Potencjał geologicznego składowania CO2 w głębokich, nieeksploatowanych pokładach węgla Górnośląskiego Zagłębia Węglowego

Potencja³ geologicznego sk³adowania CO

w g³êbokich, nieeksploatowanych pok³adach wêgla

Gó

rnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego

Adam Wójcicki

W niniejszym arty-kule zaprezentowano wybrane wyniki miê-dzynarodowego pro-jektu 6. Programu Ra-mowego — EU Geo-Capacity (strona pro-jektu: www.geocapa-city.eu) w zakresie po-tencja³u geologicznego sk³adowania CO2 w g³êbokich, nieeksploatowanych po-k³adach wêgla, zawieraj¹cych metan (MPW) w Polsce, a konkretnie dla obszaru Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wê-glowego (GZW). W projekcie EU Geo-Capacity, który jest poœwiêcony rozpo-znaniu mo¿liwoœci geologicznego sk³a-dowania CO2w Europie, w tym w ujêciu iloœciowym i ekonomicznym, uczestni-czy 19 partnerów z krajów Europy, 3 part-nerów przemys³owych oraz partner chiñski (Dalhoff & Vangkilde-Pedersen, 2007). Jednym z zadañ projektu jest roz-poznanie mo¿liwoœci geologicznego sk³adowania CO2w g³êbokich, nieeksplo-atowanych pok³adach wêgla zawie-raj¹cych metan, jako sposobu wzmo¿enia wydobycia metanu z tych pok³adów.

Technologiê, zwan¹ w skrócie CO2-ECBMR, zastoso-wano po raz pierwszy w basenie San Juan w stanie Nowy Meksyk, USA, w po³owie lat 90-tych XX w. (Davis et al., 2004). Wêgiel kamienny eksploatowany w tym rejonie odró¿-nia siê w³asnoœciami petrofizycznymi od wêgli karboñskich z zag³êbi w Europie (w tym GZW), zw³aszcza pod wzglêdem stosunkowo wysokiej przepuszczalnoœci i niskiego stopnia uwêglenia (bo jest wieku kredowego). W zwi¹zku z powy¿-szym, w miêdzynarodowym projekcie 5. Programu Ramo-wego RECOPOL (polski partner — G³ówny Instytut Gór-nictwa) przeprowadzono prace badawcze i doœwiadczalne w zakresie rozpoznania mo¿liwoœci geologicznego sk³adowania CO2 w g³êbokich, nieeksploatowanych pok³adach wêgla wieku karboñskiego (Kaniów, po³udnio-wa czêœæ GZW) celem wzmo¿enia wydobycia metanu z tych pok³adów (Pagnier et al., 2005). Prace te s¹ kontynuo-wane w miêdzynarodowym projekcie 6PR MOVECBM (Jura, Krzystolik & Skiba, 2007). Generalnie wniosek z przeprowadzenia projektów RECOPOL i MOVECBM jest taki, ¿e technologia CO2-ECBMR mo¿e byæ zastosowana w warunkach geologicznych GZW i innych zag³êbi wêgla kamiennego w Europie o podobnej charakterystyce.

Jednoczeœnie w miêdzynarodowym projekcie 5PR GESTCO (Oszacowanie Europejskiego Potencja³u

Geolo-gicznego Sk³adowania CO2 Pochodz¹cego ze Spalania Paliw Kopalnych), w którym uczestniczyli partnerzy badawczy z kilku pañstw UE15 oraz Norwegii, opracowa-no m.in. za³o¿enia metodyczne i wykonaopracowa-no analizy dla okreœlania potencja³u geologicznego sk³adowania CO2w g³êbokich, nieeksploatowanych pok³adach wêgla zawie-raj¹cych metan dla z³ó¿ i zag³êbi wêglowych w Holandii, Niemczech i Belgii (Bergen & Wildenborg, 2002; May, 2003; Tongeren & Laenen, 2001). Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e metodyka okreœlania potencja³u geologicz-nego sk³adowania CO2w g³êbokich, nieeksploatowanych pok³adach wêgla zawieraj¹cych metan jest oparta na osza-cowaniu zasobów wydobywalnych metanu z punktu widzenia technologii CO2-ECBMR oraz wspó³czynnika zastêpowania CH4przez CO2w pok³adach wêgla. W ramach projektu EU GeoCapacity wykorzystano wspomniane za³o¿e-nia metodyczne i przeprowadzono analizy dla z³ó¿ i zag³êbi wêglowych na obszarze Bu³garii, Czech, Hiszpa-nii, Polski, RumuHiszpa-nii, S³owenii i Wêgier (Wójcicki et al., 2007).

