Zenon KRÓLIKOWSKI
CECHY ROZPRAW PROMOCYJNYCH – WYBRANE PROBLEMY THE CHARACTERISTIC OF PROMOTIVE PAPERS – THE SELECTED PROBLEMS
Katedra Polityki Gospodarczej i Rynku, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. śołnierska 47, 71-210 Szczecin
Abstract. The article presents the structure of scientific text. It shows the most often with audits the appearing units of reporting. They are them: the subject, reason of chois of subject, aim – the investigative hypotheses’, results of audits and discussion as well as conclusions and litera-ture. Papers graduate’s she as promotive dissertation should also exhibit converted summand. Słowa kluczowe: praca promocyjna, rozprawa naukowa, struktura tekstu naukowego. Key words: promotive dissertation, scientific paper, structure of scientific paper.
WSTĘP
Praca magisterska naleŜy do grupy dysertacji promocyjnych nazywanych takŜe rozprawami. Jest elementem procedury uzyskiwania stopnia zawodowego magistra oraz stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego nauk. „W Polsce międzywojennej magisterium było niŜszym stopniem naukowym (wyŜszym był doktorat). Obecnie jest to stopień zawodowy, uzyskiwany po ukończeniu pełnych studiów wyŜszych” (Stachak 2006, s. 53). Celem opracowania jest ukazanie składników tekstów prac promocyjnych w kontekście mniej lub bardziej formalnych wymagań instytucji naukowych oraz zastosowanych zabiegów metodycznych. Słowo „promować” ma swoje źródło w łacińskim promoveo oznaczającym dosłownie ‘posuwam naprzód’ (Słownik wyrazów obcych 1978, s. 605). Promować to nadawać stopień naukowy, wojskowy, zawo-dowy, a takŜe potwierdzać prawo ucznia do podejmowania nauki w klasie bezpośrednio wyŜ-szej (pomijamy tu marketingowe znaczenie pojęć „promocja” i „promować”). Promocja jest efek-tem pozytywnej oceny określonego wysiłku intelektualnego. Pytkowski (1985) pisze, Ŝe „[…] pra-ce promocyjne są podstawą do klasyfikowania autorów przy uzyskiwaniu stopni naukowych, na podstawie wykazania się wiedzą i umiejętnościami metodycznymi” (s. 267).
Teksty naukowe w ogóle, a relacje z badań w szczególności mają pewne elementy wspólne, ułatwiające komunikowanie się autora (lub zespołu badawczego) z otoczeniem. We wszystkich rodzajach tekstów naukowych i rozpraw promocyjnych we wstępie czytelnik, recenzent spodzie-wa się krótkiej charakterystyki tematu, wskazania jego znaczenia dla danej dyscypliny wiedzy.
Kilka słów (zdań) uzasadnienia wyboru tego właśnie tematu pozwala autorowi przedstawić cel pracy i, ewentualnie, zakres, jeśli nie umieści informacji o zakresie pracy w charakterystyce ma-teriału i metod. Istotne problemy, które w trakcie studiów literaturowych i badań własnych zostały rozwiązane (lub które mimo wysiłku badacza, pozostają bez odpowiedzi, gdy nie znaleziono rozwiązania), przedstawiamy we wstępie w postaci celów badań i hipotez. W końcowej części wstępu opisujemy poszczególne etapy realizacji procesu badawczego.
W trakcie wytwarzania i przyswajania wiedzy najczęściej spotykamy relacje z procesów badawczych nazywane rozprawami, dysertacjami, studiami, monografiami i przyczynkami. Przyczynek to nazwa stosowana w przypadku niewielkich rozmiarów rozpraw, zwykle o cha-rakterze bardziej materiałowym niŜ interpretacyjnym, często ukierunkowanych na wyjaśnienie ogólniejszej kwestii, dotyczących wąskiego zakresu wiedzy bądź uzupełniających szczegółów.
