the T a r e ” (w ażny a sp e k t k o m u n ik ac ji bezsłow nej, p ełniący ta k ą rolę
ja k fonem y w języ k u słow nym ), H ebrew D A ’A B O N N E P E S ..D ryness o f T h ro a t”: fr o m
S y m p to m to L iterary C onvention („w y sch n ięte g a rd ło " ja k o fizyczny o b jaw gniew u lub
depresji, tra k to w a n y w K pł 26,16; Pw t 26,65 i lS m 2,33 ja k o w yraz sm u tk u o ra z k a ra za grzechy). Fear, A n x ie ty a n d Reverence in A kk a d ia n , Biblical H ebrew a n d O ther N o rth -W e st
S em itic Languages (an aliza p o ró w n a w c za ję z y k a heb rajsk ieg o z jeg o zachodniosem ickim i
o d p o w ie d n ik a m i sąsiad ó w biblijnego Izraela).
C zęść trzecią sta n o w ią trzy a rty k u ły , m ające n a w zględzie to, czego rab in i uczyli o Biblii H eb rajsk iej, T o rze ustnej i m idraszu: The M idrash in B iblical Research (n a tu ra zjaw iska m id raszu w o p a rc iu o a nalizę m id raszó w d o W j 21,10 - w ażne o bserw acje o zw iązkach m iędzy
tekstem biblijnym a jeg o u stn ą in te rp re ta cją, dające d o b re ro zezn an ie o egzegezie, lek sy k o g rafii i g ram aty ce rabinicznej), The M ea n in g o f ’O R A Y È T A in the B abylonian T a lm u d (an aliza aram ejsk ieg o te rm in u oz n aczająceg o z aró w n o Pięcioksiąg M ojżesza ja k i T o rę spoza P ięcioksięgu), The M ishnah as O ral Torah: A Reconsideration (relacja M iszny d o T o ry spisanej o ra z jej n a tu ra i specyfika). K siążkę zam y k ają b a rd zo p rz y d atn e indeksy: miejsc biblijnych, rab in iczn y ch i in n y ch c y to w an y ch ź ró d eł sta ro ży tn y ch (m ez o p o t., a n a to l., ugar., k a n an .), indeks an alizo w an y ch pojęć o ra z in d ek s au to ró w .
N ie tru d n o zauw ażyć, że w pierw szej części książki chodzi o w ydobycie a k tu a ln o ści i zn am io n biblijnego spo jrzen ia n a k o b ietę, zaś w części trzeciej m am y ro z w a ż a n ia n a tem at fu n d a m e n ta ln y ch koncepcji ju d a iz m u d o ty cz ąc e O bjaw ienia o ra z roli egzegezy biblijnej w religii żydow skiej. A u to r św iadom ie zm ierza d o p rzełam an ia tego, co o cen ia ja k o krzyw dzące ju d aiz m stereo ty p y . Jed en to p o g ląd , że egzegeza ra b in icz n a , ta k a ja k ą znajdujem y np. w m id raszach , sta n o w i w ypaczenie zaw arteg o w Biblii H eb rajsk iej Słow a Bożego. D ru g i to ocena rab in iczn eg o tra k to w a n ia T o ry ustnej ja k o ś ro d k a , za p o m o cą k tó reg o rab in i d o p ro w a d zili Ż y d ó w d o zastą p ie n ia p rzy k azań Bożych p rzep isam i ludzkim i. G ru b e r p o d k re śla, że sp o só b p rz e d sta w ian ia tych tem a tó w m a o g ro m n e kon sek w en cje nie ty lk o d la p o z n aw a n ia i o b ja ś n ia n ia Biblii, lecz i d la p o stę p ó w n a w iązan eg o w naszych czasach d ialo g u c h rzcścija ń sk o -ju d aisty czn c g o ’ C y tu je opinię, k tó rą w yraził prof. R o b e rt L. W i 1 - к e n, że „jed y n ą d rogę d o zm iany n eg aty w n eg o spo jrzen ia, k tó re w ielu ch rześcijan p o sia d a n a w spółczesny ju d a iz m stan o w i z m ia n a ich z ap a try w a ń n a ju d a iz m sta ro ży tn y ” (s. X II). T ru d n o o dm ów ić tem u sp o strzeżen iu racji.