W niniejszej pracy przedstawiono za³o¿enia metodycz-ne i wybrametodycz-ne wyniki pierwszego, ju¿ zakoñczometodycz-nego, etapu prac dla Polski w zakresie potencja³u CO2-ECBMR, a kon-kretnie dla GZW. Pozosta³e polskie zag³êbia wêglowe nie by³y analizowane ze wzglêdu na gorsze warunki geolo-giczno-z³o¿owe lub s³absze rozpoznanie zasobów MPW w ich obrêbie.

1

Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych, ul. Jagielloñska 76, 03-301 Warszawa; Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rako-wiecka 4, 00-975 Warszawa; adam.wojcicki@pgi.gov.pl

GZW

100km

Ryc. 1. Lokalizacja GZW na tle mapy geologicznej odkrytej IGME 5000 (red. BGR,

Charakterystyka GZW, w tym jego metanonoœnoœci

Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe jest po³o¿one w po³udnio-wej czêœci Polski (ryc. 1) oraz w niewielkiej czêœci na tery-torium Republiki Czeskiej. Wêgiel kamienny wystêpuje w formacjach westfalu i namuru w górnym karbonie (Osika, 1990). Eksploatacjê tego surowca rozpoczêto tam jeszcze w XVIII w. Aktualnie w polskiej czêœci zag³êbia eksploata-cja wêgla kamiennego jest prowadzona w 39 kopalniach, których roczna produkcja wynosi oko³o 90 mln ton (Prze-nios³o, 2006). Stopieñ uwêglenia generalnie wzrasta ku zachodowi i wraz z g³êbokoœci¹ (Jureczka et al., 2005). Do g³êbokoœci 1000 m przewa¿nie wystêpuje wêgiel energe-tyczny, g³êbiej i ku zachodowi pojawia siê wêgiel kok-suj¹cy, a bardzo g³êboko — nawet antracyt. Karbon produk-tywny jest przykryty w po³udniowej czêœci GZW (ryc. 2) utworami mioceñskimi (Zapadlisko Przedkarpackie) i Kar-pat fliszowych, na pó³nocy zaœ neogeñskimi lub triasowy-mi o niewielkiej triasowy-mi¹¿szoœci lub te¿ wystêpuje na powierzchni.

W kilkunastu kopalniach, równolegle z eksploatacj¹ wêgla kamiennego, prowadzi siê eksploatacjê metanu (MPW) jako kopaliny towarzysz¹cej. Dzia³alnoœæ górni-cza w polskich kopalniach jest prowadzona najczêœciej dla przedzia³u g³êbokoœci 500–1000 m, czasami p³ycej (300–500 m) lub g³êbiej (do 1250 m). Weryfikacja bazy zasobowej z³ó¿ MPW dla przedzia³u g³êbokoœci 500–1250 m p.p.m. (ok. 750–1500 p.p.t.) zosta³a wykona-na w ostatnich latach w Oddziale Górnoœl¹skim PIG (Kwarciñski et al., 2006). Dla kopalñ czynnych

analizo-wano zasoby poza zasiêgiem aktualnej eksploatacji, w przy-padku kopalñ zlikwidowanych i z³ó¿ niezagospodarowa-nych dla ca³ego przedzia³u g³êbokoœci 750–1500 m p.p.t. Wykorzystano do tego celu dokumentacje z³o¿owe oraz informacje i wyniki analiz laboratoryjnych na próbkach wêgla z setek otworów wiertniczych. W rezultacie otrzyma-no dla 42 z³ó¿ wêgla/MPW zasoby geologiczne metanu pok³adów wêgla wynosz¹ce 186,06 mld m3