Rozprawa (Słownik języka polskiego 1981) to obszerna pisemna praca naukowa, dyser-tacja, studium, traktat; wypowiedź filozoficzna lub naukowa omawiająca wybrane zagadnie-nie (albo zespół zagadzagadnie-nień) z określonego punktu widzenia, przedstawiająca pełny zestaw materiału dowodowego (badawczego), stan dotychczasowej wiedzy, wszechstronną argu-mentację oraz ujawniająca sposób rozumowania prowadzący do końcowych wniosków. Stu-dium to jedna z odmian rozprawy naukowej, często o charakterze teoretycznym. Do określe-nia publikacji naukowej i promocyjnej stosowana jest takŜe nazwa dysertacja. „Dysertacja (łac. disertatio, czyli badanie, rozumowanie) oznacza rozprawę naukową, zwykle pisaną w celu otrzymania stopnia naukowego” (Słownik wyrazów obcych 1978, s. 166). Stachak (2006) twierdzi, Ŝe monografia jest najwaŜniejszą formą prac badawczych, „[...] syntezą wieloletnich badań własnych autora lub aktualnego stanu wiedzy uzyskanej przez róŜnych autorów” (s. 52).
MATERIAŁ I METODY
Opis zdarzeń jednostkowych – faktów wykorzystywanych jako przesłanki w rozumowa-niach naukowych i innego rodzaju pracach badawczych (np. pracach śledczych, diagnostyce procesów gospodarczych i innych przedsięwzięciach eksperckich), w tym takŜe tych, których celem jest rozwiązanie problemu magisterskiego, jest elementem sprawozdania charaktery-zującego materiał badawczy. Poznajemy w nim metody gromadzenia faktów jednostkowych, na których oparto rozumowanie, analizujemy zagadnienie reprezentatywności zgromadzo-nego materiału faktualzgromadzo-nego w aspekcie następstwa w postaci wnioskowania i/lub moŜliwości formułowania uogólnień. Jest to element definiowania – określenia zakresu badania. Etapem przygotowania badania naukowego jest planowanie procesu poznawczego, w tym obserwa-cji i rejestracja oraz opis faktów. Ten etap poznania nazywamy gromadzeniem wiedzy faktu-alnej. W przygotowywanej rozprawie magisterskiej naleŜy (nawet jeśli autor nie ma ambicji stworzenia pracy o cechach naukowych) scharakteryzować materiał będący przedmiotem rozumowania (analizy intelektualnej). Obserwacje statystyczne, dane księgowe, zbiory regu-lacji prawnych, cechy – właściwości rozwiązań, organizacji rzeczy i/lub systemów, a nawet
poszczególne sformułowania, wyraŜenia, jednostkowe zdania aktu prawnego mogą być i w niektórych dysertacjach są materiałem badawczym, jeŜeli wykorzystujemy ów materiał jako przesłankę, argument do formułowania wniosków. Z tego powodu autor powinien mate-riał ten opisać. Czytelnik, recenzent, na podstawie własnej interpretacji zgodności przyjętych metod gromadzenia i przetwarzania materiału z wiedzą metodologiczną, jego reprezenta-tywności, rzetelności, adekwatności, w stosunku do przyjętego celu i hipotez, ocenia wiary-godność i prawidłowość przeprowadzonych rozumowań i sformułowanych konkluzji.
Pytkowski (1985) przypomina, Ŝe w pracach promocyjnych istotna jest dokumentacja pod-jętych wysiłków badawczych, „[...] poniewaŜ jej zadaniem jest nie tyle uzyskanie wyników, ale umoŜliwienie prześledzenia i zweryfikowania poprawności biegu myśli, sposobu groma-dzenia materiału oraz stosowanych metod i interpretacji wyników” (s. 267).