W ażn a k siążk a G ru b e ra p o w in n a być p rzy sw o jo n a przez p o lsk ich bib listó w , b o wiele schem atów , jak ie usiłuje zm ienić a u to r, istnieje tak że i u nas. O cen a, czy i n a ile G ru b e r p o tra fi się z nim i u p o ra ć zależy o d z a p o z n an ia się z to k iem jeg o m yślenia i a rg u m e n ta c ją o ra z od krytycznej oceny, rów nie sum iennej ja k ro zw ażan ia G ru b e ra.
K siążk ę z ideą m acierzyństw a B ożego w ty tu le a u to r d e d y k o w ał sw oim p ięciorgu dzieciom . N ied łu g o p o jej o p u b lik o w an iu z m a rła ż o n a p ro f. М . I. G ru b e ra , a n a nim spoczął obo w iązek z astąp ien ia dzieciom m atk i. W tej sytuacji jego ro zw aż an ia o m acierzyństw ie B oga n a b y w ają now ej głębi i znaczenia.
ks. W aldem ar C hrostow ski, W arszaw a
S tanisław M Ę D A L A C M , C hrystologia Ewangelii św. Jana, K ra k ó w 1993, ss. 400.
•ч
B iblistyka p o lsk a w zbogaciła się w dziedzinie c h ry stologii E w angelii św. J a n a o n iezw yk le w a rto ścio w ą p racę ks. S. M ę d a 1 i, jed n e g o z najb ard ziej zn an y ch p o lsk ich sp ecjalistów o d czw artej Ew angelii. A u to r p o d ejm u jąc tak i p ro b lem m u siał z ap o z n ać się z niezw ykle b o g a tą lite ratu rą, ab y stw orzyć sw oją w łasn ą wizję i podejście do chry sto lo g ii E w angelii św. Ja n a . Z az n ac z a w yraźnie w e w stępie, że „ zasadniczy p ro b lem , ja k i staje p rz e d n am i przy o d czy ty w a n iu ch ry stologii Jan o w ej, nie p o leg a n a k o n fro n tac ji daw niejszych ujęć z b a d a n ia mi naszych czasów , ale n a zn alezieniu tak ieg o p u n k tu w idzenia, k tó ry pozw o liłb y w pełni o b jąć m yśl c h ry sto lo g iczn ą czw artej E w angelii, o ra z z asto so w an iu takiej m eto d y , k tó ra p o m o g ła b y w yjaśnić ją w jej histo ry czn y m i teologicznym k o n tek ście” (s. 5).
A u to r stosuje m e to d ę k o n te k s tu a ln ą , k tó ra je s t k o m b in acją an alizy retorycznej i lite rac kiej alb o łączeniem m eto d d iach ro n iczn y ch z m eto d a m i synchronicznym i. B ad ając ró żn e po zio m y znaczeń: literacki, teologiczny, histo ry czn y i herm eneutyczny, a u to r z w raca uw agę nie ty lk o n a to, co w tekście z o stało pow iedziane, ale także ja k to z o stało p o w iedziane i dlaczego. A b y cel ten osiągnąć, o p iera się n a tradycyjnej analizie filologicznej i literackiej, a kiedy zach o d zi p o trz e b a posłu g u je się m e to d ą sem iotycznej analizy tek stu . P o n iew aż tekst czw artej Ew angelii naw iązuje d o ró żn y ch tradycji ch ry stologicznych bazu jący ch n a ró żn y ch k o n cep cjach m esjańskich i n a ró żn y ch p ojęciach w śro d o w isk u hellenistycznym , a u to r zw raca uw agę n a o dniesienia p o zatek sto w e. M a jąc p rzed so b ą o g ro m p ro b lem ó w , a chcąc rozgraniczyć sw oje w łasne spojrzenie n a c h ry sto lo g ię J a n o w ą o d innych a k tu a ln ie p r o p o n o w anych orien tacji, dzieli p racę n a dw ie części.
•W pierw szej części zaty tu ło w an ej O rientacje chrystologii Janow ej w egzegezie współczes