, a zasoby wydobywalne bilansowe 111,19 mld m3. Te ostatnie doty-cz¹ obszaru z³o¿a, gdzie zawartoœæ metanu przekracza 4,5 m3/tonê wêgla, a zasoby geologiczne — obszar wyzna-czony przez kontur z³o¿a. Natomiast dla g³êbokoœci wiê-kszych od 1500 m nie prowadzono tego rodzaju obliczeñ, jedynie szacowano, ¿e zasoby prognostyczne MPW dla ca³ego obszaru GZW mog¹ siêgaæ 350 mld m3

. W tej chwili MPW z g³êbokich pok³adów wêgla s¹ eks-ploatowane komercyjnie w dwóch przypadkach jako kopa-lina g³ówna — w g³êbokim otworze w obrêbie z³o¿a Silesia G³êboka oraz w g³êbokim otworze na obszarze zlikwido-wanej kopalni wêgla Morcinek. Wspomnieæ nale¿y, ¿e nie jest w nich stosowana technologia CO2-ECBMR, ani inne sposoby wzmo¿enia produkcji metanu.

W po³udniowej czêœci GZW, w miejscowoœci Kaniów po³o¿onej niedaleko Czechowic-Dziedzic, w latach 2003–2004 prowadzono w ramach projektu 5PR RECOPOL (koordynator TNO, polski partner — GIG) eksperyment zat³aczania CO2do g³êbokich pok³adów wêgla. Przeprowa-dzono zat³aczanie ³¹cznie oko³o 700 t CO2do dwóch pok³adów wêgla po³o¿onych na g³êbokoœci ponad 1100 m, poni¿ej

Œrednia metanonoœnoœæ (m /MG csw)3

sp¹g 1500

granica GZW obszary górnicze_rezerwowe obszar interpretacji metanonoœnoœci zaburzenia tektoniczne < 2,0 2,5 do 4,0 4,5 do 6,0 6,5 do 8,0 8,5 do 10,0 > 10,0

GIG Katowice, grudzieñ 2005r.

MAPA ŒREDNIEJ METANONOŒNOŒCI NA POZIOMIE 1500 m 0 5 10 15 20km 890 880 870 860 850 840 830 820 810 210 220 230 240 250 260 270 880 890 200 290 210 220 230 240 250 260 270 880 890 200 290 890 880 870 860 850 840 830 820 810

zakresu g³êbokoœciowego koncesji na wydobycie wêgla kamiennego z wystêpuj¹cego tam z³o¿a Brzeszcze (Pagnier et al., 2005). W tym okresie z ka¿dej zat³oczonej tony CO2 otrzymano (dodatkowo) oko³o 10 m3metanu. W nastêp-nym roku zlikwidowano otwory zat³aczaj¹ce i produkcyj-ne, a aktualnie (od 2006 r.), w ramach projektu MOVECBM, jest prowadzony monitoring CO2 zat³oczonego do góro-tworu (Jura, Krzystolik & Skiba, 2007).

Metodyka okreœlania potencja³u CO2-ECBMR

(GESTCO)

Pojemnoœæ sk³adowania CO2w g³êbokich, nieeksplo-atowanych pok³adach wêgla S szacowano w raportach pro-jektu GESTCO (Bergen & Wildenborg, 2002; May, 2003; Tongeren & Laenen, 2001) u¿ywaj¹c nastêpuj¹cego wzoru:

S = PGIP x ER x CO2d gdzie:

PGIP — zasoby wydobywalne metanu dla technologii CO2-ECBMR,

ER — wspó³czynnik zastêpowania metanu przez dwu-tlenek wêgla,

CO2d — gêstoœæ dwutlenku wêgla w warunkach nor-malnych.