Ogólnie akceptowana struktura tekstu naukowego obejmuje mniej lub bardziej formalnie wyodrębnione: temat badania, cel i hipotezy badawcze, uzasadnienie wyboru tematu, opisu materiału i metod badawczych, wyników badań i dyskusji oraz wniosków i piśmiennictwa. Sformułowanie tematu badania (opracowania, które jest synonimem badania) jest trudną twórczą pracą, ukierunkowaną na znalezienie krótkiego zwartego określenia (wyraŜenia) oddającego istotę podjętego problemu. Podobne są oczekiwania czytelników dotyczące celu badania (opracowania, które jest relacją z procesu poznawczego).
Kwestia określania celów badania powinna być spójna z procesem formułowania hipotez tematycznych i pomocniczych. Cele badań, hipotezy badawcze ukazują sens badań; przed-stawione w kontekście dotychczasowych osiągnięć, w tym zagadnień praktycznych, stano-wią uzasadnienie wyboru tematu. W rozprawach ekonomicznych, w przypadku prac opartych na studiach literaturowych, lub w metodach dokumentacyjnych niezbędne jest sformułowanie celu poszukiwań badawczych, przy czym czynność ta wiąŜe się z określeniem hipotezy te-matycznej. Zwykle autorzy precyzują cele szczegółowe i tworzą zbiór kilku hipotez roboczych (szczegółowych). Warto zauwaŜyć, Ŝe brakuje w badaniach ekonomicznych istotnej róŜnicy między celem a hipotezą. Cel określa wprost rodzaj poszukiwanej wiedzy, hipoteza ma po-stać (formę) przypuszczenia, które podlega weryfikacji. Praca promocyjna jest relacją z pro-cesu osiągania deklarowanego we wstępie celu; jest takŜe relacją propro-cesu weryfikacji hipo-tez sformułowanych we wstępie pracy. „Problem naukowy jest teŜ definiowany jako zagad-nienie (kwestia czy pytanie) wymagające rozwiązania. Zagadnąć, znaczy zapytać. Badacz rozwiązuje postawione lub podjęte zagadnienie (problem) wtedy, kiedy znajduje na nie wła-ściwą odpowiedź i uzyskana odpowiedź uzasadni empirycznie oraz dostatecznie ściśle. Pro-blem naukowy jest analizowany i oceniany jako potencjalny cel badań. Faktycznym celem moŜe się on stać dopiero wtedy, kiedy zostanie wybranym albo zadanym do badań tematem. Problem naukowy jako temat badawczy moŜe mieć formę pytania albo być wypowiedzią, którą moŜna sprowadzić do zdania pytającego” (Stachak 2006, s. 77). Hipoteza to zdanie w formie przypuszczenia istnienia określonej relacji między badanymi zjawiskami. Jest wy-powiedzią próbną, wymagającą sprawdzenia. Jej prawdziwość jest weryfikowana w trakcie badania.
Uzasadnienie wyboru tematu polega na wyraźnym określeniu rangi problemu, powodu podjęcia tematu. Wybór tematu uzasadniamy duŜym znaczeniem podejmowanych kwestii dla rozwoju gospodarczego kraju, regionu, przedsiębiorstwa, jednostki i jednocześnie bra-kiem „Ŝelaznych” reguł, praw naukowych bezwarunkowych, o powszechnym zasięgu, które pozwoliłyby daną kwestię uznać za rozwiązaną, a więc niewymagającą dalszego badania i poszukiwania bardziej efektywnych rozwiązań. Brak opracowań (artykułów, ksiąŜek) na dany temat jest wystarczającym uzasadnieniem wyboru tematu, oczywiście przy załoŜeniu, Ŝe dostrzegliśmy istotny aspekt jakiegoś procesu, który wcześniej nie został zauwaŜony lub który niewielu badaczy dostrzegło i przyjęło jako przedmiot badań. Metodyka pracy polega na przedstawieniu głównych (zasadniczych, istotnych) elementów warsztatu badawczego, tj. na krótkim scharakteryzowaniu metod gromadzenia i przetwarzania materiału badawczego (informacji, wiedzy) oraz jego istotnych cech, np. okresu, terytorium, czyli lokalizacji w czasie i przestrzeni zjawiska, procesu, którego dotyczą obserwacje statystyczne, a takŜe moŜliwych błędów itp. Relacjonowanie wyników badań własnych oraz przeprowadzenie dyskusji uzy-skanych wyników z wynikami innych autorów jest kolejnym elementem relacji z badań, po-przedzającym sformułowanie konkluzji (wniosków).