W przypadku wêgli energetycznych i koksuj¹cych wspó³czynnik ER wynosi najczêœciej 2–3 (Tongeren van, P.C.H. & Laenen B., 2001a), zale¿nie od stopnia uwêgle-nia (dla ni¿szego stopuwêgle-nia uwêgleuwêgle-nia, tzn. wêgli energe-tycznych, jest wy¿szy) i stanu skupienia CO2(to znaczy czy na danej g³êbokoœci CO2wystêpuje w tzw. stanie nad-krytycznym, wysokogêstoœciowym). Jeœli dwutlenek wêgla wystêpuje w stanie nadkrytycznym (od g³êbokoœci mini-malnej 800–1000 m, zale¿nie od stopnia geotermicznego i ciœnienia w górotworze), to wspó³czynnik zastêpowania ER mo¿e dla wêgli kamiennych o relatywnie niskim stop-niu uwêglenia siêgaæ do 4 (Mazumder S. & Wolf K.H., 2003; Bergen van F., & Wildenborg T., 2002), a dla wêgli brunatnych nawet do 7–9 (Gluskoter et al., 2002).

Jednak¿e doœwiadczenia projektu RECOPOL (Pagnier et al., 2005; Jura, Krzystolik & Skiba, 2007) sugeruj¹ opty-malny przedzia³ g³êbokoœci dla geologicznego sk³adowa-nia CO2w pok³adach wêgla GZW w granicach 1000–2000 m. Wynika to poza uwarunkowaniami z³o¿owymi z faktu, ¿e na wiêkszoœci obszaru GZW wydobycie wêgla prowadzi siê na g³êbokoœciach mniejszych ni¿ 1000 m. W tym prze-dziale g³êbokoœæ CO2wystêpuje w tzw. fazie nadkrytycz-nej. Jednoczeœnie wiadomo (Jureczka et al., 2005), ¿e stopieñ uwêglenia dla tych g³êbokoœci jest stosunkowo wysoki — dla znacznej czêœci GZW mo¿na zauwa¿yæ w tym prze-dziale przewagê wêgli koksuj¹cych nad energetycznymi.

St¹d w niniejszych rozwa¿aniach przyjêto, ¿e œredni wspó³czynnik zastêpowania metanu przez dwutlenek wêgla ER dla GZW wynosi 2,5.

Wartoœæ zasobów wydobywalnych metanu PGIP, wspomnian¹ powy¿ej, liczy siê wed³ug nastêpuj¹cego wzoru (Bergen & Wildenborg, 2002; May, 2003; Tongeren & Laenen, 2001):

PGIP = obszar x mi¹¿szoœæ pok³adów wêgla x gêstoœæ wêgla x (1 – zawartoœæ popio³u – zawartoœæ wilgoci) x

zawartoœæ metanu [m3/t] x wspó³czynnik kompletnoœci x wspó³czynnik wydobycia.

Innymi s³owy, aby oszacowaæ wspomniane zasoby wydobywalne, najpierw potrzebujemy informacji o objê-toœci i masie pok³adów wêgla wystêpuj¹cych na rozpa-trywanym obszarze. W naszym przypadku najlepiej ogra-niczyæ siê do pok³adów wêgla o mi¹¿szoœci minimum 30 cm (a jeszcze lepiej przyj¹æ minimaln¹ mi¹¿szoœæ 60 cm, od której liczy siê zasoby bilansowe dla MPW, zale¿nie od tego jakie informacje s¹ dostêpne). Ponadto interesuje nas raczej masa czystej substancji wêgla (c.s.w.), a nie ca³ych pok³adów. Dalej wa¿n¹ wielkoœci¹ jest zawartoœæ metanu w tonie wêgla (c.s.w.), która jest wyznaczana drog¹ analiz laboratoryjnych. Wspó³czynnik komplet-noœci wskazuje, jaka czêœæ mi¹¿szoœci rozpatrywanego pok³adu wêgla bierze udzia³ w wymianie metanu na dwutlenek wêgla. Wed³ug doœwiadczeñ projektu RECOPOL (Pagnier et al., 2005), wspó³czynnik ten mo¿e wynosiæ 0,7. Wspó³czynnik wydobycia oznacza jak¹ czêœæ zasobów geologicznych metanu mo¿na wydo-byæ i, wed³ug szacunków projektu GESTCO (Bergen van F., & Wildenborg T., 2002), jaka ich czêœæ mo¿e zawieraæ siê w przedziale 0,2–0,9; najprawdopodobniej 0,4–0,8. Dla niniejszych rozwa¿añ przyjêto œredni wspó³czynnik wydobycia 0,6.