Metodyka przygotowania rozprawy promocyjnej obejmuje ogólne wskazówki odnoszące się do podjętego złoŜonego procesu intelektualnego. Struktura tekstu naukowego nakłada się, w znacznym stopniu, na ów proces umysłowy. Sformułowanie tematu badania jest twór-czością w pełnym tego słowa znaczeniu. Człowiek, badacz, który potrafi sformułować (za-dać) pytanie inne, dotychczas niezadawane przez uznanych teoretyków danej dyscypliny wiedzy, dotyczące kwestii do tej pory niedostrzeganej przez specjalistów, lecz rozświetlające rzeczy, procesy, zjawiska niedostatecznie poznane, jest twórcą wybitnym, nowatorskim. Jednak ocena taka powstaje w efekcie często długo trwającej dyskusji.
Warto wziąć pod uwagę słowa Stachaka (2006), który twierdzi, Ŝe „Zasadniczym celem pisania pracy magisterskiej jest zapoznanie studentów w sposób pogłębiony z procesami badawczymi i z cechami wiedzy naukowej. Praca magisterska powinna być napisana meto-dami stosowanymi przez pracowników badawczych i mieć cechy dzieła naukowego. Uczest-nicząc w badaniach, studenci mogą pogłębić swoje umiejętności obserwowania faktów, znajdywania związków między nimi, porządkowania myśli oraz dokładniej poznać cechy wie-dzy naukowej”( s. 53–54).
WYNIKI I DYSKUSJA
Rozprawa magisterska jest jedną z form udokumentowania posiadanych przez studenta kończącego studia, absolwenta, odpowiednich kwalifikacji formalnych i merytorycznych. O tym, czy rozprawa magisterska ma pewne (cechy) walory pracy naukowej, czy spełnia wymagania stawiane monografiom, czy moŜe być zaliczona do prac przyczynkarskich,
decy-dują inwencja twórcza autora i jego nauczyciela, a takŜe wkład pracy włoŜony w rozwiązanie podjętego przez autora problemu (tematu). Wiedza autora pracy, pracowitość, wysoka sprawność umysłowa, pozwalająca dostrzec mało widoczne dla innych lub wręcz do tej pory niezauwaŜalne relacje między cechami badanych rzeczy, procesów, zjawisk, są czynnikami zwiększającymi szanse na to, aby daną rozprawę magisterską zaliczyć do osiągnięcia na-ukowego. Stachak (2006) rozprawy promocyjne ukazuje w kontekście innych form wypowie-dzi naukowych, akcentując znaczenie monografii i prac przyczynkarskich w rozwoju wypowie- działal-ności naukowej. ZauwaŜa jednak, Ŝe rozprawa magisterska niekiedy moŜe mieć charakter dzieła monograficznego. Dzieło naukowe aspirujące do miana monografii winno prezentować rezultaty badań o duŜym (doniosłym, wielkim) problemie poznawczym i/lub praktycznym, na tle i/lub w kontekście wyników badań innych autorów – tych wypracowanych wcześniej i ak-tualnych (bieŜących).