Model strukturalno-parametryczny GZW

Model strukturalny GZW opracowano w oparciu o mapy stropów i sp¹gów czterech podstawowych jedno-stek litostratygraficznych karbonu produktywnego (westfal--namur) z Atlasu geologiczno-z³o¿owego GZW w skali 1 : 200 000 (Jureczka et al., 2005): krakowskiej serii skowcowej, serii mu³owcowej, górnoœl¹skiej serii pia-skowcowej i serii paralicznej (ryc. 3). Mapy strukturalne ze wspomnianego atlasu zeskanowano i zdigitalizowano z najwy¿sz¹ mo¿liw¹ dok³adnoœci¹. Wynikiem by³y zbiory izolinii, z których nastêpnie wyinterpolowano gridy o „oczku” 0,5 x 0,5 kilometra. Wszystkie gridy zestawiono i na³o¿ono na siebie, tworz¹c w ten sposób model przestrzenny formacji GZW (ryc. 4).

Dalszym krokiem w konstrukcji modelu strukturalno--parametrycznego by³o okreœlenie udzia³u (mi¹¿szoœci) pok³adów wêgla w obrêbie rozpatrywanych formacji. Nie-stety w Atlasie geologiczno-z³o¿owym GZW tego rodzaju analizy zosta³y wykonane jedynie do g³êbokoœci 1250 m p.p.t. St¹d dla oszacowania zawartoœci wêgla w obrêbie wspomnianych wydzieleñ wykorzystano szacunkowe informacje z opracowania Osiki (1990), odnoœnie ich wêglozasobnoœci. W tabeli 1 przedstawiono szacunkowe procentowe zawartoœci maksymalne wêgla w obrêbie wspomnianych wydzieleñ karbonu produktywnego. Zawar-toœci te odnosz¹ siê do pok³adów wêgla o mi¹¿szoœci mini-mum 0,3 metra. Poznanie mi¹¿szoœci poszczególnych formacji na podstawie modelu przestrzennego (ryc. 4) umo-¿liwi³o oszacowanie maksymalnej mi¹¿szoœci pok³adów wêgla dla ca³ego obszaru i ewentualnie dla poszczególnych z³ó¿.

Model parametryczny opracowano dla przedzia³u g³êbokoœci 1000–2000 metrów. Wykorzystano do tego celu mapê œredniej zawartoœci metanu dla poziomu 1500 m p.p.t., opracowan¹ przez G³ówny Instytut Górnictwa,

-5000 -4500 -4000 -3500 -3000 -2500 -2000 -1500 -1000 -500

Ryc. 4. Model przestrzenny formacji karbonu produktywnego GZW (wg Jureczka et al., 2005)

Hipsometria sp¹gu serii paralicznej (warstw ostrawskich)

400 200 0 -200 -400 -600 -800 -1000 -1400 -1800 -2200 -2600 -3000 -3600 -4200 -4800 m n.p.m.