Niektóre rozprawy magisterskie moŜna nazwać pracami przyczynkowymi. Nazwa ta nie umniejsza walorów poznawczych relacjonowanego wysiłku badawczego. Większość podej-mowanych badań ma charakter przyczynkarski. Fakt ten nie deprecjonuje ani autorów ba-dań, ani samej istoty przyczynków i podjętej tematyki badawczej. Badania przyczynkowe są potrzebnym (niezbędnym) tłem, podstawą i zbiorem przesłanek rozwaŜań o szerszym zakre-sie, monografii i teorii.
Lektura publikacji naukowych, popularnonaukowych, publicystycznych i innych wskazuje na liczne przypadki braku wyodrębnienia w tekście rozprawy rozdziału zatytułowanego „Wy-niki badań”. Autorzy zakładają, Ŝe czytelnik jest odpowiednio przygotowany do studiowania tekstu naukowego i doskonale dostrzega w tekście tę wiedzę, która jest efektem badania autora; przyjmują, Ŝe potrafi odróŜnić tę część tekstu od treści, tez, wniosków innych autorów cytowanych w pracy promocyjnej czy w innym dziele jako tło, kontekst uzasadniający i eks-ponujący rozwaŜania autora. Czasopisma naukowe, nierzadko w tzw. wymogach redakcyj-nych czy wskazówkach dla autorów zalecają (wymagają) określoną strukturę tekstu artykułu. Najczęściej oczekują, poza tytułem, wyraźnie określonego wstępu z celem i hipotezą badaw-czą, opisu materiału i metody, wyników, dyskusji, wniosków i piśmiennictwa, poza tym często takŜe streszczenia i słów kluczowych w języku angielskim.
W części pracy, artykułu, rozprawy zatytułowanej „Wyniki badań” relacjonujemy efekty procesu poznawczego, tj. przedstawiamy, co ustaliliśmy, czego dowiedzieliśmy się, realizując badania, po-legające na m. in.: studiowaniu literatury, obliczaniu (wyznaczaniu) funkcji trendów wybranych pro-cesów gospodarczych, demograficznych i innych w określonym przedziale czasu, obliczaniu wskaźników i współczynników wybranych zjawisk, obliczaniu wskaźników korelacji między wielko-ściami, które są miarami intensywności działania czynników, które kwalifikujemy jako przyczyny pewnego zjawiska, a wartościami, które przyjmujemy jako ich efekty (skutki). Wyniki obli-czeń, np. duŜe wartości współczynników korelacji między wielkościami opisującymi wybrane zjawiska ekonomiczne, w stosunku do których wysunęliśmy hipotezę istnienia między nimi związków o charakterze przyczynowo-skutkowych, będą istotnym argumentami potwierdzają-cymi lub uprawdopodobniająpotwierdzają-cymi sformułowaną hipotezę o istnieniu związku przyczynowo-
-skutkowego (obok rozumowań opartych na innych przesłankach przemawiających lub dowo-dzących istnienia owych relacji).
W przypadku badań dokumentacyjnych, studiów literaturowych, tzw. prac przeglądowych badania własne polegają na analizie materiału – teorii, konkluzji, generalizacji, twierdzeń, charakterystyk rzeczy i systemów, zasad, praw sformułowanych przez innych autorów i ukazaniu ich cech, w tym znaczenia dla rozwoju danej dziedziny wiedzy.
DostrzeŜenie, naświetlenie, uchwycenie kontekstów, wskazanie konsekwencji dla nauki i praktyki jest efektem badań własnych w pracach przeglądowych, studiach literaturowych itp. opracowaniach. Doskonałym przykładem takiej monumentalnej pracy jest historia (studium) my-śli ekonomicznej Marka Blauga pt. „Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne” (2000). Autor przedstawia, wyjaśnia, interpretuje, komentuje myśl ekonomiczną, przypominając, Ŝe „[…] kaŜdy nowy krok naprzód w kaŜdej niemal gałęzi współczesnej ekonomii skłania nas do przemyślenia na nowo niektórych starych, dobrze znanych tekstów z historii ekonomii lub rewizji tradycyjnej wersji tego, co wielcy myśliciele przeszłości mieli rzeczywiście na myśli” (s. 15).
Wyniki badań własnych obejmują efekty naszego osobistego wysiłku intelektualnego, przemyśleń, wniosków, obliczeń, analiz materiału badawczego, który ma róŜne postaci – materiałów kwantyfikowanych i niekwantyfikowanych. Konfrontacja autorskich obliczeń i przemyśleń w postaci teorii, praw, zasad, generalizacji z wynikami innych autorów stanowi dyskusję problemów. Część publikowanych periodyków naukowych nie wyodrębnia dyskusji; tę formę prezentacji wiedzy umieszcza się w wynikach badań własnych, w części tekstu pu-blikacji zawierającej omówienie dokonań innych autorów w przedmiotowej kwestii (często stosuje się wyraŜenie „przegląd literatury”). W pracach promocyjnych, w tym takŜe w rozpra-wie magisterskiej, zwykle nie jest formalnie wyodrębniona część ukierunkowana na dyskusję wyników badań.
„Głównym celem dyskusji naukowych jest wzbogacenie i ulepszanie jakości wiedzy z danej dziedziny. Cel ten jest osiągany zwłaszcza przez wykrywanie lub wskazywanie błędów i nieści-słości w referowanych wynikach badań oraz przez formułowanie nowych twierdzeń i wzmacnia-jących je argumentów. Celem takim są zainteresowani głównie badacze – autorzy dyskutowa-nych wyników badań. Dyskusje naukowe są ponadto waŜne dla pozostałych uczestników dysku-sji ze względu na ich inspirującą funkcję. W trakcie dyskudysku-sji naukowych zwykle bowiem wyłaniają się motywy, które mogą skłaniać ich uczestników do dokładniejszego zainteresowania się dysku-towanymi zagadnieniami, a takŜe do podjęcia badań w tej samej albo w pokrewnej dziedzinie. Ze względu na główny cel dyskusje naukowe są więc działaniami poznawczymi, ale ograniczonymi. Nie mogą zastąpić badań, tylko je uzupełnić” (Stachak 2006, s. 287).
PODSUMOWANIE
W części opracowania przeznaczonej na podsumowanie lub wnioski autor informuje czy-telników, czy deklarowany we wstępie cel zrealizował i/lub przekazuje wyniki weryfikacji
po-stawionych hipotez. W niektórych rozprawach autorzy wskazują na implikacje poznawcze relacjonowanych dokonań badawczych, inni redagują wnioski o charakterze aplikacyjnym.
Treści poznawcze funkcjonujące w obiegu społecznym róŜnią się źródłem pochodzenia, stopniem ogólności, uporządkowaniem oraz zasięgiem oddziaływania. Powszechnie akcep-towany jest podział docierającej do nas wiedzy na wiedzę naukową i treści poznawcze nie-posiadające waloru naukowości, lecz uŜyteczne społecznie. Do tej grupy zaliczyć moŜemy efekty działalności poznawczej klasyfikowane jako wiedza potoczna, a takŜe jako wiedza sytuacyjna, o relatywnie duŜym stopniu szczegółowości. Rozprawy magisterskie, tworzone na podstawie wiedzy metodologicznej, aspirują do zbioru wiedzy naukowej. Utwory, w któ-rych powstaniu mniej konsekwentnie przestrzegano kanonu metodologii nauk, nie mogą być klasyfikowane jako dzieła naukowe.
PIŚMIENNICTWO
Blaug M. 2000. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne. Warszawa, PWN, 15.
Pytkowski W. 1985. Organizacja badań i ocena prac naukowych. Warszawa, PWN, 267.
Stachak S. 2006. Podstawy metodologii nauk ekonomicznych. Warszawa, KsiąŜka i Wiedza, 52–54, 77, 287. Słownik języka polskiego, t. III. 1981. Red. M. Szymczak. Warszawa, PWN, 110.