otrzyman¹ dziêki uprzejmoœci prof. P. Krzystolika (ryc. 2). Grid otrzymany po scyfrowaniu mapy zosta³ zestawiony z gridem mi¹¿szoœci pok³adów wêgla dla przedzia³u g³êbo-koœci 1000–2000 m. Zgodnie z metodyk¹ opisan¹ w poprzednim rozdziale, mi¹¿szoœæ pok³adów wêgla pomno¿ona przez powierzchniê rozpatrywanego obszaru i gêstoœæ wêgla daje oszacowanie masy pok³adów tego surowca. Aby otrzymaæ masê czystego wêgla, nale¿y uwzglêdniæ jeszcze procentowy udzia³ popio³u i wilgoci. Dla rozpa-trywanego przedzia³u g³êbokoœci przyjêto wartoœci sza-cunkowe, ekstrapolowane na podstawie Atlasu GZW (Jureczka et al., 2005), wynosz¹ce 13% dla zawartoœci popio³u i 1,3% dla zawartoœci wilgoci. Iloczyn masy czystej substancji wêglowej i zawartoœci metanu daje w takim przypadku wartoœæ zasobów geologicznych meta-nu, a uwzglêdnienie wspó³czynników kompletnoœci i wydobycia — zasoby wydobywalne metanu dla

technolo-gii ECBM, czyli tzw. PGIP. Wartoœæ PGIP, pomno¿ona przez wspó³czynnik zastêpowania metanu przez dwutle-nek wêgla i gêstoœæ CO2,daje oszacowanie potencja³u sk³adowania CO2w pok³adach wêgla wystêpuj¹cych w rozpatrywanym przedziale g³êbokoœci.

Dyskusja wyników

Rezultaty obliczeñ wydobywalnych zasobów metanu dla technologii ECBM dla g³êbokoœci 1000–2000 m przedstawiono na ryc. 5. W czêœci pó³nocnej GZW wyciê-to obszar, gdzie nie wystêpuj¹ utwory uszczelniaj¹ce mio-cenu. Nie analizowano na tym etapie jeszcze zagadnieñ bezpieczeñstwa obszarów zurbanizowanych i przemy-s³owych. Sumaryczne zasoby metanu dla rozpatrywanego obszaru oszacowano na 251 mld m3. Natomiast odpowia-daj¹cy im potencja³ geologicznego sk³adowania wynosi

0 40 80 120 160 200 240 280 320 360

PGIP

[mln m /km ]

X [km]

Y

[km]

Ryc. 5. Mapa wydobywalnych zasobów metanu dla technologii ECBM, dla g³êbokoœci 1000–2000 m (na podstawie modelu z ryc. 4 i tab. 1)

Nr Formacja geologiczna Maksymalny udzia³ pok³adów

wêgla [%]

Maksymalna sumaryczna mi¹¿szoœæ pok³adów wêgla [m]

1 Krakowska seria piaskowcowa 3 48

2 Seria mu³owcowa 5 120

3 Górnoœl¹ska seria piaskowcowa 7 80

4 Seria paraliczna 2 99

Tab.1. Sumaryczne mi¹¿szoœci maksymalne pok³adów wêgla w obrêbie wybranych formacji geologicznych GZW (wg Osika, 1990)

1254 mln t CO2. Oznacza to, ¿e geologiczne sk³adowanie CO2w g³êbokich nieeksploatowanych pok³a- dach wêgla mo¿e przyczyniæ siê w znacz¹cym stopniu do redukcji emisji dwutlenku wêgla w rejonie GZW, pod warunkiem, ¿e technologia ECBM zostanie rozwiniêta na skalê prze-mys³ow¹ i sprawdzona pod k¹tem zagro¿eñ dla lokalnej infrastruktury i mieszkañców. Ze wzglêdów ekonomicz-nych, bezpieczeñstwa i procedur koncesyjnych prawdopo-dobnie niewielka czêœæ tych zasobów mo¿e byæ wykorzystana.

Metodyka okreœlania potencja³u geologicznego sk³adowania CO2w g³êbokich pok³adach wêgla dla GZW mo¿e byæ stosowana w analogiczny sposób dla poszcze-gólnych z³ó¿ wêgla zawieraj¹cych metan. W takim przy-padku potrzebne s¹ oczywiœcie dok³adniejsze informacje o geometrii formacji wêglonoœnych, pok³adach wêgla i zawartoœci metanu.

Literatura

BERGEN VAN F. & WILDENBORG T. 2002 — Inventory of storage potential of Carboniferous coal layers in the Netherlands. TNO Report NITG 02-031-B (GESTCO), Utrecht.

DALHOFF F., VANGKILDE-PEDERSEN T. & the GeoCapacity group — Storage Capacity Calculations in Saline Aqufers. CO2NET Annual Seminar, Lisbon, 6–7 November 2007.

DAVIS D., OUDINOT A., SULTANA A. & REEVES S. 2004 — Coal-Seq 2.2: A Screening Model for ECBM Recovery and CO2 Sequestra-tion in Coal. Topical Report and Users Manual — ARI and US Department of Energy (www.coal-seq.com).

GLUSKOTER H., MASTALERZ M.& STANTON R. 2002 — The Potential for Carbon Dioxide Sequestration in Coal Beds: New Eviden-ce from Methane and Carbon Dioxide Adsorption Analyses of Coals from Lignite to Anthracite. Coalbed Methane Workshop in Hungary, Presentations, Sept. 23, 25–26. Budapest, CD-ROM.

JURECZKA J., DOPITA M., GA£KA M., KRIEGER W.,

KWARCIÑSKI J. & MARTINEC P. 2005 — Geological Atlas of Coal Deposits of the Polish and Czech Parts of the Upper Silesian Basin — 1:200 000 scale. PIG & Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa.

KWARCIÑSKI J., ROLKA M., WILK S., HOKSA H., KULESZ E., ¯Ó£CIÑSKI K., PÊKA£A Z., CHEÆKO J., HADRO J., KURA K. 2006 — Weryfikacja bazy zasobowej metanu pok³adów wêgla jako kopaliny g³ównej na obszarze Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Arch. CAG Warszawa.

MAY F. 2003 — CO2storage capacity in unminable coal beds i Germa-ny. GESTCO Project report, Bundesanstalt fûr Geowissenschaften und Rohstoffe, Hannover.

MAZUMDER S., WOLF K.H. 2003 — CO2injection for enhanced CH4 production from coal seams: laboratory experiments and simula-tions. Proceedings of PETROTECH-2003, New Delhi.

OSIKA R. (ed.) 1990 — Geology of Poland, volume VI Mineral Depo-sits. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

PRZENIOS£O S. (ed.) 2006 — Bilans zasobów kopalin i wód pod-ziemnych w Polsce. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PAGNIER H., BERGEN VAN F., KRZYSTOLIK P., SKIBA J., JURA B., HADRO J., WENTINK P, DE-SMEDT G., KRETZSCHMAR H.J., FRÖBEL J., MÜLLER-SYRING G., KROOSS B., BUSCH A., WOLF K.-H., MAZUMDER S., BOSSIE-CODREANU D., CHOI X., GRABOWSKI D., HURTEVENT D., GALE J., WINTHAEGEN P., MEER VAN DER B., BRUINING H., REEVES S. & STEVENS S. 2005 — Reduction of CO2emission by means of CO2storage in coal seams in the Silesian Coal Basin in Poland. Workshop Szczyrk, Poland, March 2005 (abstract book).

JURA B., KRZYSTOLIK P. & SKIBA J. 2007 — RECOPOL and MOVECBM projects, opportunities and challenges. CO2NET Seminar, 6–7th November 2008, Lisbon, Portugal.

TONGEREN VAN P.C.H. & LAENEN B. 2001 — Coalbed methane potential of the Campine Basin (N. Belgium) and related CO2 -sequestra-tion possibilities. GESTCO WP Report, VITO.

WÓJCICKI A. 2005 — Possibilities on geological sequestration of CO2in Poland. CASTOR WP1.2 Geological storage options for CO2 reduction strategy (CASTOR WP1.2 country report), Archiwum PBG. Wójcicki A., Hladik V., Kolejka V., Hamor-Vido M., Hegedus E., Sava C.S., Car M., Markic M., Martinez R., Arenillas A., Suarez I. & Geor-giev G. 2007 — The Assessment of CO2-ECBMR potential in EU Geo-Capacity Partner Countries — CO2NET seminar, Lisbon 6–7-th November 2007 (poster).

Praca wp³ynê³a do redakcji 25.06.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 28.11.2008 r.